Ο αδίστακτος και τραγικός Ζαχαριάδης
Ο επιφανής, αλλά και σφόδρα αμφισβητημένος, ηγέτης του ΚΚΕ αλέστηκε, όπως τα θύματά του, στον μύλο των Καιρών
Του Μιχάλη Ν. Κατσίγερα
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr)
«Το κουφάρι μου το κληροδοτώ στους Μπρέζνιεφ, Κολιγιάννη, Φλωράκη και Σία. Χαλάλι τους». Υπογραφή: Νίκος Ζαχαριάδης.
Μ' αυτό το δραματικό υστερόγραφο στο γράμμα της αυτοκτονίας του -την 1η Αυγούστου 1973, στο Σουργκούτ της Σιβηρίας, όπου ζούσε εκτοπισμένος από τις σοβιετικές αρχές και το κόμμα του- ο άλλοτε ηγέτης του ΚΚΕ, ολοκλήρωσε την τελευταία πολιτική πράξη του και περνούσε οριστικά στην κρίση της Ιστορίας. Σε όσους -από την ηγεσία του ΚΚΣΕ και του ΚΚΕ- του αρνήθηκαν το δικαίωμα επιστροφής στην Ελλάδα, τους πέταξε κατά πρόσωπον μόνον αυτό που μπορούσαν να του πάρουν: το άψυχο κορμί του. Συνοδεύοντάς το μ' αυτό το βαθιά ειρωνικό «χαλάλι τους». Κράτησε για τον εαυτό του το δικαίωμα στη διαχείριση του θανάτου του και κατάφερε να έχει αυτός ο γέρων, ο αποστεωμένος από τρεις απεργίες πείνας, την τελευταία λέξη κατέναντι του πανίσχυρου σοβιετικού κράτους που τον κρατούσε χρόνια δώδεκα, με τον καημό του νόστου να του τρώει το συκώτι.
Θα πρέπει να ήταν πολύ σκληρός, ανθεκτικός, και πείσμων άνθρωπος ο Ζαχαριάδης. Ηταν όμως και αδυσώπητος και αδίστακτος. Κάποιοι ενδοκομματικοί του αντίπαλοι εκτελέστηκαν, όπως ο Γιαννούλης, πέθαναν στα κάτεργα του σοσιαλισμού, όπως ο Καραγιώργης, ή εκτελέστηκαν από το κράτος των νικητών του Εμφυλίου στιγματισμένοι ως προδότες από το κόμμα τους, όπως ο Πλουμπίδης.
Οι ικανότητες του Ζαχαριάδη, η φιλοδοξία του και η πίστη του στο ΚΚΣΕ, του οποίου ήταν μέλος, τον ανέδειξαν σπουδαστή του κομματικού πανεπιστημίου KUTV. Ερχεται στην Ελλάδα το 1924, αναλαμβάνει οργανωτική εργασία και καθίσταται, στους συντρόφους του και στις διωκτικές αρχές, θρυλικός για τις έξι αποδράσεις του. Το 1929 φεύγει στη Σοβιετική Ενωση και το 1931 επιστρέφει στην Ελλάδα και με τη στήριξη της Μόσχας αναλαμβάνει την καθοδήγηση του ΚΚΕ του οποίου εκλέγεται Γραμματέας της Κ.Ε. το 1934.
Με το ανοιχτό γράμμα του της 31. Χ. 40, γραμμένο από τα κρατητήρια στην τότε ΑΣΟΕΕ, ο Ζαχαριάδης, αφού επισημαίνει ότι «ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες», τονίζει: «Στον πόλεμο αυτόν, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις δίχως επιφύλαξη». Το γράμμα δημοσιεύθηκε πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες της μεθεπομένης, μεταδόθηκε από το Ρώιτερ και απόσπασμά του αναδημοσίευσε η ιταλική «Λα Στάμπα» στις 5 Νοεμβρίου. Η εντύπωση που προκάλεσε στον πέραν του ΚΚΕ κόσμο φαίνεται πως ήταν και παρέμεινε καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής ισχυρή, αλλά ο ίδιος ο συντάκτης είχε φροντίσει, διαρκούντος ακόμα του ελληνοϊταλικού πολέμου, να την αναιρέσει με δύο «διορθωτικές» επιστολές του, οι οποίες όμως δεν επετράπη από τη λογοκρισία να δημοσιευθούν και έγιναν γνωστές από τον ίδιο το 1945.
Η καταστροφική για την Ελλάδα πορεία προς τον Εμφύλιο του '46-'49 δεν βαρύνει ασφαλώς μόνο το ΚΚΕ ή τον Ζαχαριάδη. Ο ίδιος όμως φέρει βαρύτατες ευθύνες για την εξέλιξή του και την πολιτική και στρατιωτική ήττα του ΚΚΕ. Η σύγχρονη έρευνα, σιγά σιγά αποδεσμεύεται από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος και επιχειρεί, με την αποκάλυψη και απρόσιτων πηγών, νέες απαντήσεις στο μυστήριο του τριγώνου ΚΚΣΕ - Ζαχαριάδης - Σοβιετικό Κράτος.
Η σταδιακή καθαίρεση του αρχηγού του ΚΚΕ, ήταν μια μακρά διαδικασία που την ξεκίνησε ο τότε πρόθυμος υποτακτικός της Μόσχας, ο Εμβέρ Χότζα, δίνοντας, παρουσία του Στάλιν, πάσες στον Μόλοτοφ κατά του Ζαχαριάδη, του οποίου τις απόψεις που διατύπωσε το 1945 για τη Βόρειο Ηπειρο δεν μπορούσε να ξεχάσει ο Αλβανός. Η κορύφωση της διαδικασίας ήρθε μετά τον θάνατο του Στάλιν, όταν οι νεόκοποι ηγέτες του Κρεμλίνου συγκρότησαν την επιτροπή αδελφών κομμάτων υπό τον άπατρι Κουουσίνεν, επενέβησαν στα εσωτερικά του ΚΚΕ και έτσι ο Ζαχαριάδης, όπως είχε επιβληθεί με έξωθεν επέμβαση στην ηγεσία του ΚΚΕ, με έξωθεν επέμβαση απεβλήθη.
Τον Μάρτιο του 1962 ο Ζαχαριάδης κατάφερε να φτάσει στο κτίριο της πρεσβείας της Ελλάδος στη Μόσχα και να εγχειρίσει στον πρεσβευτή επιστολή προς τις δικαστικές αρχές των Αθηνών ζητώντας να επιστρέψει στην Ελλάδα και να δικαστεί. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ευάγγελος Αβέρωφ προέβη σε απορριπτικές δηλώσεις, επειδή ίσως δεν θέλησε να επιδεινώσει τις ήδη αρκετά τεταμένες σχέσεις των Αθηνών με τη Μόσχα. Η νέα ηγεσία του ΚΚΕ, αλλά και το ΚΚΣΕ ανακουφίστηκαν καθώς γνώριζαν ότι μία δίκη του Ζαχαριάδη στην Ελλάδα θα τον μετέτρεπε, ντε φάκτο, σε αρχηγό του κομμουνιστικού κινήματος.
Ο Νίκος Ζαχαριάδης πέρασε μέσα από τον ελληνικό 20ό αιώνα σαν ένας τραγικός ήρωας, που σε σύγκρουση με την υπέρτατη δύναμη, τη Σοβιετία, την οποία επί Στάλιν είχε πιστά υπηρετήσει, αλέστηκε, όπως τα θύματά του, στο μύλο των Καιρών.
Ο Εμφύλιος των μορφωμένων
Εχει λεχθεί ότι στις μάχες του Εμφυλίου αντιπαρατάχθηκαν, σχηματικά, οι εργάτες των αστικών κέντρων του Εθνικού Στρατού με τους αγρότες της υπαίθρου του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος. Το «παράδοξο» αυτής της ιδιόμορφης αντιθετικής σύστασης οφείλεται, σε μεγάλο μέρος, στις δυνατότητες ή τις αδυναμίες επιστράτευσης που είχαν οι αντίπαλοι στις πόλεις και τα χωριά.
Το άλλο «παράδοξο» είναι ότι οι δύο κυριότεροι πολιτικοί ηγέτες των αντιπάλων παρατάξεων ήσαν άνθρωποι καλλιεργημένοι, μορφωμένοι, με ισχυρή θέληση και όχι άξεστοι που αναδείχθηκαν από τις περιστάσεις.
Ο Θεμιστοκλής Π. Σοφούλης, χειριστής άριστος της γερμανικής και της γαλλικής, πριν αναδειχθεί σε αρχηγό της επαναστάσεως της Σάμου του 1912 και αργότερα σε ηγέτη του βενιζελικού χώρου, είχε πίσω του μια λαμπρή επιστημονική διαδρομή. Σπουδασμένος στην Αθήνα και στη Γερμανία εξέδωσε την πρώτη του διατριβή το 1884 στο Βίρτσμπουργκ με τίτλο «Hades in der anticken Kunst» («Ο Αδης στην αρχαία τέχνη») και συνέχισε με τη διατριβή του επί υφηγεσία στο Καποδιστριακό «Περί του αρχαιοτέρου αττικού εργαστηρίου» το 1887, αλλά δεν κατάφερε να προσληφθή στο Πανεπιστήμιο. Επεδόθη σε αρχαιολογικές ανασκαφές στη Σάμο και στη Μεσσήνη της Μεσσηνίας και το 1892 εξέδωσε τη μελέτη «Τα εν τη Ακροπόλει αγάλματα κορών αρχαϊκής τέχνης».
Ο Νίκος Ζαχαριάδης φοίτησε στο περίφημο -μεταξύ των κομμουνιστών του Μεσοπολέμου- KUTV (Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής) από όπου πέρασαν, μεταξύ άλλων, ο Λιου Σάο Σι, ο Ντενγκ Ξιάο Πινγκ, ο Χο Τσι Μινχ και ο Ναζίμ Χικμέτ, με τον Ζαχαριάδη να αναφέρεται, από ισπανικό ιστότοπο, όγδοος από τους επιφανέστερους των φοιτησάντων. Ακόμα, ο Ζαχαριάδης, που, εκτός από τα ρώσικα και τα τουρκικά μιλούσε, μάλλον επαρκώς γαλλικά και γερμανικά, έγραψε το δοκίμιο «Ο αληθινός Παλαμάς» μία από τις θέσεις του ΚΚΕ ελαυνόμενη προσέγγιση στον «Δωδεκάλογο του Γύφτου». Μπορεί βέβαια, κατά τους ειδήμονες, το δοκίμιο αυτό να μην προσέθεσε κάτι ξεχωριστό στις παλαμικές σπουδές, έδειξε όμως τη σημασία που απέδιδε ο κομμουνιστής ηγέτης στην καλλιέργεια, έστω και μέσα από μια απόπειρα ένταξης της -θεματολογικά ανοιχτής σε κάθε πολιτική εκμετάλλευση- ρωμαλέας ποίησης του Παλαμά στο κομμουνιστικό ρεύμα. Σημασία όμως έχει το ότι ο Ζαχαριάδης δεν έγραψε το δοκίμιό του σε συνθήκες άνεσης που θα τον έκαναν να πει το παλαμικό «ντρέπομαι για τη ζέστα μου και για την ανθρωπιά μου», αλλά μέσα στο κελί του των φοβερών φυλακών της Κερκύρας και, κατά τα θρυλούμενα, με μολύβι σκληρό πάνω σε χαρτάκια και σε κομμάτια λευκό πανί, δείχνοντας έτσι, και πάλι, τη δύναμη της θέλησής του, αυτός ο εραστής της μουσικής του Μπετόβεν, τούτη τη φορά πάνω σ’ ένα έργο πνευματικό...
Ψηφίδες στην εικονοποιία του Ρίτσου για την επιστροφή από το Νταχάου
Περίπου ένα μήνα μετά την επιστροφή του Ζαχαριάδη από το Νταχάου, ο Γιάννης Ρίτσος τυπώνει το «επικαιρικό», αλλά όχι έλασσον, ποίημά του «Ο σύντροφός μας Νίκος Ζαχαριάδης».
Η άφιξη του ηγέτη του ΚΚΕ στα γραφεία του «Ριζοσπάστη» -με πανωφόρι το στρατιωτικό αμπέχωνο και ποδήματα τις αρβύλες που του είχαν δώσει οι συμμαχικές αρχές μετά την απελευθέρωση των κρατουμένων του γερμανικού στρατοπέδου συγκεντρώσεως- καταγράφεται στο φύλλο της 31ης Μαΐου 1945 και από τον ευαίσθητο μάστορα του χρονογραφήματος και ποιητή, που υπογράφει με το ψευδώνυμο Απ. Σπήλιος, δηλαδή τον Απόστολο Κολτσιδόπουλο (1909 - 1976). Γράφει λοιπόν στη στήλη του «Σφυριές», υπό τον τίτλο «Πώς ήρθε ένας αρχηγός»: «Αξαφνα -σα να άλλαξε κάτι μέσα στο δωμάτιο. Ο αέρας έγινε ελαφρότερος. Τα κεφάλια [...] ανασηκώθηκαν και στράφηκαν προς την πόρτα. [...] “Κάτι” ήρθε [...]. Από πολύ μακρυά... Μα κι’ από πολύ κοντά μας ταυτόχρονα: Τα ματωμένα στρατόπεδα της Γερμανίας και το αίμα της καρδιάς μας που κλωθογύρισε γοργότερα, εντονότερα στις φλέβες- μας τον “ανήγγειλαν”. Η πόρτα εξακολουθούσε να μένει κλειστή. Ο σκιτσογράφος δίπλα μου ψιθυρίζει: “Ενας φαντάρος είναι μέσα στη Διεύθυνση. Κι’ είναι όλοι σκυμμένοι απάνω του...” Ενας φαντάρος! Αυτό τάλεγε όλα. [...] Και η πόρτα άνοιξε κάποτε. Και είδαμε την Απλότητα, τη Δραματική Απλότητα των σύγχρονων καιρών να χαμογελά και να μας χαιρετάει. Ενα χοντρό χειμωνιάτικο αμπέχωνο, δυο αρβύλες που πατούσαν στερεά στο έδαφος και τα μάτια να σπιθίζουν σε προσπάθεια αναγνώρισης! Ολοι νέοι... όλοι άγνωστοι... Τα χέρια σφίγγονται, τα πρόσωπα γελάνε κ’ οι καρδιές μιλάνε στον Αρχηγό. [...].»
Ο Ρίτσος επιλέγει από την περιγραφή του Σπήλιου ψηφίδες για τη δική του εικονοποιία, και τις μεταλλάσσει και τις εντάσσει στο ποιητικό του έργο, δίνοντας τη δικιά του πνοή στο συμβάν και στην περιγραφή του:
«Ηρθες απ’ του Νταχάου τα συρματοπλέγματα / [...] / όπως έρχεται ο ήλιος από την πόρτα της νύχτας. / Ηρθες μ’ ένα χοντρό στρατιωτικό χιτώνιο / απλός φαντάρος της παγκόσμιας λευτεριάς / εσύ αρχηγός δίχως παράτες και γαλόνια και παράσημα / [...] κι ο μπαρμπα - Γιώργος χτύπησε το χαρτονένιο του τσαρούχι στο πανί του Μόλα / σάμπως να οσμίστηκε κάποιο μαντάτο “ωρέ ζαγάρια” στον αγέρα. / “Κάποιος στέκει στην πόρτα”. “Ενας φαντάρος. / [...] ήσουν συ που στεκόσουν στην πόρτα απ’ όξω / με το χοντρό στρατιωτικό σου αμπέχωνο με τις μεγάλες τσέπες σου / ολόγιομες με την καρδιά μας / [...].»
