Πώς φτάσαμε στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου
Tου Θάνου Bερέμη
(Πηγή : http://news.kathimerini.gr/)
H δυσχερής μετεμφυλιακή Δημοκρατία, με την κεντρώα αφετηρία και το βίαιο τέλος το 1967, στερήθηκε το πνεύμα της βασικής συναίνεσης που καθιστά ομαλό το δημοκρατικό πολίτευμα. Η απομόνωση των ηττημένων του Εμφυλίου, η φοβική αντιμετώπιση κάθε αριστερής απόκλισης και η κρατική ανοχή για τις ποικίλες παραβιάσεις της νομιμότητας επέτρεψαν την επώαση της 21ης Απριλίου 1967.
Ο στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, ως αρχηγός των νικητών στον Εμφύλιο Πόλεμο, απέκτησε το μεγαλύτερο γόητρο ανάμεσα στους Ελληνες πολιτικούς. Εγινε έτσι ο ανταγωνιστικός προς τον θρόνο πόλος της μεγάλης συντηρητικής παράταξης. Αν και η αντίθεση των Ανακτόρων προς τον Παπάγο κρατήθηκε αρχικά μακριά από τη δημοσιότητα, οι αξιωματικοί του ΙΔΕΑ αναγνώρισαν γρήγορα τον πραγματικό τους ηγέτη. Ο Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών γεννήθηκε με άλλη μορφή κατά την περίοδο του πολέμου στην Αίγυπτο και αναζήτησε από νωρίς τον στρατιωτικό που θα δεχόταν να εκπροσωπεί την καθαρόαιμη εθνικιστική του ιδεολογία, αλλά και να προσφέρει την υψηλή του προστασία στο δίκτυο των στρατιωτικών του οπαδών.
Τα ξημερώματα της 31ης Μαΐου 1951, κινηματίες του ΙΔΕΑ κατέλαβαν το ΓΕΕΘΑ και το ΓΕΣ, τους ραδιοφωνικούς σταθμούς Αθηνών και Ενόπλων Δυνάμεων, καθώς και τα αεροδρόμια Ελευσίνας και Τατοΐου, με σκοπό να θέσουν τον εκλεκτό τους επικεφαλής της κυβέρνησης. Μολονότι ο Παπάγος αρνήθηκε την προσφορά και ανάγκασε τους κινηματίες να παραδοθούν, παραμένει η υποψία ότι η προετοιμασία του πραξικοπήματος δεν του ήταν άγνωστη. Είναι πιθανό να κατάφερε με τον τρόπο αυτό να δείξει στα Ανάκτορα το βάθος της επιρροής του στις Ενοπλες Δυνάμεις και παράλληλα να εγκαινιάσει την είσοδό του στην πολιτική ως προστάτης της νομιμότητας.
Οι πρωταίτιοι αποτάχθηκαν και φυλακίστηκαν, για να αποκατασταθούν μετά τον εκλογικό θρίαμβο του Ελληνικού Συναγερμού το 1952. Το κίνημα του ΙΔΕΑ είναι δυνατό να θεωρηθεί προανάκρουσμα της 21ης Απριλίου, καθώς δύο νεαρά στελέχη του, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος και ο Δημήτριος Ιωαννίδης, δεν έπαψαν έκτοτε να δολοπλοκούν. Η ΕΕΝΑ (Εθνική Ενωση Αξιωματικών) ιδρύθηκε το 1958 ως παρακλάδι του ΙΔΕΑ με πρόεδρο τον Παπαδόπουλο. Χαρακτηριστικό της οργάνωσης ήταν ότι τα μέλη της δεν είχαν προλάβει να διακριθούν στον Εμφύλιο, και έτσι δεν διέθεταν άλλες περγαμηνές στον δεξιό κόσμο από τη διάθεσή τους να γίνουν φύλακες του συστήματος. Εξάλλου, η ταπεινή τους καταγωγή και η έλλειψη ερεισμάτων στα Ανάκτορα τους καθιστούσε εχθρικούς έναντι των βασιλοφρόνων συναδέλφων τους.
Ο Παπαδόπουλος υπήρξε και προϊόν της συνεργασίας των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών με την ελληνική ΚΥΠ. Ο μελλοντικός δικτάτορας μαθήτευσε σε Advanced Intelligence Center στα σύνορα με κομμουνιστικές χώρες, δημιουργώντας πολύτιμες γνωριμίες μέσα στις αμερικανικές υπηρεσίες. Η CIA συνεργαζόταν ακόμα με τους Λόχους Ορεινών Καταδρομών (ΛΟΚ) που ήταν επίλεκτο σώμα, πιστό στα Ανάκτορα. Το 1951 η σχέση εγκαινιάστηκε με συμφωνία της υπηρεσίας και του αρχηγού των ΛΟΚ, συνταγματάρχη Ανδρέα Καλίνσκι, που ήταν αδελφός της κ. Παπάγου. Ο κοινοβουλευτικός θρίαμβος του τελευταίου και η σταδιακή χειραφέτηση της πολιτικής του από τη συμμαχική κηδεμονία (όπως φάνηκε στο Κυπριακό) διατήρησαν τα Ανάκτορα στις αμερικανικές επιλογές ως εναλλακτική λύση.
Εφεδρεία έκτακτης ανάγκης
Ο θάνατος του Αλέξανδρου Παπάγου και η άνοδος του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην ηγεσία του μεγαλύτερου δεξιού κόμματος άλλαξε τις σχέσεις των νέων της ΕΕΝΑ με την πολιτική τους παράταξη. Οταν το 1956 η ΕΡΕ κέρδιζε μεν τις εκλογές (47%), αλλά με μικρότερο ποσοστό από τη Δημοκρατική Ενωση (48%), ο Δ. Ιωαννίδης, ο Ν. Μακαρέζος και άλλοι ζήτησαν από τον αρχηγό του ΓΕΣ, Σόλωνα Γκίκα, να κινηθεί ο στρατός για να θέσει τέλος στην αύξηση των κεντροαριστερών. Ο Γκίκας αρνήθηκε τη συνδρομή του και έγινε έμπιστος του Καραμανλή. Για μια ακόμη φορά οι κινηματίες απομονώθηκαν από τους ανωτέρους τους χωρίς όμως να τιμωρηθούν. Η αντίληψη των δεξιών ότι οι «απείθαρχοι και ζωηροί» αξιωματικοί αποτελούσαν εφεδρεία σε ώρα έκτακτης ανάγκης για το πολίτευμα, θα εξασφάλιζε την ατιμωρησία, που διευκόλυνε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου.
Υπήρξαν ωστόσο και προσπάθειες από την κορυφή της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων να διαλυθεί η ΕΕΝΑ. Ο αρχηγός ΓΕΣ, Πέτρος Νικολόπουλος, εντόπισε τους Παπαδόπουλο, Μακαρέζο, Λαδά κ.ά., αλλά το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο αποφάσισε τη μετάθεσή τους στην περιφέρεια αντί της αποστράτευσης, με παρέμβαση των Ανακτόρων. Οταν αρχηγός του ΓΕΣ έγινε το 1959 ο Β. Καρδαμάκης, παλιό μέλος του ΙΔΕΑ, έφερε στο επιτελείο του στελέχη της ΕΕΝΑ όπως τους Αγγελή, Πατίλη και Μέξη. Ο Καρδαμάκης εφάρμοσε μέτρα που προορίζονταν για έκτακτες περιστάσεις, εναντίον της Ενωσης Κέντρου στις εκλογές του 1961. Οταν ο Γ. Παπανδρέου αποκάλεσε τον Καρδαμάκη ανάξιο ηγέτη του στρατού στη συνεδρίαση της Βουλής της 18ης Ιανουαρίου 1962, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής αναγκάστηκε να τον αντικαταστήσει.
Η νίκη του Κέντρου το 1963 εγκαινίασε νέα ένταση στις σχέσεις στρατιωτικών και πολιτικών. Απορία προκαλεί σήμερα η γενικευμένη άγνοια, Ανακτόρων, συμπολίτευσης και αντιπολίτευσης εκείνης της εποχής, για το τι συνέβαινε στα στρατιωτικά παρασκήνια. Αν και η Ενωση Κέντρου εξασφάλισε μεγάλη εκλογική νίκη το 1964, δεν κατάφερε να αλλάξει τον συσχετισμό δυνάμεων στην ηγεσία του Στρατού. Αρχηγός ΓΕΣ έγινε ο Ιωάννης Γεννηματάς, γνωστός για τον ρόλο του κατά του Κέντρου, στις εκλογές του 1961. Ανασταλτικός παράγοντας σε σοβαρές αλλαγές ήταν ο ίδιος ο υπουργός Αμύνης Πέτρος Γαρουφαλιάς, ο οποίος θέλησε να αποφύγει ενέργειες που θα προκαλούσαν την οργή των δεξιών αξιωματικών και των Ανακτόρων. Οταν ο Παπανδρέου επέδωσε στον υπουργό τον κατάλογο αξιωματικών του ΙΔΕΑ που κατείχαν θέσεις-κλειδιά σε διοικήσεις της Αττικής, ο Γαρουφαλιάς αντέδρασε αρνητικά. Ηταν φανερό ότι οι αντιλήψεις του πρωθυπουργού και του υπουργού του δεν συνέπιπταν για το τι έπρεπε να γίνει στο στράτευμα.
Η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ
Η ανομοιογένεια που επικρατούσε στην Ενωση Κέντρου έκανε πιο δύσκολη τη μεταρρύθμιση σε οποιονδήποτε τομέα του δημόσιου βίου. Τον Ιούλιο του 1965 ο Γ. Παπαδόπουλος κατήγγειλε στον Γεννηματά δολιοφθορά σε τεθωρακισμένα του Εβρου, που, όπως αποδείχθηκε, είχε κατασκευάσει ο ίδιος. Την ίδια εποχή ξέσπασε η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ με κύριο στόχο τον Ανδρέα Παπανδρέου. Η κρίση κορυφώθηκε με την άρνηση του Γαρουφαλιά να υπογράψει την αντικατάσταση του Γεννηματά. Οταν ο Γ. Παπανδρέου θέλησε να αναλάβει ο ίδιος το υπουργείο Αμύνης, συνάντησε τη σταθερή αντίθεση του μονάρχη πλέον Κωνσταντίνου. Η παραίτηση του πρωθυπουργού στις 15 Ιουλίου προκάλεσε τη μεγαλύτερη μεταπολεμική κρίση στην Ελλάδα.
Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου ήταν προϊόν πολλών παραγόντων. Η διεθνής ύφεση μείωνε διαρκώς τη σημασία της κομμουνιστικής απειλής, γεγονός το οποίο καθιστούσε τους στρατιωτικούς φύλακες του συστήματος, άχρηστους. Μολονότι οι πραξικοπηματίες επικαλέσθηκαν την απειλή αυτή για να δικαιολογήσουν τη δικτατορία τους, στις κατοπινές τους δηλώσεις διαβεβαίωναν ότι ο κομμουνισμός ήταν αμελητέος κίνδυνος για την Ελλάδα. Η Ελλάδα της δεκαετίας του 1960 γνώριζε ταχεία οικονομική ανάπτυξη και τη σταδιακή έξοδο από τις ποικίλες πολιτικές απαγορεύσεις της πρώτης δεκαετίας μετά το τέλος του Εμφυλίου. Οι προσδοκίες που η Ενωση Κέντρου προκάλεσε με τον εκλογικό της θρίαμβο, όμως, δεν άρεσαν καθόλου σε όσους κατείχαν θέσεις-κλειδιά στο κράτος και στον Στρατό.
Αιτία παρέμβασης στην πολιτική δημιούργησαν και οι επαγγελματικές ανησυχίες των αξιωματικών. Η απότομη διεύρυνση του σώματος κατά τον Εμφύλιο και η συρρίκνωσή του μετά το τέλος του πολέμου προκάλεσαν συμφόρηση στους μεσαίους βαθμούς. Η παραδοσιακή πυραμίδα των προαγωγών υπονομεύτηκε από τον βασιλικό και πολιτικό παραγοντισμό, ώστε οι περισσότεροι αξιωματικοί να αποστρατεύονται ως ταξίαρχοι. Η πυραμίδα μεταμορφώθηκε σε πεντάγωνο σχήμα και ευνόησε τους λιγότερο ικανούς, που υπό ομαλές συνθήκες θα αποστρατεύονταν. Η κατηγορία αυτή των ανασφαλών αξιωματικών αποτέλεσε και την προθυμότερη πελατεία του στρατιωτικού κινήματος. Μέρος της νοοτροπίας τους υπήρξε και ο παραδοσιακός ατομικισμός της υπαίθρου, που απέβλεπε πρώτιστα στην προστασία της οικογένειας και των φίλων από τις δυσλειτουργίες ενός απρόσωπου κρατικού μηχανισμού ώστε να δικαιολογούνται ηθικά ορισμένες παραβάσεις της νομιμότητας.
Στις 20 Απριλίου 1967 ο αρχηγός ΓΕΣ, Γ. Σπαντιδάκης, και έξι από τους έντεκα αντιστρατήγους αποφάσισαν την πραγματοποίηση του βασιλικού πραξικοπήματος στις 23 Απριλίου, για να ματαιώσουν τις επερχόμενες εκλογές που, σύμφωνα με όλες τις προβλέψεις, θα έδιναν τη νίκη στον Γ. Παπανδρέου. Ενας εκ των αντιστρατήγων, ο Γ. Ζωιτάκης, μετέφερε την είδηση στον συνταγματάρχη Ν. Μακαρέζο με τη συμβουλή η ομάδα του να αναβάλει την ημερομηνία του δικού της κινήματος, που είχε ορισθεί για την 21η Απριλίου. Ο Παπαδόπουλος και ο Μακαρέζος ωστόσο επέμεναν στην αρχική τους απόφαση. Σε διευρυμένη συγκέντρωση συνταγματαρχών της ίδιας ημέρας, η απόφαση επικυρώθηκε και σχηματίστηκε «Επαναστατικό Συμβούλιο» κατ’ απαίτηση της πλειοψηφίας. Την επομένη τα μηχανοκίνητα βρέθηκαν σε νευραλγικά σημεία της Αθήνας.
*Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. To κείμενο είχε συμπεριληφθεί στο ένθετο της «Κ», «Ανατομία της Δικτατορίας» του 2007.
