Το πρόβλημα της κεντρώας ενότητας
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr/)
Στις εκλογές του 1956 η συμμαχία Κέντρου και Αριστεράς, με την επωνυμία «Δημοκρατική Ενωσις», παρά το 48,15% που συγκέντρωσε δεν κατόρθωσε να αποσπάσει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία.
Μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, κι ενώ η Ελλάδα ζούσε στον αστερισμό του Κυπριακού, οι εξελίξεις στον πολιτικό χώρο του Κέντρου παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Την επαύριον των εκλογών η «Δημοκρατική Ενωσις» αυτοδιαλύθηκε. Κι αν η απομάκρυνση από την ΕΔΑ ήταν αναμενόμενη, το ότι οι κεντρώες δυνάμεις απέφυγαν να επιχειρήσουν την επανασυγκόλλησή τους δείχνει τα αδιέξοδα αυτού του πολιτικού χώρου. Στο προσκήνιο παρέμεναν οι παρουσίες του Σοφοκλή Βενιζέλου και του Γεωργίου Παπανδρέου.
Πρέπει εδώ να επισημανθεί πως τους δύο άνδρες δεν χώριζαν τόσο ιδεολογικές διαφορές, όσο προσωπική αντιπάθεια και αισθήματα ανταγωνισμού για τα πρωτεία στον χώρο του Κέντρου· ασφαλώς οι σχέσεις των Βενιζέλου – Παπανδρέου ήταν δυσχερέστερες λόγω των εξελίξεων των τελευταίων ετών. Το 1953, ο Βενιζέλος προσκάλεσε τον Παπανδρέου να αναλάβει τη συναρχηγία του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Ωστόσο, δύο χρόνια αργότερα, ο Σοφοκλής Βενιζέλος αιφνιδιαστικά ίδρυσε νέο κόμμα, τη Φιλελευθέρα Δημοκρατική Ενωση (ΦΔΕ), με κεντροαριστερό πρόγραμμα. Δεν επρόκειτο για κάποια ιδεολογική στροφή του Βενιζέλου· απλώς ο πολύπειρος πολιτικός επεχείρησε να εκμεταλλευτεί το αντιπαπαγικό ρεύμα της εποχής, καθώς η κυβέρνηση του Συναγερμού κινούνταν σε «απολύτως δεξιά γραμμήν», κατά χαρακτηρισμό του ίδιου του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ο Παπανδρέου φυσικά δεν συγχώρεσε ποτέ την ίδρυση της ΦΔΕ και το χάσμα μεταξύ των δύο παρέμεινε βαθύ. Στην ουσία λοιπόν επρόκειτο για μια διαρκή αντιπαράθεση μεταξύ δύο ηγετών που ο ένας φύσει και ο άλλος θέσει θεωρούσαν εαυτούς διαδόχους του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Η πρωτοβουλία του Γ. Καρτάλη
Ηδη όμως στα αριστερά του Κέντρου υφίσταντο ζυμώσεις με πρωταγωνιστή τον Γεώργιο Καρτάλη. Ο τελευταίος συνδύαζε αρκετά χαρακτηριστικά που τον καθιστούσαν σοβαρό υποψήφιο για την ανάληψη της ηγεσίας του κεντρώου χώρου: Ηλικιακά ανήκε στη γενιά του βασικού αντιπάλου, του Κων. Καραμανλή, ενώ διέθετε υπουργική εμπειρία και στιβαρή κοινοβουλευτική παρουσία. Προερχόμενος από την πλαστηρική ΕΠΕΚ, από το 1954 είχε ξεκινήσει έναν σοβαρό διάλογο με την Αριστερά, ο οποίος σε πρώτη φάση κατέληξε στο επιτυχημένο κεντροαριστερό μέτωπο των δημαρχιακών εκλογών του ίδιου έτους. Η συνεργασία αυτή άνοιξε τον δρόμο για τη «Δημοκρατική Ενωση» των εκλογών του 1956, ενώ με τον θάνατο του Αλ. Σβώλου, ο Καρτάλης έμεινε μόνος αρχηγός του Δημοκρατικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού (ΔΚΕΛ).
Ο Καρτάλης ωστόσο αντιλήφθηκε πολύ νωρίς ότι τα όποια εκλογικά οφέλη είχε προσπορισθεί ο ίδιος και γενικότερα ο κεντρώος χώρος από τη συνεργασία με την ΕΔΑ είχαν πλέον εξαντληθεί. Η κοινή κάθοδος σε εκλογές θα έπρεπε πλέον να αποκλεισθεί: ο φόβος πολλών ψηφοφόρων απέναντι στην Αριστερά πάντα θα γινόταν αντικείμενο εκμετάλλευσης από τη Δεξιά και θα τους εμπόδιζε να κάνουν το μεγάλο βήμα της υποστήριξης ενός «Λαϊκού Μετώπου». Στη σκέψη του Καρτάλη, ως μόνη λύση για την επάνοδο των κεντρώων δυνάμεων στη διακυβέρνηση της χώρας πρόβαλλε η ενοποίησή τους σε έναν κομματικό φορέα. Ο νέος, όμως, φορέας θα έπρεπε να είναι σαφώς αποστασιοποιημένος από τον έντονο αντικομμουνισμό των αρχών της δεκαετίας του ’50, ώστε να συγκεντρώσει τους παλαιούς οπαδούς του Πλαστήρα που υπήρχε κίνδυνος να απορροφηθούν από την ΕΔΑ.
Ετσι, τον Ιούλιο του 1956 ο Καρτάλης πρότεινε στους άλλους αρχηγούς την εκλογή ενός συντονιστή των αντιπολιτευόμενων (πλην ΕΔΑ) βουλευτών, ο οποίος θα έπαιζε τον ρόλο του κοινού κοινοβουλευτικού εκπροσώπου των κομμάτων τους. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε το πρώτο βήμα για τη σταδιακή ενοποίησή τους σε έναν οργανισμό. Από τη δική του μεριά, ο Βενιζέλος αντιπρότεινε μια κοινή σύνοδο των περίπου 110 κεντρώων βουλευτών, προκειμένου να εκλεγεί ένας πρόεδρος για όλα τα κόμματα. Λογικά, καθώς η ΦΔΕ διέθετε περισσότερες έδρες από το Κόμμα Φιλελευθέρων, ο Σοφοκλής Βενιζέλος προσδοκούσε μια άνετη κατοχύρωση της πρωτοκαθεδρίας του έναντι του Παπανδρέου. Η πρώτη πρωτοβουλία του Καρτάλη ακυρώθηκε, παρά τη θετική στάση των περισσότερων κομμάτων.
Με αφορμή το Κυπριακό
Καθώς, μέσα στο 1956 η κυβέρνηση Καραμανλή βρέθηκε στις συμπληγάδες του Κυπριακού, η κεντρώα αντιπολίτευση στράφηκε αναφανδόν υπέρ του ενωτικού σκοπού, απορρίπτοντας κάθε άλλη συμβιβαστική λύση. Ηταν ένα καίριο κοινό σημείο αναφοράς που καθιστούσε τις ενοποιητικές διαδικασίες ευκολότερες. Στις αρχές του 1957, ο Καρτάλης δραστηριοποιήθηκε και πάλι. Συνεπικουρούμενος από τον ραγδαία ανερχόμενο Κων. Μητσοτάκη έπεισε τους Παπανδρέου και Βενιζέλο να ενώσουν τις δυνάμεις τους. Η ΦΔΕ αυτοδιαλύθηκε και το Κόμμα Φιλελευθέρων απέκτησε εκ νέου συλλογική ηγεσία Βενιζέλου-Παπανδρέου, με την προσθήκη του Θ. Χαβίνη.
Ο Καρτάλης πάντως συνέχισε τις προσπάθειες δημουργίας ενός συνασπισμού αντικαραμανλικών, μη αριστερών δυνάμεων. Γι’ αυτό και προσέγγισε τον Μαρκεζίνη, η ένταξη του οποίου στη «Δημοκρατική Ενωση» το 1956 είχε απορριφθεί, καθώς θεωρούνταν υπερβολικά ταυτισμένος με τη διακυβέρνηση του Παπάγου. Ωστόσο, οι δύο πρώην υπουργοί Συντονισμού συνέπλεαν σε μια πολιτική προώθησης οικονομικών μεταρρυθμίσεων, όπως και στην ανάγκη νομιμοποίησης του ΚΚΕ (ιδέα που έβρισκε εντελώς αντίθετο τον Γ. Παπανδρέου).
Οποιοι και αν ήταν οι σχεδιασμοί του Καρτάλη ανατράπηκαν από παράγοντες που δεν μπορούσε να ελέγξει. Τον Σεπτέμβριο του 1957 ο Βολιώτης πολιτικός απεβίωσε λόγω καρδιακού νοσήματος. Η εναλλακτική λύση που αντιπροσώπευε είχε εξαφανιστεί και στο προσκήνιο είχε μείνει πάλι το δίδυμο Παπανδρέου-Βενιζέλου. Ο καθένας τους κινήθηκε σε διαφορετικές ατραπούς προκειμένου να επισπευσθούν οι πολιτικές εξελίξεις, καθώς η θέση της κυβέρνησης της ΕΡΕ έμοιαζε ασταθής.
Η πορεία προς τις κρίσιμες εκλογές του 1958
Ο μεν Γ. Παπανδρέου, θεωρώντας ως καθοριστικό παράγοντα της ήττας του 1956 το εκλογικό σύστημα, έριξε το βάρος των προσπαθειών του σε διαπραγματεύσεις με τον υπουργό Εσωτερικών Μακρή για τη δημιουργία νέου. Στόχευε σε έναν εκλογικό νόμο που θα ευνοούσε τα δύο πρώτα κόμματα και θα υποχρέωνε τα μικρότερα κεντρώα σχήματα να συνασπισθούν με τους Φιλελεύθερους. Ο δε Σ. Βενιζέλος, κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις. Το καλοκαίρι του 1957 προσέγγισε τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, από τον οποίο ζήτησε να διεκδικήσει την πρωθυπουργία κατά το πρότυπο του πατέρα του το 1910· προσφυώς ο Κύπριος ιεράρχης αρνήθηκε. Ταυτόχρονα, ο Σ. Βενιζέλος διαβεβαίωσε τον βασιλιά Παύλο ότι θα υποστήριζε κοινοβουλευτικά μια κυβέρνηση προερχόμενη από την ΕΡΕ, χωρίς την παρουσία του Καραμανλή, ούτως ώστε να ανατραπεί ο πρωθυπουργός από βουλευτές του χωρίς να προκηρυχθούν εκλογές.
Βραχυπρόθεσμα, και οι δύο κεντρώοι ηγέτες πέτυχαν στους σχεδιασμούς τους. Στα τέλη Φεβρουαρίου του 1958 ένας νέος εκλογικός νόμος ψηφίστηκε βιαστικά με τις ευλογίες του Γ. Παπανδρέου και παρά τη διαφωνία του Σοφοκλή Βενιζέλου. Επρόκειτο για μορφή ενισχυμένης αναλογικής, η οποία όμως θα οδηγούσε σε σχηματισμό μονοκομματικής κυβέρνησης.
Εξαιτίας του νόμου αυτού δύο υπουργοί (οι Γ. Ράλλης και Π. Παπαληγούρας) παραιτήθηκαν και μια ομάδα βουλευτών της ΕΡΕ αποχώρησε από το κυβερνών κόμμα. Ωστόσο, η επιμονή του Καραμανλή να οδηγηθεί η χώρα σε εκλογές για να εκκαθαρισθεί η πολιτική κατάσταση ανέτρεψε τα σχέδια του Βενιζέλου. Τα σχέδια του Παπανδρέου κατέρρευσαν με τις εκλογές της 11ης Μαΐου 1958. Οι υπόλοιπες κεντρώες δυνάμεις, έξαλλες με τη μεθόδευση του εκλογικού νόμου στράφηκαν στον Μαρκεζίνη αρνούμενες να συμμαχήσουν με το Κόμμα Φιλελευθέρων - το τελευταίο συγκέντρωσε τις μισές ψήφους από την ΕΡΕ και κατά 20% λιγότερες ψήφους από την ΕΔΑ, περιοριζόμενο στην ταπεινωτική τρίτη θέση.
Η περίοδος 1956-1958 εμπερικλείει στον μέγιστο βαθμό τα στρατηγικά αδιέξοδα του κεντρώου χώρου μετά το 1946. Προσωπικές φιλοδοξίες ηγετών και ηγετίσκων, αλλοπρόσαλλες τακτικές κινήσεις, αλλά το κυριότερο, έλλειψη ουσιαστικού ακροατηρίου. Με την ΕΡΕ να εκφράζει το φιλοδυτικό μέρος της κοινωνίας και να προβάλλει ένα ριζοσπαστικό οικονομικό πρόγραμμα (αλλά και μια νέα δυναμική ηγεσία) και την ΕΔΑ να καρπώνεται τη δυσαρέσκεια των λαϊκών στρωμάτων και την άνοδο του αντιδυτικισμού (λόγω του Κυπριακού), το Κέντρο έμοιαζε να μην έχει σε ποιον να απευθυνθεί. Οι ψηφοφόροι του παρέμειναν πιστοί λόγω παράδοσης παρά λόγω κάποιας προσδοκίας για το μέλλον. Ειδικά το Κόμμα Φιλελευθέρων έμοιαζε να το καταλαβαίνει έντονα αυτό καθώς στις προεκλογικές του αφίσες το 1958 επέμενε να εικονίζει και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, σε μια προσπάθεια συγκινησιακής συσπείρωσης των παλαιών υποστηρικτών του. Για την κεντρώα παράταξη θα χρειάζονταν ακόμη χρόνια αλληλοσπαραγμού και «πορείας στην έρημο» προτού ανακτήσει, μετά το 1961, την αξιοπιστία της στην ελληνική κοινωνία, προβάλλοντας το θελκτικό όραμα του εκδημοκρατισμού της.
* Ο κ. Δημήτρης Παπαδιαμάντης είναι διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
(Στην φωτογραφία : Ο Γεώργιος Παπανδρέου (αριστερά) και ο Σοφοκλής Βενιζέλος, κορυφαίοι πολιτικοί και ικανοί ηγέτες, δεν μπόρεσαν πάντως να σφυρηλατήσουν την κεντρώα ενότητα, η έλλειψη της οποίας είχε γίνει επώδυνα εμφανής κατά τις κυβερνητικές του θητείες το 1950-52 και στην περίοδο 1953-61. Το Κόμμα Φιλελευθέρων, που διασπάστηκε το 1955, επανενοποιήθηκε το 1957 και ξαναδιασπάστηκε μετά την εκλογική συντριβή του 1958, δεν μπόρεσε, να αρθρώσει μια συνολική εναλλακτική πρόταση προς την ΕΡΕ του Κ. Καραμανλή)
