Οι κίνδυνοι της ουκρανικής «εθνικής επανάστασης»
Φιόντορ Λουκιάνοφ, πολιτικός επιστήμων
(Πηγή : http://rbth.gr)
Πόσο έτοιμοι είναι το Κίεβο και η διεθνής κοινότητα να αντιμετωπίσουν το τέλος της ιστορίας της «Σοβιετικής Ουκρανίας»; Η ανυπαρξία οικονομικής εθνικής στρατηγικής και ηγεσίας στην Ουκρανία, η κατασκευή «εσωτερικού εχθρού» και οι «κόκκινες γραμμές» για τη Ρωσία.
Η Ουκρανία ζεί μια μεγάλη καμπή στην ιστορία της και ξεκίνησε ήδη το ταξίδι σε μια νέα εποχή. Τι θα συμβεί μελλοντικά, είναι κάτι που κανείς τώρα δεν μπορεί να προβλέψει με βεβαιότητα, αλλά είναι σημαντική μια νηφάλια καταγραφή της ουσίας των γεγονότων.
Στην καυτή εξέλιξη της πολιτικής κρίσης, όταν αυτή δεν είχε οδηγηθεί ακόμη στο αιματηρό αποκορύφωμά της, πολλοί σχολιαστές στο Κίεβο είχαν γράψει ότι τα όσα συμβαίνουν αποτελούν το τέλος της Σοβιετικής Ουκρανίας. Του κράτους, το οποίο εκκολάφθηκε μέσα στη Σοβιετική Ένωση και για πάνω από 20 χρόνια διατηρούσε τα βασικά τυπικά χαρακτηριστικά μιας σοβιετικής δημοκρατίας. Πιθανόν, πρόκειται για την ακριβέστερη εκτίμηση. Η ανεξαρτησία δωρίθηκε στην Ουκρανία εκ των άνωθεν, χάρη στη σκληρή πάλη που έδωσε το ρωσικό δημοκρατικό κίνημα και στη συνέχεια η ηγεσία της Σοβιετικής Ρωσίας, εναντίον του Κρεμλίνου και του Γκορμπατσόφ.
Ευρωπαϊκή κατεύθυνση – Ρωσική «αιμοδοσία»
Ο ουκρανικός λαός δεν είχε προσφέρει θυσίες στο βωμό της ελευθερίας, παρά μόνο πέρασε σταδιακά από τη μια πραγματικότητα στην άλλη. Από το 1991 ως το 2014 η πολιτική της Ουκρανίας βασιζόταν σε μια άτυπη αρχή συνασπισμού. Ευρωπαϊκή κατεύθυνση, αλλά με διατήρηση του συνολικού σχεδίου -κυρίως του οικονομικού- που είχε κληρονομηθεί από το προηγούμενο κράτος. Η εθνική ταυτότητα, δεδομένης της απουσίας άλλων επιλογών, ήταν δανεική από το δυτικό τμήμα της χώρας, το οποίο ήταν πιο ολοκληρωμένο από ιδεολογική άποψη. Όμως η συσσώρευση «εθνικού αυτοπροσδιορισμού» στάθηκε αναγκαίο να ελαττωθεί, εφόσον το προϊόν αυτό στην ξεκάθαρη μορφή του, δεν μπορούσε να το κάνει δεκτό το υπόλοιπο τμήμα του πληθυσμού. Τη στιγμή μάλιστα, που την οικονομική βάση αποτελούσαν οι ανατολικές περιφέρειες και πιο συγκεκριμένα, η σοβιετική κληρονομιά για την οποία έγινε λόγος. Όχι μόνο οι ίδιες οι βιομηχανίες, αλλά το σύνολο των εμπορικών-οικονομικών και ανθρωπιστικών σχέσεων με τη Ρωσία, η οποία βοήθησε πολλούς απλούς πολίτες να επιβιώσουν, και την ολιγαρχική ελίτ να πλουτίσει. Η Ουκρανία ουσιαστικά πέρασε σε ένα καθεστώς παρασιτικής ύπαρξης, αναμένοντας από τις έξωθεν δυνάμεις ότι θα επιλύσουν τα προβλήματά της με αντάλλαγμα τις υποσχέσεις πως θα κάνει την «ορθή» γεωπολιτική επιλογή.
Διαφθορά
Το μοντέλο αυτό εξαντλήθηκε για πολλούς λόγους, τόσο εξωτερικού, όσο και εσωτερικού χαρακτήρα. Ο σημαντικότερος από αυτούς είναι ότι έπαψε να εξασφαλίζει τουλάχιστον μια κάποια ανάπτυξη της χώρας, έχοντας μεταβληθεί σε ένα σύστημα αυτοεξυπηρέτησης των ολοένα και περισσότερο διεφθαρμένων στρωμάτων της άρχουσας τάξης. Η περίπτωση με τη συμφωνία σύνδεσης μεταξύ Ουκρανίας και ΕΕ ήταν μια απτή απόδειξη ότι η ουκρανική ελίτ δεν διαθέτει οποιαδήποτε κίνητρα για άλλου είδους ενέργειες, πλην της επιθυμίας να κρατηθεί στην εξουσία και να διασφαλίσει την προσωπική ευημερία της. Τα γεγονότα που ακολούθησαν φανέρωσαν ότι η ηγεσία δεν διέθετε ούτε το στοιχειώδες πολιτικό αισθητήριο. Τη διανοητική και ηθική χρεοκοπία στην οποία κατέπεσε ο Βίκτορ Γιανουκόβιτς, τη δημιούργησε εν πολλοίς αυτός με την ίδια του τη στάση. Και ήταν εκείνος ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα κάρφωσε το τελευταίο καρφί σε αυτή την παρατεταμένης διάρκειας «Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας».
Η ατζέντα της «επανάστασης»
Οι κινητήριες δυνάμεις της πλατείας Ανεξαρτησίας προσωποποιούν μια «εθνική επανάσταση», η οποία απέκτησε πλέον το δικό της μύθο: Μαρτυρικοί ήρωες, χυμένο αίμα, αυτοθυσία στη μάχη για την ελευθερία. Είναι το μοντέλο -αν πάρουμε κάποια πρόσφατα παραδείγματα- των Βαλτικών χωρών ή του Αζερμπαϊτζάν, όπου στο κέντρο του Μπακού στήθηκε η μνημειακού τύπου Αλέα των Μαρτύρων στη μνήμη των θυμάτων από την επέμβαση σοβιετικών στρατιωτικών τμημάτων στις 20 Ιανουαρίου 1990. Η εθνική επανάσταση έχει τη δική της ατζέντα, την οποία το πιο εμποτισμένο ιδεολογικά τμήμα των σημερινών νικητών θα ακολουθήσει οπωσδήποτε. Πρόκειται για τον προσδιορισμό των «αντεθνικών» δυνάμεων, τις απαγορεύσεις ιδεολογιών που συνδέονται με το «καταραμένο παρελθόν», τις εκκαθαρίσεις, την απαίτηση όρκου πίστεως σε μια εξουσία που μάλιστα δεν είναι ακόμη η νέα, καθώς και στο νέο σύστημα συμβόλων.
Ανάλογες απόπειρες υπήρξαν στην Ουκρανία και κατά το παρελθόν, αλλά η ορμή τους εξασθενούσε στο στάσιμο και συγκεχυμένο περιβάλλον. Τώρα τα θύματα θα καταστούν σε καταλύτη και σε αιτιολόγηση των ενεργειών των ριζοσπαστικών δυνάμεων. Δεδομένου ότι οι ενέργειες αυτές αντιστοιχούν με την πρακτική που επικράτησε στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη μετά την πτώση του κομμουνισμού, δεν θα συναντήσουν σοβαρές αντιρρήσεις από τη Δύση, ακόμη και αν η υπέρβαση των εσκαμμένων λάβει συστηματικό χαρακτήρα. Ειδικά δε, εφόσον το πάθος των ριζοσπαστικών στοιχείων αποκτήσει σαφή αντιρωσική κατεύθυνση, κάτι που βολεύει την Ευρώπη και τις ΗΠΑ.
Οι φιλοδοξίες των ηγετών
Παράλληλα βέβαια, θα αρχίσει η διαδικασία της ταχείας πρόσδεσης στη νομενκλατούρα νέων, διαφορετικών χρωμάτων, προκειμένου αυτά να ταιριάζουν στις μεταβληθείσες συνθήκες. Στο στρατόπεδο των νικητών υπάρχουν αρκετοί εκπρόσωποι της «συστημικής» αντιπολίτευσης, η οποία θέλει να διατηρηθεί στην εξουσία. Διαθέτει μεγαλύτερη εμπειρία από τους «οπλαρχηγούς» και επομένως, στο πολιτικό παιχνίδι που θα αρχίσει θα έχει το πλεονέκτημα. Είναι πολύ πιθανό ένα σενάριο, που θα θυμίζει τις συνέπειες της «πορτοκαλί επανάστασης». Οι νικητές εμπλέκονται σε μια σκληρή πάλη μεταξύ τους. Οι φιλοδοξίες των ηγετών, ξεκινώντας από την αποφυλακισμένη Γιούλια Τιμοσένκο και φτάνοντας στους αρχηγούς του «Δεξιού Τομέα», δεν προβλέπουν την ύπαρξη ισχυρού ανταγωνιστή. Επομένως ο ανταγωνισμός δυστυχώς θα διαδραματιστεί με κριτήριο το επίπεδο στο οποίο θα κυμαίνεται η ακραία ρητορική.
Η Ρωσία
Τι μπορούν να σημαίνουν όλα αυτά για τη Ρωσία;
1. Πιθανόν η επιστροφή στα θέματα που -όπως φαινόταν- είχαν λήξει το 2010, όταν υπεγράφησαν οι συμφωνίες στο Χάρκοβο για το στόλο της Μαύρης θάλασσας και ανακηρύχθηκε το αδέσμευτο καθεστώς της Ουκρανίας απέναντι στις μεγάλες διεθνείς συμμαχίες. Η εμφάνιση στην ατζέντα του ζητήματος ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ μεταφέρει τη σύγκρουση σε επίπεδο διεθνούς ασφάλειας και θα οδηγήσει την αντίστοιχη ρωσική αντίδραση.
2. Στις σχέσεις ανάμεσα στο ανατολικό και το δυτικό τμήμα της χώρας μπορούν να προκληθούν μεγάλες επιπλοκές. Εάν το τμήμα εκείνο της Ουκρανίας που οι μάζες δεν υποστήριξαν το κίνημα της πλατείας Ανεξαρτησίας, παραιτηθεί από το να οργανωθεί σε μια υπολογίσιμη δύναμη, τότε σε αυτό θα ασκηθεί πολύ ισχυρή ψυχολογική και πολιτική πίεση. Η συνεδρίαση του Σαββάτου στο Χάρκοβο και η στάση των ηγετικών φυσιογνωμιών της «ανατολικής πτέρυγας» δεν έδωσαν την αίσθηση ενέργειας και πραγματικής ετοιμότητας για προάσπιση των συμφερόντων τους. Όμως, η «εθνική επανάσταση» απαιτεί τη συνεπή ουκρανοποίηση και ουσιαστικά τη διάλυση του τρόπου ζωής που διατηρήθηκε κυρίως στις ρωσόφωνες περιφέρειες.
Η Ρωσία βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα σοβαρό δίλημμα. Μια κατάσταση ανάλογη με αυτή στη Βαλτική, μπορεί να αναπαραχθεί σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Στη Μόσχα θα στραφούν οι κάτοικοι της Ουκρανίας που προσανατολίζονται προς τη Ρωσία και τα δικαιώματα των οποίων θα θιγούν στην πορεία της «οικοδόμησης σε εθνική βάση». Αν η Ρωσία το αγνοήσει αυτό, είτε περιοριστεί σε απειλητικές αλλά στερούμενες ουσίας ρηματικές διακοινώσεις του υπουργείου Εξωτερικών, θα είναι κάτι που θα έχει επιπτώσεις στην αυτοεκτίμηση και στο κύρος της. Ενώ η παρέμβαση στις υποθέσεις του γειτονικού κράτους απαιτεί ισχυρή πολιτική βούληση, συναίσθηση του τελικού στόχου και σιγουριά ως προς αυτόν, επειδή το εγχείρημα εγκυμονεί αρκετούς κινδύνους.
Θέμα και με τα εδάφη
Το τέλος της ιστορίας της «Σοβιετικής Ουκρανίας» ανοίγει μια νέα σελίδα. Σε περιεχόμενο μοιάζει με ό,τι συνέβη στην Ανατολική Ευρώπη μετά την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ. Ωστόσο, λόγω του μεγέθους, της πολυπλοκότητας και της ιδιαιτερότητας της χώρας, όλα τα πιεστικά προβλήματα με τα οποία ήρθαν αντιμέτωπα τα μετασοβιετικά κράτη εδώ θα εκφραστούν σε πιο έντονη και διαφορετική μορφή.
Τέλος, η σημερινή Ουκρανία κληρονόμησε εδάφη για τα οποία θα πρέπει να έχει ευγνωμοσύνη στους σοβιετικούς γενικούς γραμματείς. Και η λήξη της «Σοβιετικής Ουκρανίας» δεν σημαίνει μόνο το τέλος του συγκεκριμένου κοινωνικοπολιτικού μοντέλου, αλλά και επιτρέπει -το λιγότερο- να τεθεί το ζήτημα της διαμόρφωσης του ίδιου του κράτους.
Ο Φιόντορ Λουκιάνοφ είναι πρόεδρος του Προεδρείου του Συμβουλίου εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής.
(* Γελοιογραφία του Αλεξέι Γιορς)
