Η ιδεολογία του παντουρκισμού-τουρανισμού
(Πηγή : http://infognomonpolitics.blogspot.gr)
Η ιδεολογία του παντουρκισμού-τουρανισμού γεννήθηκε μέσα στα πλαίσια των ζυμώσεων σε κύκλους οι οποίοι επεδίωκαν την ένωση του «τουρκικού» κόσμου και την ανάδειξή του σε παγκόσμια δύναμη.
Οι πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στην αποσταθεροποίηση του οθωμανικού κράτους και ανέδειξαν τον κίνδυνο διαμελισμού του στα μάτια της ελίτ που το διοικούσε, συνέβαλε καθοριστικά ώστε αυτή η ιδεολογία να αποκτήσει πρόσθετο νοηματικό περιεχόμενο και χρηστική αξία. Έτσι τώρα η χρήση του παντουρκισμού αποσκοπούσε στην αποτροπή της κατάρρευσης της οθωμανικής πολιτικής δομής και στην εθνική ομογενοποίηση των πληθυσμών της αυτοκρατορίας. Παράλληλα εξακολουθούσαν να γίνονται και αναφορές στην ενότητα ολόκληρου του τουρκικού κόσμου και στην ανάδειξή του σε παγκόσμια δύναμη. Οι εν λόγω ιδεολογίες βασίζονταν σε ρατσιστικού τύπου θεωρίες για την προέλευση διαφόρων λαών που διαβιούσαν στην ευρύτερη περιοχή που έλεγχε το οθωμανικό κράτος.
Οι πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στην αποσταθεροποίηση του οθωμανικού κράτους και ανέδειξαν τον κίνδυνο διαμελισμού του στα μάτια της ελίτ που το διοικούσε, συνέβαλε καθοριστικά ώστε αυτή η ιδεολογία να αποκτήσει πρόσθετο νοηματικό περιεχόμενο και χρηστική αξία. Έτσι τώρα η χρήση του παντουρκισμού αποσκοπούσε στην αποτροπή της κατάρρευσης της οθωμανικής πολιτικής δομής και στην εθνική ομογενοποίηση των πληθυσμών της αυτοκρατορίας. Παράλληλα εξακολουθούσαν να γίνονται και αναφορές στην ενότητα ολόκληρου του τουρκικού κόσμου και στην ανάδειξή του σε παγκόσμια δύναμη. Οι εν λόγω ιδεολογίες βασίζονταν σε ρατσιστικού τύπου θεωρίες για την προέλευση διαφόρων λαών που διαβιούσαν στην ευρύτερη περιοχή που έλεγχε το οθωμανικό κράτος.
Ο βασικός πυρήνας στον οποίο καλλιεργήθηκαν και διαδόθηκαν αυτές οι απόψεις ήταν οι αξιωματικοί του οθωμανικού στρατού. Τα μέσα για την επίτευξη των πολιτικών στόχων των παντουρκιστών ήταν η εξαφάνιση των χριστιανικών ομάδων της αυτοκρατορίας ή ο εξισλαμισμός-εκτουρκισμός τους, και ο εκτουρκισμός των μουσουλμανικών πληθυσμών. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο της κατάρρευσης της αυτοκρατορίας αναδείχθηκαν ρατσιστικές θεωρίες για την τουρκική καταγωγή όλων των κατοίκων της Μικράς Ασίας, σε μια προσπάθεια να νομιμοποιηθεί η ίδρυση ενός εθνικού τουρκικού κράτους στη Μικρά Ασία. Ο τελευταίος κρίκος σε αυτή τη διαδικασία ήταν ο Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος γαλουχήθηκε με αυτές τις ιδεολογίες, και με την άνοδό του στην εξουσία ξεκίνησε μια περίοδος εφαρμογής πολιτικών σκληρού εκτουρκισμού όλων των μουσουλμανικών, όμως εθνοτικά διαφορετικών, κοινωνικών ομάδων αφού προηγουμένως είχε ολοκληρωθεί το σχέδιο της γενοκτονίας-εξαφάνισης των Αρμενίων και των Ελλήνων του Ευξείνου Πόντου. Τα λεγόμενα «Σπίτια του Λαού», που συγκροτήθηκαν με πρωτοβουλίες του Μουσταφά Κεμάλ και που η κρατική κεμαλική ιστοριογραφία περιγράφει ως επαναστατικούς θεσμούς εκσυγχρονισμού και ανάπτυξης της κοινωνίας, δεν ήταν παρά η θεσμική συνέχεια των ρατσιστικών παντουρκικών οργανώσεων «Τουρκικές Εστίες» και είχαν ως μοναδική επιδίωξη τον νομιμοποιημένο εκτουρκισμό των διαφορετικών εθνικών ομάδων που διαβιούσαν στη Μικρά Ασία.
Αυτό το οποίο πρέπει να τονιστεί είναι το γεγονός ότι η μεγάλη πλειοψηφία της ηγετικής ομάδας, με αρχηγό το Μουσταφά Κεμάλ, που ίδρυσε την Τουρκία το 1923, ουσιαστικά εμφορούνταν από τις ίδιες ρατσιστικές παντουρκικές ιδεολογίες.
Η εξάρτηση της ηγετικής αυτής ομάδας από τις μεγάλες δυτικές χώρες, ιδιαίτερα την Αγγλία, είχε σαν αποτέλεσμα να εκτιμήσει ρεαλιστικά τις διεθνείς ισορροπίες και να καταλήξει στο συμπέρασμα πως οι συγκυρίες δεν ευνοούσαν την πραγμάτωση των παντουρκικών της οραμάτων. Αυτή η εκτίμηση συνέβαλε καθοριστικά στο «πάγωμα» του παντουρκισμού και την περιθωριοποίησή του για ένα διάστημα. Ουσιαστικά δηλαδή ο παντουρκισμός δεν τροποποιήθηκε όσον αφορά το περιεχόμενό του, παρά μόνον περιόρισε τη γεωγραφική του επιρροή στα πλαίσια του νέου τουρκικού κράτους.
Η ιδεολογία αυτή διατηρήθηκε εν υπνώσει μέχρι και την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε και αναδείχθηκε εκ νέου σε μια από τις βασικότερες ιδεολογικές συνιστώσες που επηρέαζαν την κοινωνία καθώς και τη λήψη αποφάσεων από την πολιτική ελίτ.
Πρέπει να τονισθεί ότι κατά τη διάρκεια του Β.Π.Π και υπό την επιρροή των ρατσιστικών παντουρκικών ιδεολογιών, το τουρκικό κράτος επέβαλε τον Φόρο Περιουσίας (varlik vergisi) στους Έλληνες, Αρμενίους και Εβραίους. Αυτός ο φόρος είχε ως αποτέλεσμα τη βίαιη μαζική μεταφορά κεφαλαίου από τους χριστιανούς, κυρίως, στους μουσουλμάνους, με κρατική παρέμβαση. Η περίοδος αυτή ουσιαστικά θεωρείται ως έναρξη της αυτονόμησης και ενίσχυσης του μουσουλμανικού τουρκικού κεφαλαίου, το οποίο μέχρι τότε ήταν εξαιρετικά αδύναμο σε σύγκριση με το μειονοτικό. Αυτή είναι και η περίοδος όπου αρχίζει ο δεύτερος κύκλος του εκπατρισμού-ξεριζωμού των Ελλήνων της Μικράς Ασίας μέσα στον 20ο αιώνα, και συγκεκριμένα αυτών από την Κωνσταντινούπολη.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η τουρκική εξωτερική πολιτική «φλέρταρε» με το ναζιστικό καθεστώς, ενώ στο εσωτερικό ο παντουρκισμός παρουσίασε σημαντική άνοδο. Εφημερίδες που σήμερα θεωρούνται προοδευτικές στην Τουρκία (π.χ Cumhuriyet) είχαν ταχθεί υπέρ της ναζιστικής Γερμανίας, γεγονός το οποίο αποκαλύπτει και το μέγεθος του ιδεολογικού και πολιτικού μεταμορφισμού στο πολιτικό της σύστημα, ενώ παράλληλα φωτογραφίζει και τα χαρακτηριστικά ενός αυταρχικού καθεστώτος.
Ήταν και πάλι οι διεθνείς ισορροπίες στη μεταπολεμική περίοδο, όπως και μετά τον Α.Π.Π, καθώς και οι σχέσεις εξάρτησης, που οδήγησαν την πολιτική ελίτ της Τουρκίας να βάλει στον «πάγο» την ιδεολογία και την πρακτική του παντουρκισμού, χωρίς όμως ποτέ να την εξουδετερώσει θεμελιακά. Η ιδεολογία αυτή συνέχιζε να επιβιώνει στο ιδεολογικό οπλοστάσιο του κεμαλικού κράτους, και αναδεικνυόταν όποτε η ελίτ έκρινε πως οι διεθνείς συγκυρίες ευνοούσαν την ανάδειξη της Τουρκίας σε περιφερειακή ή ακόμα και σε παγκόσμια δύναμη. Ο παντουρκισμός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο νομιμοποιητικός παράγοντας του κεμαλικού νεοϊμπεριαλισμού.
Τέτοια είναι και η περίπτωση της δεκαετίας του 1990, όπου η κατάρρευση της ΕΣΣΔ αρχικά συμβάλλει, με την αρωγή και μεγάλων δυτικών κρατών ομολογουμένως, στην ανάδειξη της ιδεολογίας που θα ονομάζαμε νεοπαντουρκισμό και που στοχεύει στην ένωση όλων του «τουρκικών» κρατών και πληθυσμών από τα Βαλκάνια μέχρι και την Κεντρική Ασία. Η ιδέα αυτή θα αποτελέσει βασικό θέμα συζήτησης σε όλες τις πολιτικές ομάδες στην Τουρκία και βεβαίως στον τουρκικό στρατό. Στο εσωτερικό βρήκε σημαντική απήχηση που οδήγησε στην ανάδειξη και την είσοδο στη Βουλή κόμματος που επίσημα διακηρύσσει την παντουρκική ιδεολογία.
Ο παντουρκισμός-τουρανισμός αποτελεί μια ρατσιστική ιδεολογία η οποία χρησιμοποιήθηκε από το οθωμανικό και το κεμαλικό καθεστώς προκειμένου να αποτραπεί ο εκδημοκρατισμός του πολιτικού συστήματος. Οι διεθνείς συγκυρίες άλλοτε συνέβαλλαν στην ανάδειξη και ενίσχυσή και άλλοτε στην περιθωριοποίηση του. Ποτέ όμως η ιδεολογία αυτή δεν έπαψε να επιβιώνει στην ιδεολογική «εφεδρεία» του τουρκικού κράτους, το οποίο ανάλογα με τις διεθνείς περιστάσεις, την χρησιμοποιούσε για να αναπαράγει τις σχέσεις εξουσίας στο εσωτερικό και να επεκτείνει την πολιτική του επιρροή στο εξωτερικό. Δύο είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία που συνοδεύουν την χρήση ή περιθωριοποίηση του παντουρκισμού-τουρανισμού: α) Η ιδεολογία αυτή αναδεικνυόταν σε περιόδους ανατροπής των ισορροπιών του διεθνούς συστήματος όπου το οθωμανικό-κεμαλικό κράτος επιδίωκε την ενίσχυση της εσωτερικής του σταθερότητας και την επέκταση της εξωτερικής του επιρροής, θεωρώντας μάλιστα αυτές τις δύο διαστάσεις ως αλληλοεπηρεαζόμενες. Τέτοιες είναι οι περίοδοι του πρώτου και δευτέρου παγκοσμίου πολέμου καθώς και η μεταψυχροπολεμική περίοδος. Στην πρώτη περίοδο ο παντουρκισμός χρησιμοποιήθηκε για να διατηρήσει η οθωμανική αυτοκρατορία την ενότητα και την διεθνή θέση της, ενώ στη δεύτερη και στην τρίτη περίοδο χρησιμοποιήθηκε για να επεκτείνει την επιρροή της σε κράτη και πληθυσμούς που θεωρούσε συγγενικά (Βαλκάνια, Κεντρική Ασία, Μέση Ανατολή). Κοινή επιδίωξη της τουρκικής ελίτ και στις τρεις αυτές περιόδους είναι η ανάκτηση του αυτοκρατορικού ρόλου της Τουρκίας και η ανάδειξή της σε παγκόσμια δύναμη.
β) Η άνοδος του παντουρκισμού είχε πάντα σαν αποτέλεσμα την φυσική εξόντωση χριστιανικών πληθυσμών, κυρίως Ελλήνων και Αρμενίων, και γενικότερα την καταπίεση μειονοτικών ομάδων, οικονομικά και πολιτικά. Στην πρώτη περίοδο-φάση ανάδειξης αυτής της ιδεολογίας (κατάρρευση οθωμανικής αυτοκρατορίας-Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος), οι πληθυσμοί που επηρεάστηκαν αρνητικά ήταν οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Ασσύριοι, οι οποίοι υπέστησαν πολιτικές γενοκτονίας και βίαιου εκτοπισμού. Στη δεύτερη περίοδο (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος) υπήρξαν ανάλογες πολιτικές κατά Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και των νήσων Ίμβρου και Τενέδου, Αρμενίων και Εβραίων, που είχαν σαν αποτέλεσμα τη μαζική μεταφορά κεφαλαίου από τις μειονοτικές ομάδες στον μουσουλμανικό πληθυσμό. Παράλληλα σημειώθηκαν και εκτοπίσεις-εξορίες μελών των μειονοτικών ομάδων. Στην τρίτη περίοδο (κατάρρευση ΕΣΣΔ-μεταψυχροπολεμική εποχή) οι Κούρδοι είναι αυτοί που υφίστανται τις επιπτώσεις των κρατικών πολιτικών και της ανόδου της παντουρκικής ιδεολογίας.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στις δύο πρώτες περιόδους τα εγκλήματα που πραγματοποιήθηκαν έγινε προσπάθεια από τις ελίτ να αποδοθούν στο «παλαιό» καθεστώς. Στην πρώτη περίοδο οι Κεμαλικοί απέδιδαν ευθύνες στο οθωμανικό καθεστώς ενώ στη δεύτερη περίοδο αποδόθηκαν ευθύνες σε μεμονωμένα πρόσωπα που κατηγορήθηκαν για φιλοναζιστική δραστηριότητα, παρά το γεγονός ότι ολόκληρο το καθεστώς διαπραγματευόταν με τους Ναζί τα κέρδη της Τουρκίας από πιθανή εισδοχή της στον πόλεμο. Η τρίτη περίοδος βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη.
Παρά τους πολιτικούς μεταμορφισμούς και τις επίσημες προσπάθειες για απόδοση ευθυνών σε πρότερα καθεστώτα και πρόσωπα, ο παντουρκισμός-τουρανισμός ποτέ δεν εξουδετερώθηκε θεμελιακά, μέχρι και σήμερα, και αποτέλεσε μια εν δυνάμει ιδεολογία έτοιμη να αναδειχθεί και να νομιμοποιήσει τον παγκόσμιο αυτοκρατορικό πολιτικό ρόλο που ο στρατός, η γραφειοκρατία και μεγάλο τμήμα της τουρκικής ελίτ επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν για την Τουρκία.
Από το βιβλίο "Ανάλυση Τουρκικής Εξωτερικής Πολιτικής: Μύθος και Πραγματικότητα", Τόμος Β', Κεφ. 2, Τμήμα Α. Κεφάλαιο 2. Ο παντουρκισμός ως εργαλείο εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής στις τουρκογερμανικές σχέσεις κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΝΦΟΓΝΩΜΩΝ
