Μήπως η Μέση Ανατολή χρειάζεται νέα σύνορα;
Η κληρονομιά των Sykes-Picot, 100 χρόνια μετά
Marina Ottaway
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr/)
Στις 17 Μαΐου 1916, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο υπέγραψαν την συμφωνία Sykes-Picot, το όνομα της οποίας προέρχεται από τους δύο διπλωμάτες που διεξήγαγαν τις διαπραγματεύσεις.
Η συμφωνία ήταν η πρώτη από μια σειρά συνθηκών που θα δημιουργήσουν τελικά τα σύγχρονα κράτη της Μέσης Ανατολής μετά την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εκατό χρόνια αργότερα, αναλυτές όπως η Robin Wright [1] και ο Jeffrey Goldberg [2] προβλέπουν ότι τα σύνορα της περιοχής σύντομα θα επανασχεδιαστούν για μια ακόμη φορά. Πράγματι, στο Ιράκ [3] και την Συρία [4], όπου έχουν ήδη προκύψει πρώιμα κράτη εκτός του ελέγχου της [κεντρικής] κυβέρνησης, η ιδέα των νέων συνόρων [5] δεν φαίνεται τόσο παρατραβηγμένη. Στο Ιράκ, για παράδειγμα, οι Κούρδοι έχουν ήδη ανακοινώσει ότι θα πραγματοποιήσουν δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία τους πριν από το τέλος του 2016.
Ωστόσο, τα νέα σύνορα δεν θα αποκαταστήσουν την σταθερότητα, επειδή τα σημερινά [σύνορα] δεν αποτελούν την αιτία της αναταραχής στην περιοχή. Τα ίδια τα κράτη πρέπει να αλλάξουν, εάν πρόκειται να υπάρξει κανενός είδους ειρηνική τάξη που να μπορεί να διευθετήσει τις απαιτήσεις των διαφορετικών πληθυσμών της περιοχής. Ωστόσο, οι προοπτικές για μια τέτοια αλλαγή είναι αμυδρές.
Έχοντας συχνά καταγγελθεί ως τεχνητές γραμμές στην άμμο χαραγμένες από αδαείς Ευρωπαίους διπλωμάτες, τα σύνορα στην περιοχή δεν είναι πιο τεχνητά από όσο εκείνα που καθορίζονται από συγκρούσεις. Ακόμα και οι πιο ένθερμοι επικριτές του status quo δεν έχουν δώσει καμία ένδειξη για το πού βρίσκονται τα φυσικά σύνορα της περιοχής, διότι δεν υπάρχουν φυσικά σύνορα. Οι Κούρδοι [6], για παράδειγμα, που θεωρούν ότι ζημιώθηκαν από την διαίρεση της περιοχής που δεν τους δίνει την δική τους χώρα, διαφωνούν ακόμα και για το αν θα πρέπει να υπάρχει ένα Κουρδιστάν ή περισσότερα κουρδική κράτη.
Η πραγματική ρίζα των προβλημάτων της περιοχής είναι η ανάδειξη σε μεγάλο βαθμό συγκεντρωτικών, αυταρχικών καθεστώτων στο μωσαϊκό των εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων της περιοχής. Αλλά μια μετάβαση στην δημοκρατία, ακόμη και αν ήταν πιθανή, θα ήταν εξίσου προβληματική. Στην θεωρία, πραγματικά συμμετοχικές, δημοκρατικές κυβερνήσεις θα μπορούσαν να είναι σε θέση να κυβερνήσουν τέτοιες ετερογενείς χώρες με αποκεντρωμένο τρόπο, χωρίς την ανάγκη για καταστολή ή απόσχιση. Αλλά στον πραγματικό κόσμο, δεν υπάρχουν τέτοιες ιδανικές κυβερνήσεις. Και οι προσπάθειες για πολιτικές μεταρρυθμίσεις σε εξαιρετικά διαιρεμένες κοινωνίες, μακράν του να ενθαρρύνουν την συμφιλίωση, συχνά επισπεύδουν την διχοτόμηση και την σύγκρουση. Στην Γιουγκοσλαβία το 1990, για παράδειγμα, οι πρώτες πολυκομματικές εκλογές πυροδότησαν την πολιτική αποσύνθεση του κράτους.
ΔΙΧΑΣΜΕΝΑ ΕΘΝΗ
Η πίεση για την δημιουργία νέων κρατών στην Μέση Ανατολή προέρχεται από τρεις πηγές: Τους Κούρδους του Ιράκ˙ τους Κούρδους της Συρίας˙ και το Ισλαμικό Κράτος [7] (ή ISIS).
Οι Κούρδοι του Ιράκ έχουν ήδη την δική τους αυτόνομη περιοχή [8], αναγνωρισμένη από το σύνταγμα του 2005, αλλά το βλέπουν απλώς ως ένα πρώτο βήμα στον δρόμο προς την ανεξαρτησία. Διχασμένοι μεταξύ τους, οι Κούρδοι παρουσιάζουν μικρή αλληλεγγύη με τους ομολόγους τους στην Συρία και ακόμη λιγότερη με εκείνους στην Τουρκία.
Οι Κούρδοι της Συρίας, για την ώρα, αρνούνται ότι θέλουν το δικό τους κράτος, αλλά παγιώνουν τον έλεγχό τους [9] για τα καλά πέραν των περιοχών κουρδικής πλειοψηφίας στην Rojava [10], στην βόρεια Συρία. Τον Μάρτιο, δήλωσαν ότι η περιοχή τους ήταν ένα ομοσπονδιακό κράτος εντός της Συρίας, αλλά δεν έλαβαν καμιά υποστήριξη [11] από την διεθνή κοινότητα. Αυτό είναι απίθανο να τους αποτρέψει από την ενίσχυση την εξουσίας τους σε αυτές τις περιοχές και από το να επιδιώξουν την επέκτασή τους.
Το ISIS είναι η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση. Προερχόμενο από το κατεχόμενο από τις ΗΠΑ Ιράκ ως ένα κίνημα συνδεδεμένο με την αλ Κάιντα, υπέστη ένα σοβαρό πλήγμα από την εφόρμηση του στρατού των ΗΠΑ το 2007, αλλά αναδύθηκε εκ νέου ως μια σημαντική δύναμη στην Συρία το 2013. Μέχρι τα τέλη του 2014, ήλεγχε επαρκές έδαφος στο Ιράκ και την Συρία ώστε να αυτοανακηρυχθεί ως κράτος. Η ανακήρυξη δεν ήταν μόνο ρητορική: Έγγραφα που έχει κατασχέσει η συμμαχία εναντίον του ISIS, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία ότι το ελεγχόμενο από το ISIS έδαφος δεν είναι απλά ένα κρησφύγετο επαναστατών αλλά ένα κράτος στα σκαριά, με την δική του ασφάλεια και τις γραφειοκρατικές δομές, και τους οικονομικούς πόρους για να τα υποστηρίξουν.
Το ISIS φαίνεται να οδεύει προς την ήττα στην προσπάθειά του να δημιουργήσει ένα διατηρήσιμο κράτος, αν και θα συνεχίσει να υπάρχει ως ένα εξαιρετικά επικίνδυνο διεθνές δίκτυο τρομοκρατίας. Έχει ήδη χάσει [12] μεγάλο μέρος του εδάφους που κάποτε ήλεγχε, αλλά θα περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα πριν η συμμαχία μπορέσει να ανακτήσει τον έλεγχο των βασικών περιοχών του ISIS γύρω από την Μοσούλη στο Ιράκ και την Raqqa στην Συρία. Ωστόσο, ακόμη και αν αυτό το κρατικό πείραμα αποτύχει τελικά, έχει ήδη κλονίσει την παλιά τάξη της περιοχής.
Παρά το γεγονός ότι μέχρι στιγμής μόνο οι Κούρδοι και το ISIS αμφισβήτησαν ανοιχτά τα υπάρχοντα σύνορα, έχουν αρχίσει να το κάνουν κι άλλοι Ιρακινοί. Ορισμένοι Σουνίτες, συμπεριλαμβανομένου του Atheel al-Nujaifi, του προέδρου του ιρακινού κοινοβουλίου και πρώην κυβερνήτη της Νινευή, επιχειρηματολογούν ότι οι σουνιτικές επαρχίες θα χρειαστούν ειδικές προβλέψεις από την -σιιτικής ηγεσίας- κυβέρνηση μόλις απελευθερωθούν. Ο Nujaifi έχει ακόμη χρησιμοποιήσει μέχρι και το αυτόνομο Κουρδιστάν ως ένα παράδειγμα που οι σουνίτες θα πρέπει να σκεφθούν να μιμηθούν. Και ακόμη και μερικές σιιτικές επαρχίες, όπως η Βασόρα, η οποία βρίσκεται πάνω στα πιο πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου του Ιράκ, αμφισβητεί την εξουσία της Βαγδάτης και ζητά αυτονομία.
Ο Ιρακινός πρωθυπουργός Haidar al-Abadi περιοδεύει στην πόλη Τικρίτ αφότου οι δυνάμεις ασφαλείας του Ιράκ ανέκτησαν τον έλεγχο από τους μαχητές του Ισλαμικού Κράτους, τον Απρίλιο του 2015. STRINGER / REUTERS
Οι κυβερνήσεις του Ιράκ και της Συρίας φυσικά απορρίπτουν οποιαδήποτε αλλαγή στα σύνορά τους, αν και δεν μπορούν πλέον να ισχυρίζονται ότι ελέγχουν τα πάντα μέσα σε αυτά τα σύνορα. Και μεταξύ των γειτόνων των δύο χωρών, η αντίθεση στις αποσχίσεις είναι εξίσου ισχυρή. Η Ρωσία και οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιτίθενται επίσης στην διάλυση: Η Ρωσία επειδή μια κατάρρευση της Συρίας θα αποδυνάμωνε τον σύμμαχό της [13], τον Σύριο πρόεδρο Μπασάρ αλ-Άσαντ, και οι Ηνωμένες Πολιτείες, επειδή είναι ενάντια στην διχοτόμηση οποιουδήποτε κράτους. Δεν υποστήριξαν ούτε καν την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, με την ελπίδα ότι η πολιτική μεταρρύθμιση θα την καθιστούσε περιττή.
ΚΑΛΥΤΕΡΕΣ ΜΕΡΕΣ ΕΝΟΨΕΙ;
Αντ’ αυτού, οι Ηνωμένες Πολιτείες, μαζί με τις χώρες της Ευρώπης και τα Ηνωμένα Έθνη, πιστεύουν ότι οι δημοκρατικές, συμμετοχικές κυβερνήσεις μπορούν να επιφέρουν την ειρήνη, χωρίς την ανάγκη για νέα σύνορα. Αυτή η πεποίθηση αποτελεί την βάση των προσπαθειών των ΗΠΑ να ενθαρρύνουν τις μεταρρυθμίσεις στο Ιράκ, και των διεθνών προσπαθειών να υπάρξει διαπραγμάτευση για ένα τέλος στην σύγκρουση στην Συρία. Αλλά η ιδέα έχει μικρή υποστήριξη στις δύο χώρες, εκτός από την πλευρά των φιλελευθέρων, των οποίων οι φωνές χάνονται ανάμεσα στις συγκρούσεις των ενόπλων πολιτοφυλακών και τους ελιγμούς των ελίτ που είναι αποφασισμένες να διατηρήσουν την εξουσία και τα προνόμιά τους.
Το πρόβλημα είναι ότι ένα πραγματικά συμμετοχικό, δημοκρατικό σύστημα θα απαιτήσει την εξάλειψη των ενόπλων πολιτοφυλακών της περιοχής, των σεχταριστικών ηγετών και των διεφθαρμένων ελίτ -με άλλα λόγια, όλους όσους κατέχουν σήμερα την εξουσία. Εκτός από μια μαζική παρέμβαση [14] από το εξωτερικό, η οποία δεν πρόκειται να συμβεί, κανείς δεν μπορεί να το κάνει αυτό.
Δείτε το Ιράκ. Κατά την διάρκεια της κατοχής, οι Ηνωμένες Πολιτείες βοήθησαν να αναπτυχθεί -μερικοί θα έλεγαν να επιβληθεί- ένα πολιτικό σύστημα που βασίζεται σε εκλογές αλλά και σε εθνοτικές και θρησκευτικές ποσοστώσεις. Αλλά το σύστημα διαλύθηκε μετά την απόσυρση [15] των στρατευμάτων των ΗΠΑ και έγινε όλο και περισσότερο αυταρχικό και κυριαρχούμενο από Σιίτες υπό τον πρωθυπουργό Νούρι αλ-Μαλίκι. Ως προϋπόθεση για την παροχή βοήθειας στο Ιράκ για την καταπολέμηση του ISIS το 2014, οι Ηνωμένες Πολιτείες επέμειναν για έναν νέο πρωθυπουργό που να είναι πρόθυμος να κυβερνήσει συμμετοχικά, και ο Haider al-Abadi αντικατέστησε τον Μαλίκι. Ο Abadi προσπαθεί τώρα να περιορίσει την διαφθορά και έχει προτείνει [16] ένα νέο υπουργικό συμβούλιο τεχνοκρατών, ξένο προς τα πολιτικά κόμματα.
Αλλά τα κόμματα, όπως ήταν αναμενόμενο, είναι αντίθετα στο να παραγκωνιστούν, και το κοινοβούλιο δεν έχει εγκρίνει το προτεινόμενο υπουργικό συμβούλιο. Το μόνο πολιτικό πρόσωπο εκτός από τον Abadi που έχει αποδεχθεί την ιδέα μιας τεχνοκρατικής κυβέρνησης είναι ο Muqtada al-Sadr, ένα φλογερός, ανορθόδοξος κληρικός που τα σημαντικότερα σιιτικά πολιτικά κόμματα τον αποφεύγουν συστηματικά. Ο Σαντρ χρησιμοποιεί την ιδέα να αυξήσει την δική του δύναμη με το να απειλεί ότι θα εξαπολύσει διαδηλώσεις και δράση στους δρόμους, εκτός κι αν διοριστεί ένα μη-πολιτικό υπουργικό συμβούλιο. Η μεταρρύθμιση, με άλλα λόγια, έχει γίνει εργαλείο σε μια νέα ενδο-σιιτική πολιτική διαμάχη που δεν έχει τίποτα να κάνει με την δημοκρατία ή την χρηστή διακυβέρνηση.
Η βαθιά πολιτική μεταρρύθμιση που θα μπορούσε ενδεχομένως να επιτρέψει στο Ιράκ και την Συρία να γίνουν σταθερές χώρες δεν έχει ξεκινήσει σε καμιά από τις δύο αυτές χώρες. Ο Abadi προσπάθησε να κάνει κάποια μετριοπαθή βήματα και απέτυχε. Ο Άσαντ δεν έχει καν προσπαθήσει, επιμένοντας ότι το μόνο που χρειάζεται η χώρα του είναι νέες εκλογές. Και το μόνο που μπορεί να κάνει η πρόοδος στην καταπολέμηση του ISIS είναι να γίνουν οι κυβερνήσεις του Ιράκ και της Συρίας πιο καταπιεστικές και να παρέχουν πρόσθετα κίνητρα για όσους βλέπουν τα νέα σύνορα ως τη μόνη λύση. Η περιοχή γλιστράει προς το τέλος της συμφωνίας Sykes-Picot, αλλά δεν είναι πιο κοντά στο τέλος της αναταραχής.
* Η MARINA OTTAWAY είναι συνεργάτης για την Μέση Ανατολή στο Wilson Institute.
(Στην πρώτη φωτογραφία : Κούρδοι μαχητές κρατούν σημαίες των κομμάτων τους στο Τελ Αμπιάντ της περιοχής Raqqa αφότου είπαν ότι πήραν τον έλεγχο της περιοχής, τον Ιούνιο του 2015. RODI SAID / REUTERS)
Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2016-04-14/does-midd...
Σύνδεσμοι:
[1] http://www.newyorker.com/news/news-desk/the-194th-state-the-kurds-bid-fo...
[2] http://www.theatlantic.com/international/archive/2014/06/the-new-map-of-...
[3] https://www.foreignaffairs.com/regions/iraq
[4] https://www.foreignaffairs.com/regions/syria
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/iraq/2015-09-22/iraq-pieces
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2014-04-17/how-kurds-got-...
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/isis-revolutionary-s...
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2012-11-01/revenge-kurds
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-06-29/kurdish-consol...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-08-05/rojavas-witness
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-03-14/between-ankara...
[12] http://www.nytimes.com/2016/04/14/world/middleeast/obama-reports-gains-a...
[13] https://www.foreignaffairs.com/articles/syria/2016-03-20/russia-s-pyrrhi...
[14] https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2016-02-16/fight-or-...
[15] https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/end-pax-americana
[16] http://www.nytimes.com/2016/04/13/opinion/haider-al-abadis-dangerous-gam...
