Το επόμενο στρατιωτικό πραξικόπημα στην Τουρκία
Πώς η ενδυνάμωση των στρατηγών μπορεί να λειτουργήσει σαν μπούμερανγκ
Gonul Tol
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr/)
Πριν η Τουρκία κάνει μια αυταρχική στροφή υπό τον πρόεδρό της, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, πολλοί πίστευαν ότι ο πρώην επικεφαλής του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) θα μείνει στην ιστορία ως ο ηγέτης που εξημέρωσε τελικά τον τουρκικό στρατό και επέλυσε την υπερδεκαετή σύγκρουση της χώρας με τους Κούρδους.
Τέτοιες ελπίδες τώρα φαίνονται εξωφρενικά άστοχες. Ο Ερντογάν έδωσε στον στρατό λευκή επιταγή για να εξαπολύσει πόλεμο εναντίον των Κούρδων ανταρτών [2] και σύναψε μια ευχάριστη συμμαχία με τους στρατηγούς. Από την πλευρά του, ο Ερντογάν πρέπει να πιστεύει ότι χτυπάει «με έναν σμπάρο πολλά τρυγόνια». Η στρατιωτική εκστρατεία εναντίον των Κούρδων, και αποδυναμώνει την μεγαλύτερη μειονότητα της χώρας η οποία κατάφερε πρόσφατα ένα πλήγμα στις φιλοδοξίες του Ερντογάν [3] για ανεξέλεγκτη δύναμη, αλλά και εδραιώνει την ισχύ του μεταξύ των εθνικιστών της χώρας. Στην πορεία, ο Ερντογάν μπορεί να επιδιορθώσει τους δεσμούς του με τον από μακρού χρόνου αποξενωμένο στρατό της χώρας, κάτι που θα μπορούσε να φανεί πρακτικό καθώς εγχώριοι και διεθνείς αντίπαλοί του αρχίζουν να τον περικυκλώνουν. Αλλά για τον Ερντογάν, η ενδυνάμωση του στρατού θα μπορούσε να είναι επικίνδυνη. Υπάρχουν ακόμη και εκείνοι στο στενό κύκλο του, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων από τους συμβούλους του, οι οποίοι φοβούνται ότι ο πρόεδρος καβάλησε μια τίγρη που, μετά από χρόνια σκληρής μεταχείρισης στο πλαίσιο του κυβερνώντος ΑΚΡ, είναι πιο άγρια και πιο εκδικητική.
Ο στρατός έχει λόγο να κρατήσει μνησικακία. Για ένα μεγάλο μέρος της τουρκικής ιστορίας [4], είχε σημαντική επιρροή στις πολιτικές υποθέσεις, πραγματοποιώντας τέσσερα ανοιχτά πραξικοπήματα, αναγκάζοντας αρκετούς άλλους πολιτικούς ηγέτες να παραιτηθούν, και ενεργώντας ως αδιαμφισβήτητος φύλακας της κοσμικής δημοκρατίας. Αφότου ανήλθε στην εξουσία το 2002, το ΑΚΡ έχει περικόψει την επιρροή των στρατηγών, κάτι που άφησε τις άλλοτε παντοδύναμες ένοπλες δυνάμεις της Τουρκίας αδύναμες και διχασμένες. Για να πληροί τα κριτήρια ένταξης στην ΕΕ [5], η Άγκυρα εφάρμοσε μέτρα για να φέρει τον στρατό υπό πολιτικό έλεγχο. Περιόρισε την δικαιοδοσία των στρατιωτικών δικαστηρίων υπέρ των πολιτικών δικαστηρίων, και άρχισε να διαδραματίζει ενεργό ρόλο στους διορισμούς των κορυφαίων στρατιωτικών διοικητών [6]. Ένα ακόμη πλήγμα για το κύρος του στρατού ήρθε τον Απρίλιο του 2007, αφότου ο στρατός ανάρτησε στην ιστοσελίδα του ένα τελεσίγραφο (αργότερα ονομάστηκε «e-πραξικόπημα») για να προειδοποιήσει το AKP κατά της υποστήριξης του Αμπντουλάχ Γκιούλ [7] για την προεδρία, ο οποίος στο παρελθόν ανήκε σε ένα ισλαμικό κόμμα και του οποίου η σύζυγος φοράει μαντίλα. Το κοινό και το ΑΚΡ ήταν εξοργισμένοι, και ο Γκιούλ εξελέγη. Η προσπάθεια του στρατού να παρέμβει ενάντια σε ένα δημοφιλές κόμμα κατάφερε ένα σοβαρό πλήγμα για το κύρος του στην κοινωνία, και σε πρόωρες εκλογές που πραγματοποιήθηκαν αμέσως μετά το e-πραξικόπημα, το AKP αύξησε το μερίδιο των ψήφων του κατά 13%.
Περίπου την ίδια εποχή, οι τότε σύμμαχοι της κυβέρνησης στο δικαστικό σώμα, οι Γκιουλενιστές (ένα ισλαμικό κίνημα που συνδέεται με τον κληρικό Fethullah Gulen που εδρεύει στις ΗΠΑ), ξεκίνησαν αρκετές ποινικές έρευνες για αξιωματικούς του στρατού. Σύμφωνα με τις διώξεις «Εργκένεκον» και «Βαριοπούλα», οι οποίες ισχυρίστηκαν μια συνωμοσία για την ανατροπή της κυβέρνησης του ΑΚΡ, πολλοί στρατηγοί φυλακίστηκαν και εκατοντάδες συνταξιούχοι αξιωματικοί του στρατού τέθηκαν υπό κράτηση. Η σύγκρουση ανάμεσα στην κυβέρνηση του ΑΚΡ και τον στρατό κορυφώθηκε με την μαζική παραίτηση της στρατιωτικής ηγεσίας της Τουρκίας στα τέλη Ιουλίου του 2011, σηματοδοτώντας «την ημέρα που ο στρατός έριξε στην πετσέτα» [8] όπως το αποκάλεσε ο ειδικός για την Τουρκία, Henri Barkey.
Τον τελευταίο καιρό, όμως, ο στρατός φαίνεται να βιώνει μια αντιστροφή της τύχης. Από τότε που ο Νετζντέτ Οζέλ, ένας πιστός στον Ερντογάν, έγινε αρχηγός του στρατού αφότου ο προκάτοχός του παραιτήθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας, ο Ερντογάν και οι ένοπλες δυνάμεις είχαν κάπως βελτιωμένους δεσμούς, τουλάχιστον στα κορυφαία επίπεδα. Αλλά η πραγματική αναθέρμανση ήρθε όταν οι Γκιουλενιστές στο δικαστικό σώμα ξεκίνησαν μια έρευνα κατά της διαφθοράς εμπλέκοντας την οικογένεια του Ερντογάν και τον στενό κύκλο του. Ο Ερντογάν είδε τον στρατό ως πιθανό σύμμαχο σε αυτό που θα γίνει ένας ολομέτωπος πόλεμος εναντίον των Γκιουλενιστών, τους κάποτε συντρόφους του. Μετά από μια δήλωση από έναν από τους στενούς συμβούλους του Ερντογάν, ο στρατός υπέβαλε καταγγελία προς την δικαιοσύνη ζητώντας την επανεκδίκαση της υπόθεσης για τους κατηγορούμενους στην υπόθεση «Βαριοπούλα». Το δικαστήριο απέρριψε το σύνολο της υπόθεσης, υποστηρίζοντας ότι τα αποδεικτικά στοιχεία ήταν «κατασκευασμένα» [9] και απελευθέρωσε τους στρατηγούς που είχαν φυλακιστεί. Η πιο πρόσφατη ένδειξη ότι το ΑΚΡ και ο στρατός επέστρεψαν σε καλές σχέσεις ήταν η συμμετοχή του Hulusi Akar, του αρχηγού του γενικού επιτελείου, στον γάμο της κόρης του Ερντογάν ως ένας από τους μάρτυρες στην τελετή.
Η πρόσφατη κατάρρευση της κατάπαυσης του πυρός μεταξύ του κράτους και του Κουρδικού Εργατικού Κόμματος [10] (ΡΚΚ) έχει απομακρύνει άλλο ένα κρίσιμο σημείο στις σχέσεις στρατού-κυβέρνησης. Ο στρατός ήταν πάντα αντίθετος με τις ειρηνευτικές συνομιλίες με το ΡΚΚ και κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι κάνει τα στραβά μάτια σε δραστηριότητες του PKK στην κουρδική περιοχή. Το 2014, στρατιωτικοί αξιωματούχοι αιτήθηκαν να διεξαγάγουν 290 επιχειρήσεις εναντίον του ΡΚΚ στα νοτιοανατολικά. Η κυβέρνηση ενέκρινε μόνο οκτώ, κάτι που αποτελεί ένα ευαίσθητο σημείο μεταξύ των δύο. Η επανάληψη των μαχών μεταξύ του κράτους και του PKK, το καλοκαίρι του 2015, ως εκ τούτου, άνοιξε τον δρόμο για μια στενότερη συμμαχία ανάμεσα στον στρατό και την κυβέρνηση. Το χάος που κατάπιε την Συρία και το Ιράκ και η ένταση μεταξύ της Τουρκίας και της Ρωσίας [11] συνέβαλαν επίσης στην επιστροφή του στρατού ως εσωτερικού και εξωτερικού μεσίτη ισχύος. Τόσο ο Ερντογάν όσο και τα φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης που κάποτε χαιρέτιζαν τις ποινικές υποθέσεις εναντίον του στρατού ως μια σημαντική νίκη για την δημοκρατία, τώρα επαινούν τις «ηρωικές προσπάθειες των ενόπλων δυνάμεων» στην αντιμετώπιση εγχώριων και διεθνών εχθρών της Τουρκίας. Σε μια μεγαλειώδη χειρονομία προς τους νέους συμμάχους του, ο Ερντογάν υπερασπίστηκε τον κοσμικό χαρακτήρα κατόπιν έκκλησης του μέντορά του, Ισμαήλ Καχραμάν, να βάλει όλες τις αναφορές στην εκκοσμίκευση [12] στο σύνταγμα της Τουρκίας.
Ο Ερντογάν στοιχηματίζει σαφώς ότι αυτές οι χειρονομίες θα κρατήσει έναν υποτονικό στρατό σε λογαριασμό, αλλά παίζει με την φωτιά˙ ορισμένοι φοβούνται ότι ο στρατός μπορεί να επανέλθει στην παλιά συνήθειά του να παρεμβαίνει στις πολιτικές διαδικασίες, αν δει μια ευκαιρία. Στην πραγματικότητα, ο στρατός μπορεί να είναι εξασθενημένος, αλλά δεν είναι τελειωμένος. Διατηρεί σίγουρα σημαντική θεσμική αυτονομία. Ο Κεμαλισμός, η ιδρυτική ιδεολογία της δημοκρατίας που έχει υπηρετήσει επί δεκαετίες ως προπύργιο κατά του ισλαμισμού και των κουρδικών αποσχιστικών τάσεων, εξακολουθεί να αποτελεί τον ιδεολογικό πυρήνα του προγράμματος σπουδών στα στρατιωτικά γυμνάσια και τις ακαδημίες. Οι μόνες αναφορές στο Ισλάμ στις ακαδημίες είναι στο πλαίσιο του Ατατούρκ. Ο στρατός έχει ακόμη αντισταθεί στις εκκλήσεις από κυβερνητικούς κύκλους για να επιτραπεί η εγγραφή στις στρατιωτικές ακαδημίες αποφοίτων από τα σχολεία Ιμάμ-Χατίπ [13], τις επαγγελματικές σχολές που εκπαιδεύουν ιμάμηδες και ιεροκήρυκες δημόσιους υπαλλήλους. Ο στρατός πιστεύει ότι οι εν λόγω σπουδαστές θα μπορούσαν να ξεκινήσουν την εξάπλωση της θρησκείας στις τάξεις των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων και να οδηγήσουν σε μεγαλύτερο έλεγχο της κυβέρνησης πάνω στον στρατό. Ο αμυντικός προϋπολογισμός παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανέπαφος από πολιτική εποπτεία, και στρατός διαχειρίζεται το δικό του προσωπικό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου δεν υπάγεται στο Υπουργείο Άμυνας, και η Υπηρεσία Εσωτερικού Δικαίου [14], η οποία έχει χρησιμοποιηθεί για να επιτρέψει στον στρατό να παρεμβαίνει στην πολιτική, παραμένει στην θέση της, επίσης. Ο νόμος ορίζει ότι «Το καθήκον των τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι να προστατεύσουν και να διατηρήσουν την τουρκική πατρίδα και την Τουρκική Δημοκρατία, όπως ορίζεται από το Σύνταγμα». Ο στρατός ανέφερε αυτό το άρθρο ως νομική αιτιολόγηση, όταν προέβη σε πραξικοπήματα στο παρελθόν [15].
Καταδρομείς του τουρκικού στρατού περπατούν σε χιονισμένη κορυφογραμμή στα βουνά κοντά στη νοτιοανατολική τουρκική πόλη Σιρνάκ, τον Φεβρουάριο του 2008. FATIH SARIBAS / REUTERS
Για όλα αυτά, ο στρατός δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να παρέμβει στις πολιτικές διαδικασίες, τουλάχιστον για την ώρα. Μετά την αντίδραση του κοινού στο e-πραξικόπημα, φαίνεται να προτιμά να μείνει έξω από την πολιτική. Το Γενικό Επιτελείο εξέδωσε πρόσφατα μια έντονα διατυπωμένη δήλωση αρνούμενο κατηγορηματικά ισχυρισμούς [16] φιλο-κυβερνητικών κύκλων ότι ο στρατός σχεδίαζε πραξικόπημα. Απείλησε για περαιτέρω νομικές ενέργειες κατά των μέσων ενημέρωσης που δημοσίευσαν την είδηση. Ο στρατός ανέκαθεν βασιζόταν στην δημόσια στήριξη όταν αποφάσιζε να παρέμβει στην πολιτική. Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980, το πιο αιματηρό στρατιωτικό πραξικόπημα στην ιστορία της Τουρκίας, για παράδειγμα, υποστηριζόταν πολύ από το κοινό, το οποίο θεωρούσε την στρατιωτική επέμβαση απαραίτητη για την αποκατάσταση της σταθερότητας. Αλλά σήμερα, ο στρατός γνωρίζει πολύ καλά ότι κάθε παρέμβαση εναντίον του Ερντογάν και του AKP, που έλαβε σχεδόν το 50% των ψήφων στις τελευταίες εκλογές, θα κέρδιζε λίγη δημόσια υποστήριξη και θα κατέστρεφε τις προσπάθειες του στρατού να διεκδικήσει εκ νέου το κύρος του στην κοινωνία.
Όσο απίθανο κι αν θα μπορούσε να είναι ένα πραξικόπημα τώρα, υπάρχει ακόμη ένα σενάριο σύμφωνα με το οποίο ο στρατός θα μπορούσε να παρέμβει. Τα δεκατέσσερα χρόνια της διακυβέρνησης του ΑΚΡ έχουν κάπως μαλακώσει την στάση του στρατού όσον αφορά την εκκοσμίκευση, αλλά οι κουρδικές αποσχιστικές τάσεις παραμένουν ως «κόκκινες γραμμές» για τις ένοπλες δυνάμεις. Ο στρατός μπορεί να δράσει εάν οι μάχες μεταξύ του ΡΚΚ και του κράτους ξεφύγουν εκτός ελέγχου, αν μια μαζική βία στα δυτικά αστικά κέντρα οδηγήσει σε κατάρρευση της ασφάλειας και σε σημαντική οικονομική πτώση, και αν η κυβέρνηση γίνει όλο και πιο αυταρχική. Τέτοιες περιστάσεις θα μπορούσαν να προκαλέσουν μαζικές αντικυβερνητικές διαμαρτυρίες. Εάν ο Ερντογάν απαντήσει με μια βίαιη αστυνομική καταστολή και ακολουθήσει περισσότερο χάος και αιματοχυσία, θα μπορούσε να υπάρξει αυξανόμενη απαίτηση του κοινού από τους στρατηγούς να αναλάβουν δράση. Ακόμα και υπό αυτά τα επικίνδυνα και ανεπιθύμητα σενάρια, οι στρατηγοί πιθανώς θα προτιμούσαν να παρέμβουν με πολιτικά και όχι στρατιωτικά μέσα για να πιέσουν την κυβέρνηση να παραιτηθεί. Η Τουρκία έχει προχωρήσει πολύ μακριά στην πολιτική και οικονομική εξέλιξή της για να κυβερνάται από μια στρατιωτική χούντα.
Αλλά μέχρι τότε, ο στρατός και η κυβέρνηση είναι πιθανό να παραμείνουν σε καλό επίπεδο σχέσεων. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να τονιστούν η τακτική φύση και οι περιορισμοί αυτής της συμμαχίας. Τα συμφέροντά τους ίσως να είναι ευθυγραμμισμένα προς το παρόν, αλλά εξακολουθούν να διαφωνούν σε πολλά θέματα. Ο αυξανόμενος αυταρχισμός του Ερντογάν, οι συχνοί ελιγμοί του σχετικά με το κουρδικό ζήτημα, και η εστιασμένη στην Μέση Ανατολή και επιθετική εξωτερική πολιτική του έχουν αποξενώσει παραδοσιακούς Δυτικούς συμμάχους της Τουρκίας και δημιουργούν [αρνητική] εντύπωση μέσα στις τάξεις των ενόπλων δυνάμεων.
Ο Ερντογάν δεν έχει εγκαταλείψει την επιφύλαξή του απέναντι στον στρατό, επίσης. Η απόφαση της κυβέρνησης να αποσπάσει την Γενική Διοίκηση Χωροφυλακής, την παραστρατιωτική αστυνομική δύναμη της τουρκικής υπαίθρου, από το Γενικό Επιτελείο των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων και να την αποδώσει στο Υπουργείο Εσωτερικών ήταν μια προσπάθεια να γεμίσει τις τάξεις της χωροφυλακής με υποστηρικτές του ΑΚΡ και να αντισταθμίσει τον στρατό. Αλλά τελικά είναι το κουρδικό ζήτημα [17] που θα καθορίσει όχι μόνο την μελλοντική πορεία αυτού του γάμου ευκολίας αλλά και τον ρόλο του στρατού στην τουρκική πολιτική.
* Η GONUL TOL είναι διευθύντρια στο Κέντρο Τουρκικών Σπουδών στο Middle East Institute. Μπορείτε να την ακολουθείτε στο Twitter @gonultol [1].
(Στην πρώτη φωτογραφία : Στρατιώτες στέκονται σε στάση προσοχής κατά την διάρκεια τελετής στο μαυσωλείο του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στην Άγκυρα, τον Νοέμβριο του 2014. UMIT BEKTAS / REUTERS)
Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-05-30/turkeys-next-military...
Σύνδεσμοι:
[1] https://twitter.com/gonultol
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-09-23/new-kurds-block
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-06-07/erdogans-victory
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-03-02/turkeys-decline
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2003-05-01/turkey-ready-e...
[6] http://ahmetkuru.sdsu.edu/docs/Kuru_Insight_Turkey_2012.pdf
[7] https://www.foreignaffairs.com/interviews/2012-12-03/turkeys-moment
[8] http://icon.oxfordjournals.org/content/11/3/727.full.pdf
[9] http://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/5...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2013-03-27/why-erdogan-wa...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-02-24/why-russia-and...
[12] http://www.hurriyetdailynews.com/president-erdogan-defends-secularism-af...
[13] http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/05/turkey-military-entry-...
[14] http://www.economist.com/news/europe/21571147-once-all-powerful-turkish-...
[15] http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-2346.2007.00622.x/abst...
[16] http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-general-staff-rejects-accusatio...
[17] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-03-14/between-ankara...
