Γιατί ο Ρουχανί κέρδισε – και γιατί ο Χαμενεΐ το επέτρεψε
Η εποχή του Αχμαντινετζάντ φτάνει σε ένα ευοίωνο τέλος
Suzanne Maloney
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Πριν από τέσσερα χρόνια, μετά την αμφιλεγόμενη επανεκλογή του Ιρανού προέδρου Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, οι δρόμοι του Ιράν γέμισαν με διαδηλωτές που ζητούσαν να μάθουν τι είχε συμβεί με την ψήφο τους.
Προσφάτως, οι ψηφοφόροι πήραν τελικά την απάντησή τους - και για μια ακόμη φορά γέμισαν τους δρόμους της χώρας. Αυτή την φορά όμως, πανηγύριζαν καθώς η κυβέρνηση επιβεβαίωσε ότι ο Χασάν Ρουχανί, ο προεδρικός υποψήφιος ο οποίος είχε αγωνιστεί υποσχόμενος μεταρρυθμίσεις και εκ νέου άνοιγμα στον κόσμο, είχε κερδίσει μια συντριπτική νίκη.
Προσφάτως, οι ψηφοφόροι πήραν τελικά την απάντησή τους - και για μια ακόμη φορά γέμισαν τους δρόμους της χώρας. Αυτή την φορά όμως, πανηγύριζαν καθώς η κυβέρνηση επιβεβαίωσε ότι ο Χασάν Ρουχανί, ο προεδρικός υποψήφιος ο οποίος είχε αγωνιστεί υποσχόμενος μεταρρυθμίσεις και εκ νέου άνοιγμα στον κόσμο, είχε κερδίσει μια συντριπτική νίκη.
Η εκλογή του Ρουχανί, ενός κεντρώου κληρικού που ήταν κοντά στην κορυφή της εξουσίας του Ιράν από την επανάσταση του 1979, συνιστά ένα αναπάντεχα ευοίωνο τέλος στην εποχή Αχμαντινετζάντ. Ο Ρουχανί είναι ένας απροκάλυπτος πραγματιστής με άφθονη εμπειρία από ελιγμούς στο θεοκρατικό σύστημα του Ιράν. Είναι πολύ ευαίσθητος για να ενδώσει σε ένα γράπωμα της εξουσίας α λα Αχμαντινετζάντ. Και ως κληρικός κατευνάζει τους φόβους της θρησκευτικής τάξης της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Υιοθέτησε μεταρρυθμιστική ρητορική κατά την διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, αλλά δεν θα αποκλίνει πολύ από τις αρχές τού συστήματος, εκ των οποίων η κύρια αρχή είναι η υπεροχή του Ανώτατου Ηγέτη. Εν τω μεταξύ, η επικέντρωση του Ρουχανί στο οικονομικό κόστος της κακής διαχείρισης του Αχμαντινετζάντ απηχεί τους παραδοσιακούς τού καθεστώτος, καθώς και τον πληθυσμό που βάλλεται επί μια δεκαετία κατά την οποία εντείνονταν οι κακουχίες και η καταστολή. Συνολικά, ο νέος πρόεδρος θα μπορούσε να επωφεληθεί από μια ευρύτερη βάση στήριξης περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον στην μετεπαναστατική ιστορία του Ιράν, ένα σημαντικό όπλο, καθώς ο ίδιος επιδιώκει να οδηγήσει τη χώρα έξω από την απομόνωση και την οικονομική κρίση.
Βαδίζοντας προς τις εκλογές, μια νίκη του Ρουχανί φαινόταν απίθανη. Ο ευνοούμενος υποψήφιος των Συντηρητικών θεωρείτο ο Σαΐντ Τζαλίλι, ένας ευσεβής και σχολαστικός γραφειοκράτης που διορίστηκε ως επικεφαλής πυρηνικός διαπραγματευτής πριν από έξι χρόνια. Τα κύρια προσόντα του Τζαλίλι γι’ αυτή την θέση ήταν η ιδιότητά του ως «επιζών μάρτυρας» (έχασε ένα πόδι στον πόλεμο με το Ιράκ), το χλωμό μέτωπό του (από την ευσυνείδητη προσευχή) και η καλλιέργειά του δίπλα στον Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, τα τελευταία δέκα χρόνια. Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί ο Τζαλίλι θεωρήθηκε ότι προηγείτο των υπολοίπων: είναι ουσιαστικά μια βελτιωμένη έκδοση του Αχμαντινετζάντ, η νεότερη γενιά σκληροπυρηνικών που διαθέτει απόλυτη δέσμευση στα ιδανικά της επανάστασης, αλλά ο οποίος, δεδομένου του περιορισμένου του πανεθνικού προφίλ του, θα ήταν απόλυτα υποταγμένος στον Χαμενεΐ.
Αντίθετα, ο Ρουχανί προκάλεσε αρχικά ελάχιστο ενθουσιασμό στο εσωτερικό του Ιράν και ακόμη λιγότερη προσοχή έξω από την χώρα, παρά την έμμεση επίσημη έγκριση του Αλί Ακμπάρ Χασεμί Ραφσαντζανί, του κατεξοχήν διαμεσολαβητή στο εξουσιαστικό σύστημα του Ιράν. Επειδή ο κλήρος είναι τόσο δημοφιλής στο Ιράν αυτή τη στιγμή κι επειδή οι σκληροπυρηνικοί κατέκριναν σχεδόν ασταμάτητα τις θέσεις του Ρουχανί για το πυρηνικό ζήτημα, οι προοπτικές του φαίνονταν αμυδρές. Επιπλέον, στην απίθανη περίπτωση που η εκστρατεία του πήγαινε καλά, θεωρείτο ότι οι σκληροπυρηνικοί δεν θα είχαν κανέναν ενδοιασμό να κάνουν ό, τι χρειαζόταν για να εξουδετερώσουν μια πιθανή απειλή.
Εκ των υστέρων όμως, είναι πασιφανές ότι ο Ρουχανί είχε μια σειρά από πράγματα που λειτουργούσαν υπέρ του. Πρώτον, η εκστρατεία του ήταν οξύτερη από ό, τι πίστευαν πολλοί ότι θα είναι. Αντιτάχθηκε στις «κόκκινες γραμμές» του καθεστώτος, για παράδειγμα, με την υπόσχεση να απελευθερώσει τους πολιτικούς κρατούμενους. Και σε μια σαφή αναφορά στον Μιρ Χοσεΐν Μουσαβί και στον Μεχντί Καρουμπί, δύο υποψήφιους μεταρρυθμιστές οι οποίοι συνελήφθησαν μετά τις εκλογές του 2009, είπε ότι θα απελευθερώσει επίσης όλους εκείνους που παραμένουν σε κατ' οίκον περιορισμό. Ο Ρουχανί συγκρούστηκε έντονα με τον επικεφαλής της εκστρατείας Τζαλίλι και παρέκαμψε τα κρατικά μέσα ενημέρωσης με την δημοσιοποίηση ενός συναρπαστικού βίντεο που αναδείκνυε την εμπειρία του κατά τη διάρκεια του πολέμου με το Ιράκ (ήταν στο Ανώτατο Συμβούλιο Άμυνας, ήταν μέλος του Ανωτάτου Συμβουλίου για την Υποστήριξη του Πολέμου και διοικητής της Εναέριας Άμυνας του Ιράν, μεταξύ άλλων θέσεων) και στις διαπραγματεύσεις για τα πυρηνικά (ήταν κορυφαίος πυρηνικός διαπραγματευτής του Ιράν, το 2003-2005). Η επιθετική του εκστρατεία τράβηξε την προσοχή ενός δυσαρεστημένου πληθυσμού του Ιράν, ο οποίος τελικά άρχισε να συρρέει στις συγκεντρώσεις του.
Ο Ρουχανί επωφελήθηκε επίσης από μια άνευ προηγουμένου συμμαχία μεταξύ τού μαχητικού μεταρρυθμιστικού κινήματος του Ιράν και της κεντροδεξιάς παράταξης, στην οποία είναι γνωστό ότι ανήκουν ο Ρουχανί καθώς και ο Ραφσαντζανί. Το ρήγμα μεταξύ των δύο παρατάξεων χρονολογείται από τα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Έγινε πιο έντονο μετά την άνοδο των μεταρρυθμιστών στην εξουσία, το 1997, όταν ο Μοχάμαντ Χαταμί, ο αγγελιοφόρος της μεταρρύθμισης, εξελέγη πρόεδρος σε μια μεγάλη ανατροπή. Συμμαχώντας τώρα με την κεντροδεξιά, οι μεταρρυθμιστές βρίσκονται στην κατεύθυνση της εξόδου από την πολιτική έρημο στην οποία μαράζωναν μετά το τέλος της προεδρίας Χαταμί. Συμμαχώντας με τους ρεφορμιστές, ο Ρουχανί πέτυχε την ισχυρή συνένωση των δύο παρατάξεων και την αποχώρηση του Μοχάμεντ Ρέζα Αρέφ από την προεκλογική κούρσα, του μοναδικού εγκεκριμένου μεταρρυθμιστή υποψήφιου. Αντίθετα, το συντηρητικό στρατόπεδο παρέμεινε διαιρεμένο, δεν συνενώθηκε ποτέ υπό έναν και μόνο ανεξάρτητο υποψήφιο. Αν τα κατάφερνε να συσπειρωθεί, θα μπορούσε τουλάχιστον να έχει πάει τις εκλογές στο δεύτερο γύρο.
Φυσικά, το πιο σοβαρό πλεονέκτημα του Ρουχανί ήταν η πικρή δυστυχία τού ιρανικού λαού, που έχουν γίνει μάρτυρες της κατάρρευσης του νομίσματός τους, της επιστροφής των μέτρων λιτότητας που είχαν να αντιμετωπίσουν από το πόλεμο Ιράν-Ιράκ και της απογύμνωσής τους από βασικά δικαιώματα και ελευθερίες κατά την διάρκεια των τελευταίων οκτώ ετών. Το γεγονός ότι ήταν έτοιμοι και πάλι να πιστέψουν σε κάτι, ακόμη και μετά τη συντριπτική απογοήτευση των εκλογών του 2009, υπογραμμίζει την αξιοσημείωτη δέσμευσή τους στην ειρηνική αλλαγή και τους δημοκρατικούς θεσμούς.
Όλα αυτά θα μπορούσαν να εξηγήσουν τη μαζική προσέλευση την ημέρα των εκλογών και τη συντριπτική νίκη του Ρουχανί. Δεν εξηγεί, όμως, γιατί ο Χαμενεΐ απέφυγε τα τεχνάσματα που χαρακτήρισαν τις εκλογές του 2009 και γιατί επέτρεψε την επικύρωση ενός τέτοιου αποτελέσματος.
Μια εξήγηση είναι ότι ο Αγιατολάχ απλά υπολόγισε λάθος και είδε, για άλλη μια φορά, να τον ξεπερνούν τα γεγονότα, όταν η υποψηφιότητα του Ρουχανί κυριάρχησε χωρίς τίποτα να προμηνύει κάτι τέτοιο. Πράγματι, είναι πιθανό ο Χαμενεΐ να περίμενε πραγματικά από του Ιρανούς ότι θα ψήφιζαν τους συντηρητικούς. Άλλωστε, οι συντηρητικοί είχαν στη διάθεσή τους όλα τα πλεονεκτήματα στο Ιράν από το 2005: κυριαρχούν στα θεσμικά του όργανα και υπαγορεύουν τους όρους της συζήτησης. Με τους κορυφαίους μεταρρυθμιστές στην φυλακή ή στην εξορία, κανείς δεν περίμενε ότι οι δυνάμεις της αλλαγής θα μπορούσαν να αναβιώσουν με τόση ισχύ. Όταν οι προσδοκίες του αποδείχθηκαν αβάσιμες, ο Χαμενεΐ μπορεί απλά να επέλεξε να μην διακινδυνεύσει μια επανάληψη του 2009.
Υπάρχει και μια άλλη πιθανότητα, όμως, η οποία και εξηγεί καλύτερα την παράξενα ανεκτική στάση του Χαμενεΐ απέναντι στην επιθετική εκστρατεία του Ρουχανί και την εκπληκτική αντιπαράθεση που έλαβε χώρα μεταξύ των οκτώ υπόλοιπων προεδρικών υποψηφίων στην κρατική τηλεόραση, μόλις μια εβδομάδα πριν από τις εκλογές. Σε αυτή την αντιπαράθεση, η ανταλλαγή απόψεων σχετικά με γενικά θέματα εξωτερικής πολιτικής μετεξελίχθηκε ξαφνικά σε μια ανταρσία στο θέμα των πυρηνικών. Ένας υποψήφιος, ο Αλί Ακμπάρ Βελαγιατί, γέννημα θρέμμα της συντηρητικής βάσης του καθεστώτος, επιτέθηκε στον Τζαλίλι για την αποτυχία να συνάψει μια πυρηνική συμφωνία και γιατί επέτρεψε την αύξηση των αμερικανικών κυρώσεων στο Ιράν.
Η φοβερά ειλικρινής συζήτηση που ακολούθησε την μομφή του Βελαγιατί πρόδωσε την ανησυχία του ιρανικού κατεστημένου για την αυξανόμενη αδυναμία τού καθεστώτος. Μπορούσε να γίνει κατανοητή μόνο ως παρέμβαση - μια πρωτοβουλία των πιο πιστών υποστηρικτών του καθεστώτος, με σκοπό τη διάσωση του συστήματος, αναγνωρίζοντας τις επικίνδυνες στενωπούς του και κάνοντας έκκληση για ρεαλισμό (αντίθετα από τον δογματισμό του Τζαλίλι). Η συζήτηση ήταν επίσης μια αναγνώριση ότι η δυστυχία των Ιρανών η οποία προκαλείται από τις κυρώσεις δεν μπορεί πλέον να καταπραϋνθεί από τις επιδείξεις των πυρηνικών ή ακόμη και από την προσφυγή στο θρησκευτικό εθνικισμό.
Επομένως, είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς ότι η απρόσμενη γενναιοδωρία του Χαμενεΐ, συμπεριλαμβανομένης της έκκλησης της τελευταίας στιγμής σε κάθε Ιρανό - ακόμη και σε εκείνους που δεν υποστηρίζουν την Ισλαμική Δημοκρατία - να ψηφίσουν, ήταν προγραμματισμένη. Σε αυτή την περίπτωση, τα επιχειρήματα εκείνων που βλέπουν την εκλογή του Ρουχανί ως μια επανάληψη της συγκλονιστικής πολιτικής ανατροπής που πέτυχε ο Χαταμί το 1997, είναι αβάσιμα. Αντ' αυτού, η εκλογή τού Ρουχανί είναι σαν ένας αντίλαλος της αιφνίδιας αλλαγής του Χαμενεΐ, το 1988 και το 1989, όταν ανέθεσε στον Ραφσαντζανί, έναν ρεαλιστή, να τερματίσει τον πόλεμο με το Ιράκ και στη συνέχεια βοήθησε τον Ραφσαντζανί να κερδίσει την προεδρία, έτσι ώστε να μπορεί να ηγηθεί του προγράμματος της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης. Τώρα, όπως και τότε, ο Χαμενεΐ δεν θυσιάζεται. Ίσως επιτρέποντας τη νίκη στον Ρουχανί να είναι ο τρόπος του για να ενδυναμώσει έναν συμφιλιωτή που θα αποκαταστήσει τις φθαρμένες σχέσεις του Ιράν με τον υπόλοιπο κόσμο και θα βρει κάποια λύση στην πυρηνική διαμάχη που να επιτρέπει στην χώρα να αναβιώσει τις εξαγωγές πετρελαίου και να αποκαταστήσει τις εμπορικές του συναλλαγές.
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι ο Ρουχανί έχει εύκολο έργο. Πρέπει να αγωνιστεί για την υποστήριξη των σκληροπυρηνικών και για να εξασφαλίσει τουλάχιστον τη συνέχιση της σιωπηρής υποστήριξης του Χαμενεΐ. Με αυτό τον τρόπο, θα πρέπει να ξεπεράσει μια δεκαετία δυσαρέσκειας. Κατά τη διάρκεια της θητείας του ως επικεφαλής των συνομιλιών για τα πυρηνικά, ο Ρουχανί έκανε τη μοναδική σοβαρή παραχώρηση που έχει προσφέρει ποτέ η Ισλαμική Δημοκρατία όσον αφορά τις πυρηνικές φιλοδοξίες της: μια πολυετή αναστολή των δραστηριοτήτων εμπλουτισμού ουρανίου, που έληξε λίγο πριν αναλάβει τα καθήκοντά του ο Αχμαντινετζάντ.
Αυτή η κίνηση απέφερε στον Ρουχανί την ατέλειωτη οργή των σκληροπυρηνικών, συμπεριλαμβανομένου του Χαμενεΐ, ο οποίος ενέκρινε την συμφωνία, αλλά προειδοποίησε δημοσίως για τους κινδύνους τής πυρηνικής διπλωματίας του Ρουχανί, το περασμένο καλοκαίρι. Σήμερα, ωστόσο, πολλοί Ιρανοί - συμπεριλαμβανομένων, προφανώς, πολλών από το κατεστημένο- βρίσκουν θελκτική την ικανότητά του να επεξεργαστεί μια βιώσιμη συμφωνία με τον υπόλοιπο κόσμο για το πυρηνικό ζήτημα. Η εκλογή του υποδηλώνει, επομένως, ότι θα μπορούσε να είναι προ των πυλών μια ιστορική αλλαγή στη στάση του Ιράν για τον κόσμο και για το πυρηνικό ζήτημα. Παρ’ όλ’ αυτά, για να ξεπεραστούν παλιές αντιπάθειες μεταξύ των συντηρητικών και για να προωθήσει την ατζέντα του για την αλλαγή της μακιαβελικής πολιτικής κουλτούρας του Ιράν, ο Ρουχανί θα χρειαστεί τη σαφή και αταλάντευτη υποστήριξη του Χαμενεΐ, κάτι που ο Ανώτατος Ηγέτης έχει προσφέρει μόνο σε έναν πρόεδρο κατά τη διάρκεια της 25ετούς πορείας του: στον Αχμαντινετζάντ, κατά την πρώτη θητεία του.
Για την Ουάσινγκτον, στο μεταξύ, η εκλογή προσφέρει την πλήρη επιβεβαίωση ότι η στρατηγική της δουλεύει, τουλάχιστον ως ένα σημείο. Το αποτέλεσμα επιβεβαίωσε ότι η πολιτική βούληση για μια πυρηνική συμφωνία υπάρχει στην Ισλαμική Δημοκρατία. Ακόμη και με έναν πιο μετριοπαθή πρόεδρο στο τιμόνι, ωστόσο, το πυρηνικό ζήτημα δεν θα επιλυθεί άμεσα και το διχασμένο πολιτικό σύστημα του Ιράν θέτει τόσες δυσκολίες όσο ποτέ. Για να ξεπεραστεί η βαθιά (και όχι τελείως αδικαιολόγητη) παράνοια των τελικών υπευθύνων για τις αποφάσεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να κάνουν υπομονή. Θα πρέπει να κατανοήσουν, για παράδειγμα, ότι ο Ρουχανί θα πρέπει να αποδείξει στους Ιρανούς ότι μπορεί να αποσπάσει απτά οφέλη για τις διπλωματικές του προσεγγίσεις. Αυτό σημαίνει ότι η Ουάσιγκτον θα πρέπει να είναι έτοιμη να προσφέρει σημαντική ανακούφιση όσον αφορά τις κυρώσεις σε αντάλλαγμα για οποιεσδήποτε παραχωρήσεις στο θέμα των πυρηνικών. Η Ουάσιγκτον θα πρέπει επίσης να κατανοήσει ότι ο Ρουχανί μπορεί να αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα στην προσπάθειά του να επιλύσει τη διαφορά ως προς τα πυρηνικά χωρίς να επιδεινώσει την έλλειψη εμπιστοσύνης των σκληροπυρηνικών. Και όλο αυτό το διάστημα, η κυβέρνηση Ομπάμα θα πρέπει να προχωρήσει με προσοχή, δεδομένου ότι αν εμφανίζεται πολύ διαχυτική θα μειώσει την εσωτερική στήριξη του Ρουχανί.
Με άλλα λόγια, ο δρόμος που οδηγεί έξω από την απομόνωση και την οικονομική κρίση είναι γεμάτος κινδύνους, αλλά ο νέος Πρόεδρος του Ιράν, ο οποίος μερικές φορές αποκαλείται «σεΐχης της διπλωματίας», μπορεί να είναι ο σωστός άνθρωπος στη σωστή στιγμή για να τον διανύσει.
* Η SUZANNE MALONEY είναι συνεργάτιδα στο Κέντρο Saban για την Πολιτική στη Μέση Ανατολή, στο Ινστιτούτο Brookings.
Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
