Χωρίς μέση οδό
Το ηθικό δίλημμα της αραβικής μεσαίας τάξης
Tarek Osman
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Η βία που έχει σαρώσει την Μέση Ανατολή, έχει αποσπάσει την προσοχή τού κόσμου από τις σεισμικές αλλαγές που μεταμορφώνουν σχεδόν όλες τις μεγάλες αραβικές κοινωνίες.
Αυτές οι αλλαγές θα βάλουν αντιμέτωπες τις αραβικές μεσαίες τάξεις με δύσκολες επιλογές και θα διαμορφώσουν το μέλλον τής περιοχής.
Αυτό το σημείο καμπής προκύπτει από μια σχετικά λεπτή αλλαγή στις οικονομικές πολιτικές των κυβερνήσεων. Κατά τα τελευταία δύο χρόνια, αρκετές χώρες τής Βορείου Αφρικής, της Ανατολικής Μεσογείου και του Περσικού Κόλπου έχουν ξεκινήσει την αναδιάρθρωση των συστημάτων μισθοδοσίας και συνταξιοδότησης στον δημόσιο τομέα τους, περιορίζουν τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας που εισήχθησαν το 2011 (στην κορύφωση των αραβικών εξεγέρσεων), επιβάλλουν νέους άμεσους και έμμεσους φόρους, και μειώνουν τις επιδοτήσεις τους στην κατανάλωση ενέργειας.
Αυτές οι αλλαγές θα επιφέρουν σημαντικό οικονομικό πόνο στις αραβικές κοινωνίες. Η πιο ευάλωτη κοινωνική ομάδα, οι φτωχοί, κατά πάσα πιθανότητα θα προσπαθήσουν να αντεπιτεθούν, με απεργίες και διαδηλώσεις. Σε απάντηση, τα καθεστώτα τής περιοχής ίσως να επιχειρήσουν να συσπειρώσουν τους ψηφοφόρους τους με εθνικιστική ρητορική και περιγράφοντας τον εαυτό τους ως σωτήρες που επιδιώκουν σκληρά αλλά αναγκαία μέτρα. Πριν να περάσει πολύς καιρός, πολλά από αυτά τα καθεστώτα θα καταφύγουν και σε πολιτική καταστολή εναντίον ακτιβιστών και ομάδων που αμφισβητούν τις πολιτικές τους.
Η αναταραχή που θα προκύψει θα αναγκάσει τις αραβικές μεσαίες τάξεις να πάρουν μια θέση. Οι περισσότερο μορφωμένοι και κυρίως τα αστικά μέλη τής ομάδας αυτής γενικά θα ωφεληθούν από τις νέες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα βελτιώσουν την δημοσιονομική και νομισματική θέση των χωρών τους. Ως αποτέλεσμα, μεγάλα τμήματα των αραβικών μεσαίων τάξεων θα μπορούσαν να μπουν στον πειρασμό να υποστηρίξουν το κράτος. Θα μπορούσαν επίσης να εκλάβουν τα κυβερνώντα καθεστώτα ως απαραίτητα προπύργια ενάντια στην βία και το χάος που έχει ενσκήψει σε μεγάλο μέρος τής Μέσης Ανατολής.
Αλλά, η μεσαία τάξη δύσκολα μπορεί να εξασφαλίσει την ασφάλειά της και την καλή της τύχη σε μακροπρόθεσμη βάση στοιχηματίζοντας άνευ όρων στις άρχουσες ελίτ. Σταδιακά, η διάβρωση των πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων θα τροφοδοτεί την δυσαρέσκεια των βασικών κοινωνικών ομάδων: τους φτωχούς, την κοινωνία των πολιτών, και τους οικονομικά περιθωριοποιημένους νεαρούς Άραβες. Τελικά - πυροδοτημένη από κάποιο νέο κοινωνικό, οικονομικό ή πολιτικό «μαύρο κύκνο» - η οργή θα ξεσπάσει σε ένα νέο κύμα αραβικών εξεγέρσεων. Θα σαρώσει τις φαινομενικά σταθερές αραβικές χώρες και θα εξαπολύσει έναν ακόμη κύκλο αβεβαιότητας και βίας.
Οι αραβικές μεσαίες τάξεις αντιμετωπίζουν έτσι ένα ηθικό δίλημμα. Έχοντας ως θέση την απραξία, πτοημένες από τον φόβο τής αναταραχής, της τρομοκρατίας και του θρησκευτικού εξτρεμισμού, πρακτικά έχουν παραβλέψει την ανανέωση του αυταρχισμού στον αραβικό κόσμο. Ωστόσο, η ηθική επιταγή τους είναι να σταθούν υπέρ τής δημοκρατίας, ακόμη και αν αυτό θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση.
ΤΑΛΑΝΤΕΥΟΜΕΝΟΙ
Για να οικοδομήσουν καλύτερο μέλλον, οι αραβικές μεσαίες τάξεις πρέπει να αντιμετωπίσουν πολλές προκλήσεις. Πρώτον, η υπερβολική συγκέντρωση εξουσίας στις περισσότερες αραβικές χώρες, σε συνδυασμό με την διαφθορά, θα καταστήσει εξαιρετικά δύσκολο για αυτούς να διασφαλίσουν έναν δίκαιο σχεδιασμό μεταρρυθμίσεων. Σε ολόκληρη την περιοχή, οι κρατικοί θεσμοί είναι στενά συνδεδεμένοι με τα κυβερνώντα καθεστώτα˙ Ακόμη και αν οι μεταρρυθμίσεις ξεκλειδώσουν τις επενδύσεις και επεκτείνουν την παροχή κεφαλαίων στον ιδιωτικό τομέα, οι ομάδες ενδιαφέροντος που βρίσκονται κοντά στα καθεστώτα θα ωφεληθούν πολύ περισσότερο από όσο οι μεσαίες τάξεις και οι φτωχοί.
Δεύτερον, επειδή η λήψη αποφάσεων για την οικονομία στις περισσότερες αραβικές χώρες είναι εξαιρετικά συγκεντρωτική, οι μεταρρυθμίσεις πιθανώς θα είναι κοντόφθαλμες όταν θα αφορούν στην ενίσχυση της ανάπτυξης σε ευρεία και μακροπρόθεσμη βάση. Οι κυβερνήσεις έχουν την ευχέρεια να διοχετεύουν πόρους, κάτι που θα οδηγήσει σε σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές και ενδεχομένως στην μεταποίηση. Αυτό θα ευχαριστήσει τους συμμάχους τού καθεστώτος που διοικούν τους τομείς αυτούς - και τούτο θα οδηγήσει σε κάποια οικονομική ανάπτυξη. Αλλά επειδή αυτή η ανάπτυξη θα προέλθει από κλάδους χαμηλής προστιθέμενης αξίας, θα είναι αργή και πιο άνιση από την πρόοδο που ωθείται από την έρευνα, την εξέλιξη και την επιχειρηματικότητα, η οποία προωθεί τις τεχνολογίες και ενισχύει τον ιδιωτικό τομέα.
Οι αραβικές μεσαίες τάξεις θα πρέπει επίσης να αντιμετωπίσουν το γεγονός ότι δεν έχουν ξεκάθαρους πολιτικούς στόχους, ένα έλλειμμα που έκανε την Αραβική Άνοιξη να χωλαίνει. Ως σημείο σύγκρισης, στην δεκαετία τού 1990 και τις αρχές τής δεκαετίας του 2000, οι μεσαίες τάξεις στην ανατολική και την κεντρική Ευρώπη άντεξαν ήρεμα τις επώδυνες οικονομικές προσαρμογές που απαιτήθηκαν για την ένταξη στην ΕΕ - ένας στόχος που ενέπνευσε τους πολίτες για θυσίες. Οι Άραβες πολίτες πρέπει επίσης να αντέξουν τον οικονομικό πόνο που θα προέλθει από τις μεταρρυθμίσεις μετά από δεκαετίες κακοδιαχείρισης. Αλλά δεν υπάρχει μεγαλύτερη πολιτική αποστολή που να αξίζει τον κόπο τους - καμία επέκταση πολιτικών ελευθεριών ή ανακούφιση των κοινωνικών δεινών που προκάλεσαν τις αραβικές εξεγέρσεις εξ αρχής. Εκτός κι αν οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις συνοδεύουν οικονομικές μεταρρυθμίσεις, το σκεπτικό υπέρ των θυσιών θα παραμείνει αδύναμο.
Περιπλέκοντας περαιτέρω τα θέματα, τα μέσα με τα οποία οι αραβικές μεσαίες τάξεις θα μπορούσαν να ασκήσουν επιρροή στα καθεστώτα τους είναι όλο και πιο περιορισμένα. Αν και οι αραβικές εξεγέρσεις των τελευταίων τριών ετών ξεκίνησαν ως εξεγέρσεις των νεότερων γενεών εναντίον διεφθαρμένων και ανίκανων πολιτικών, μεταμορφώθηκαν γρήγορα σε ευρύτερα κινήματα της μεσαίας τάξης εναντίον των αρχουσών ελίτ, οι οποίες λειτούργησαν ως εμπόδια στην ανάπτυξη. Και μετά άλλαξαν και πάλι, αυτή την φορά ανοίγοντας ακόμη βαθύτερες κοινωνικές ρωγμές κατά μήκος θρησκευτικών και σεχταριστικών γραμμών. Ως αποτέλεσμα αυτής της καταστροφικής έκβασης, οι μεσαίες τάξεις δεν βλέπουν πλέον τις εξεγέρσεις ως μια βιώσιμη πολιτική επιλογή.
Επίσης, οι αραβικές μεσαίες τάξεις δεν έχουν εμπειρία. Οι ομάδες που σήμερα εμπίπτουν στον ορισμό αυτόν [δηλαδή, της μεσαίας τάξης], προέκυψαν όλες μέσα στις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες - μια περίοδο αντιδημοκρατικής διακυβέρνησης, κοινωνικής ανισότητας και επιθέσεων στην κοινωνία των πολιτών σε ολόκληρη την περιοχή. Εν αντιθέσει με χώρες όπως η Βραζιλία, η Ινδία, η Πορτογαλία και η Νότια Αφρική, οι οποίες έχουν υποβληθεί σε αξιοθαύμαστη πολιτική φιλελευθεροποίηση κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια, οι αραβικές μεσαίες τάξεις ποτέ δεν ανέπτυξαν τεχνογνωσία και πολιτικό σκεπτικό που να ταιριάζει με το δημογραφικό και οικονομικό βάρος τους.
Τέλος, οι μεσαίες τάξεις θα πρέπει να απαντήσουν σε τρία ερωτήματα σχετικά με την θέση τους στην σημερινή παγκόσμια κοινωνία, καθώς και τον ρόλο που διαδραματίζουν οι χώρες τους στον κόσμο. Το πρώτο είναι το πώς συμπεριφέρονται απέναντι στο Ισραήλ. Καθώς οι κυβερνήσεις τους κοιτάζουν με περίσκεψη την δυσεπίλυτη αραβο-ισραηλινή διένεξη, χωρίς μεσοπρόθεσμη λύση στον ορίζοντα, η στάση των μεσαίων τάξεων μπορεί να καθορίσει τις πιθανότητες της ειρήνης ή έναν ευρύτερο πόλεμο στην Μέση Ανατολή. Το δεύτερο ερώτημα είναι πώς θα αντιδράσουν στον σεχταρισμό. Εάν οι αραβικές μεσαίες τάξεις συμμετάσχουν στην σουνιτική-σιιτική αντιπαλότητα τροφοδοτώντας τις συγκρούσεις στο Ιράκ, τον Λίβανο και την Συρία, ίσως να προκύψουν πολύ πιο αιματηρές συγκρούσεις στην ανατολική Μεσόγειο. Και τρίτον, οι απόψεις τους σχετικά με τις Ηνωμένες Πολιτείες, μια χώρα τής οποίας οι στενές εταιρικές σχέσεις με τις περισσότερες μεγάλες αραβικές χώρες καθορίζουν την υπάρχουσα περιφερειακή τάξη, θα βοηθήσουν να προσδιοριστεί αν η τάξη θα διατηρηθεί ή θα ανατραπεί.
ΧΩΡΙΣ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ
Η διαδρομή που θα επιλεγεί από τις αραβικές μεσαίες τάξεις θα διαφέρει ανάλογα με τα μέτρα λιτότητας σε κάθε χώρα, την δύναμη των δικτύων κοινωνικής ασφάλειας, και τις λεπτές αποχρώσεις των επιμέρους πολιτικών συστημάτων. Οι αντιδράσεις των διαφόρων υποομάδων στο πλαίσιο της μεσαίας τάξης κάθε χώρας θα ποικίλλουν επίσης. Οι ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι και οι επιτυχημένοι επιχειρηματίες, για παράδειγμα, θα στηρίξουν τις κυβερνητικές μεταρρυθμίσεις πιο έντονα από όσο οι χαμηλού επιπέδου δημόσιοι υπάλληλοι, οι συνταξιούχοι, οι ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων και οι αγρότες. Αλλά ανεξάρτητα από τα μοναδικά χαρακτηριστικά τής κάθε χώρας, οι αραβικές μεσαίες τάξεις θα πρέπει σύντομα να αντιμετωπίσουν τα διλήμματα που δημιουργούνται από τις νέες οικονομικές πολιτικές.
Ο αραβικός κόσμος φθάνει σε ένα κρίσιμο σημείο, και τα οικονομικά δεινά του και η έλλειψη πολιτικής ανοικτότητας αυξάνει την πίεση. Αυτή την στιγμή, οι μεσαίες τάξεις τής περιοχής φαίνονται ως σαν να είναι παθητικοί παρατηρητές. Αλλά οι επιλογές τους στα επόμενα χρόνια θα φέρουν σημαντικές συνέπειες στις οικονομίες των χωρών τους, τις κυβερνήσεις και τις εξωτερικές τους σχέσεις - για να μην αναφέρουμε την τελική πορεία τού νέου κύματος του χάους που μαστίζει την περιοχή.
Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/141928/tarek-osman/no-middle-road
Σύνδεσμοι:
[1] https://twitter.com/TarekmOsman
