Κουβανοί σύντροφοι
Η αλήθεια σχετικά με την εξομάλυνση μεταξύ Ουάσιγκτον και Αβάνας
Michael J. Bustamante
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr/)
Πριν από ένα χρόνο, όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα και ο πρόεδρος της Κούβας Ραούλ Κάστρο αντάλλαξαν μια αδέξια χειραψία στο μνημόσυνο του Νέλσον Μαντέλα, τα social media γέμισαν με εικασίες για το τι μπορεί να σημαίνει αυτή η χειρονομία.
Οι περισσότεροι παρατηρητές για την Κούβα ήταν επιφυλακτικοί, και προειδοποίησαν ότι η συνάντηση μπορούσε να υπερεκτιμηθεί. Αλλά, όπως κατέστησε σαφές η ιστορική ανακοίνωση της Τετάρτης για μια νέα κατεύθυνση στις πολιτικές ΗΠΑ-Κούβας, μερικές φορές μια χειραψία είναι κάτι περισσότερο από απλά μια χειραψία.
Κατά την διάρκεια των τελευταίων 18 μηνών, όπως αποδεικνύεται, Αμερικανοί και Κουβανοί αξιωματούχοι διεξήγαγαν υψηλού επιπέδου μυστικές συνομιλίες που φιλοξενήθηκαν από τον Καναδά και το Βατικανό. Στην κορυφή τής ατζέντας των Αμερικανών ήταν ο Alan Gross, ένας υπεργολάβος τής USAID συνελήφθη στην Κούβα το 2009 για τον ρόλο του σε ένα μυστικό πρόγραμμα αύξησης της πρόσβασης στο Διαδίκτυο στο νησί. Οι Κουβανοί διαπραγματευτές, εν τω μεταξύ, ήλπιζαν να εξασφαλίσουν τα υπόλοιπα μέλη τής «Κούβα Πέντε» (Cuban Five) –μυστικοί πράκτορες που είχαν συλληφθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες από τα τέλη τής δεκαετίας τού 1990. Πολλοί παρατηρητές είχαν ζητήσει μια συμφωνία ανταλλαγής, αλλά η κυβέρνηση Ομπάμα για καιρό αρνείτο να υποστηρίξει αυτό που θεωρούσε μια άνιση ανταλλαγή. Στο τέλος, η λύση διάσωσης γοήτρου ήταν για την Κούβα να απελευθερώσει μονομερώς τον Gross για ανθρωπιστικούς λόγους και οι Ηνωμένες Πολιτείες να ανταλλάξουν τρεις Κουβανούς για ένα άγνωστο αξιωματικό των αμερικανικών μυστικών Υπηρεσιών. Η χρονική στιγμή τής ανακοίνωσης, που συμπίπτει και με το Χάνουκα (ο Gross είναι Εβραίος) και την εορτή τού Αγίου Λαζάρου (ο οποίος συγχέεται στις αφρο-κουβανικές θρησκείες με την θεότητα Babalu Ayé, σε μεγάλο βαθμό σχετιζόμενη με την ίαση) δεν θα μπορούσε να είναι πιο ευοίωνη.
Αυτό που παραμένει ασαφές είναι το πώς οι διαπραγματεύσεις για τον Gross έδωσαν την θέση τους σε ευρύτερες συζητήσεις, με αποκορύφωμα την δέσμευση να αποκατασταθούν πλήρεις διπλωματικές σχέσεις. Μόλις πριν από μία εβδομάδα, οι κουβανόφιλοι ταράχτηκαν όταν το Associated Press εξέθεσε ξανά τα αδέξια προγράμματα για την προώθηση της δημοκρατίας από την USAID στο νησί. Η τελευταία μιας πολυετούς σειράς ανταποκρίσεων επικεντρώθηκε στην προσπάθεια να ενισχυθεί η αντικυβερνητική δυναμική τής κουβανικής χιπ-χοπ μπάντας Los Aldeanos (χωρίς την συμμετοχή των καλλιτεχνών). Έξαλλου, το Γραφείο Ελέγχου Αλλοδαπών Περιουσιακών Στοιχείων τού Αμερικανικού Υπουργείου Οικονομικών, είχε μόλις ανακοινώσει το νεότερο από μια σειρά επιβλητικά πρόστιμα τα οποία επιφυλάσσονταν στις διεθνείς τράπεζες που κάνουν δουλειές με την Αβάνα. Σίγουρα, οι εκκλήσεις για πολιτική αλλαγή –με πιο σημαντική την πρόσφατη των New York Times- είχαν γίνει δυνατότερες. Όμως, λαμβάνοντας υπόψη την επί χρόνια συσσωρευμένης δυσπιστία, για να μην αναφέρουμε το αιώνια χαμηλό κύρος τής Κούβας στο οικοδόμημα της εξωτερικής πολιτικής, λίγοι ανέμεναν μια τόσο έντονη ομιλία ή μια τόσο απότομη διπλωματική στροφή.
Είναι σημαντικό, ωστόσο, να εκτιμηθεί τι είναι αυτό που δεν συνέβη. Το εμπάργκο -το μεγαλύτερο μέρος του, τέλος πάντων- παραμένει στην θέση του. Τα νέα ανοίγματα για το εμπόριο είναι τα πιο σημαντικά από τότε που οι συνολικές κυρώσεις τέθηκαν σε ισχύ το 1962. Ωστόσο, θα είναι αδύνατο να πει κανείς ακριβώς το πόσο γρήγορα και με ποια ευρύτητα θα αναπτυχθούν οι οικονομικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών μέχρις ότου τα αμερικανικά Υπουργεία Οικονομικών και Εμπορίου ανακοινώσουν τις νέες εκδοχές τού Ελέγχου Περιουσιακών Στοιχείων τής Κούβας και των κανονισμών Διαχείρισης Εξαγωγών. Ο Ομπάμα και η κυβέρνηση της Κούβας αξίζουν συγχαρητήρια για την αποσύνδεση, για πρώτη φορά, της διπλωματικής κατάστασης από τους πλήρεις εμπορικούς δεσμούς. Ωστόσο, ο δρόμος από την ενίσχυση των πολιτικών σχέσεων μέχρι την ολοκλήρωση της ομαλοποίηση είναι μακρύς και δύσκολος. Οι υπέρμαχοι της αλλαγής τής πολιτικής των ΗΠΑ μπορεί να αντιμετωπίσουν ακόμη μια σειρά από ανωμαλίες στον δρόμο αυτό. Και πολλοί Κουβανοί, πρόθυμοι να αποκομίσουν γρήγορα τα οφέλη μιας νέας εποχής, ίσως χρειαστεί να μετριάσουν τις προσδοκίες τους.
ΟΛΑ ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΗ
Ο Ομπάμα δεν είναι ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ που επιχείρησε την αποκατάσταση πλήρων διπλωματικών σχέσεων με την Κούβα. Ο Τζίμι Κάρτερ το έκανε επίσης, και μάλιστα πολύ νωρίτερα στην προεδρία του. Στην περίπτωση του Κάρτερ, ωστόσο, η έκταση αυτής της δέσμευσης, και οι αποτυχημένες διαπραγματεύσεις πίσω από αυτήν, παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό εμπιστευτικές. Με τις ανακοινώσεις τής Τετάρτης, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Κούβας έχουν επιλέξει μια διαφορετική στρατηγική. Αν και οι προηγούμενες συνομιλίες διαδραματίστηκαν έξω από τα φώτα τής δημοσιότητας, οι μελλοντικές προσπάθειες να γυρίσουν μια νέα σελίδα θα λάβουν χώρα κάτω από τον αδιάκοπο έλεγχο των μέσων ενημέρωσης. Οι δηλωμένες προσδοκίες ότι οι επίσημες πρεσβείες θα ανοίξουν σε κάποιους μήνες δείχνουν ότι η διαδικασία είναι ήδη σε καλό δρόμο.
Άλλες αξιοσημείωτες ιστορικές διαφορές κατέστησαν δυνατή αυτή την δυναμική. Στο παρελθόν, η Κούβα είχε θέσει ως προϋπόθεση την πλήρη άρση τού εμπάργκο για τις διαπραγματεύσεις σχετικά με τις διπλωματικές σχέσεις. Στην πράξη, οι φευγαλέες συνομιλίες συνήθως έπαιρναν μια δυναμική «οφθαλμόν αντί οφθαλμού». Στα τέλη τού 1962, για παράδειγμα, ο απεσταλμένος τού Κένεντι, Τζέιμς Ντόνοβαν, ένας Αμερικανός δικηγόρος και Πλοίαρχος στο Ναυτικό Εφέδρων των Ηνωμένων Πολιτειών, εξασφάλισε την απελευθέρωση φυλακισμένων για τον Κόλπο των Χοίρων αντί 53 εκατομμυρίων δολαρίων σε τρόφιμα και φάρμακα. Ωστόσο, η ευρεία κλιμάκωση -στην οποία κάθε πλευρά αναμένεται να κάνει σταδιακές, αμοιβαίες χειρονομίες- πάντα αποτύγχανε. Έτσι, η πρόταση του Χένρι Κίσινγκερ για μια βήμα-βήμα «συμφωνία-πακέτο» κατά την διάρκεια της διοίκησης Ford ναυάγησε όταν η Κούβα έστειλε στρατεύματα στην Αγκόλα. Εκείνη την φορά, η εκτελεστική εξουσία και στις δύο χώρες επέλεξε ένα τολμηρό χτύπημα που ταυτόχρονα άφηνε άλυτα τα βασικά ζητήματα. Συμφιλιωνόμενες, ίσως, με το γεγονός ότι το εμπάργκο έχει κωδικοποιηθεί βαθιά στο δίκαιο των ΗΠΑ από το 1996, και οι δύο πλευρές θεωρούν ότι ήταν σοφό να επικεντρωθούν στο πολιτικά εφικτό και όχι το πολιτικά τέλειο.
Αυτοί που χαλούσαν τις προσπάθειες των προηγούμενων περιόδων είναι επίσης εμφανώς απόντες από το σημερινό διμερές τοπίο. Οι συνομωσιολόγοι έχουν από καιρό κατηγορήσει την Αβάνα -και τον πρώην ηγέτη της Φιντέλ Κάστρο ειδικότερα- ότι δεν ήθελε πραγματικά την βελτίωση των σχέσεων με τις Ηνωμένες Πολιτείες, φερόμενος απρεπώς απέναντι στους Αμερικανούς πάντοτε ακριβώς την λάθος στιγμή. Κατά την διάρκεια των ετών τού Κάρτερ, για παράδειγμα, η άρνηση της Κούβας να υποχωρήσει από τις στρατιωτικές και αντιαποικιακές δεσμεύσεις της στην Αφρική, καλώς ή κακώς, εκτροχίασε την προσέγγιση που έχει αρχίσει να εξελίσσεται τότε. Σήμερα, ο Φιντέλ είναι απών από το προσκήνιο, και μετά την παραλυτική μετα-σοβιετική κρίση τής δεκαετίας τού 1990, οι διεθνείς εμπλοκές τής Κούβας έχουν πάρει μια κατά κύριο λόγο ανθρωπιστική μορφή. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, με την φιλο-εμπάργκο πολιτική εξουσία στο Μαϊάμι να βρίσκεται σε κάμψη, και τις λατινοαμερικάνικες κυβερνήσεις να πιέζουν την Ουάσινγκτον και την Αβάνα να κάνουν μια συμφωνία, υπήρξε απλώς λιγότερος χώρος για να ξεφύγει κανείς.
ΤΡΥΠΙΑ ΣΥΜΜΑΧΙΑ
Ο διάβολος, φυσικά, θα βρίσκεται στις λεπτομέρειες. Με κατάσταση πλήρους πρεσβείας, η πρακτική διπλωματική συνεργασία σε θέματα όπως η αντιμετώπιση των ναρκωτικών, η προστασία του περιβάλλοντος και η ανακούφιση από καταστροφές μπορεί να προχωρήσει με λίγα εμπόδια. Η ανάπτυξη των οικονομικών δεσμών, από την άλλη πλευρά -ειδικά με το Κογκρέσο να είναι απίθανο να ξεφορτωθεί το εμπάργκο ολοκληρωτικά- δεν θα προχωρήσει έτσι. Όπως είναι τα πράγματα, τα ειδικά, στρατηγικά κενά που η κυβέρνηση Ομπάμα έχει δημιουργήσει στους εμπορικούς περιορισμούς, που ήδη φαίνονται σαν ένα είδος γραφειοκρατικού «ελβετικού τυριού», μπορεί να αφήσει κάποιους επικριτές τής πολιτικής των ΗΠΑ να θέλουν περισσότερα. Παρ’ όλα αυτά, αν το Στέιτ Ντιπάρτμεντ επιλέξει να μην χαρακτηρίζει πλέον την Κούβα ως κράτος χορηγό τής τρομοκρατίας, όπως αναμένεται, οι τράπεζες τρίτων χωρών θα αντιμετωπίσουν λιγότερο αμερικανικό έλεγχο όταν θα κάνουν συναλλαγές με το νησί.
Προσεκτικά ισορροπημένο για να προωθήσει την «ανεξαρτησία από το κουβανικό κράτος», το καινούργιο άμεσο εμπόριο μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κούβας θα πρέπει να προσανατολίζεται, πρώτα και κύρια, προς την επέκταση του ιδιωτικού τομέα στον τομέα τής γεωργίας και της κοινότητας των αστικών μικρών επιχειρήσεων. Η εστίαση αυτή είναι πολιτικά οξυδερκής, αν και επιφυλακτική. Απηχεί τα επιχειρήματα των μετριοπαθών Κουβανο-αμερικανικών οργανώσεων όπως το Cuba Study Group και, πιο πρόσφατα, η #Cubanow, που έχουν επιθετικά προωθήσει την με βάση «αρχές» και όχι ανεξέλεγκτη εμπλοκή. Ωστόσο δεν έχει ακόμη αρθρωθεί ακριβώς το είδος του πακεταρίσματος αυτών των συναλλαγών, το πώς θα διευκολυνθούν, και πώς θα ανταποκριθεί το κουβανικό κράτος. (Αντίθετα, στον τομέα των τηλεπικοινωνιών, φαίνεται ότι οι αμερικανικοί πάροχοι μπορεί να αποκτήσουν αυξημένη νομική κάλυψη για να εμπλακούν άμεσα με το κουβανικό κράτος). Αινιγματικά, ο Ομπάμα ανέφερε μια κουβανέζικη δέσμευση «να παράσχει μεγαλύτερη πρόσβαση στο Internet για τους πολίτες της». Αλλά και πάλι, απομένει να φανεί το τι σημαίνει αυτό στην πράξη, ιδίως λαμβάνοντας υπόψη τις ανησυχίες τής κουβανικής κυβέρνησης για τις αντικυβερνητικές απόψεις.
Μια άλλη επιπλοκή είναι ότι ο Ομπάμα πρέπει να συνεχίσει να περνά το νήμα σε μια πολύ λεπτή ιδεολογική βελόνα. Από την μια πλευρά, έχει εκπληρώσει την υποχρέωσή του από τις αρχές τις διακυβέρνησής του να πάει τις σχέσεις ΗΠΑ-Κούβας σε μια «νέα κατεύθυνση». Παρ’ όλα αυτά, στα σχόλιά του την Τετάρτη και ο ίδιος διπλασίασε, ρητορικά τουλάχιστον, την δέσμευση των ΗΠΑ για την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι πλήρεις διπλωματικές σχέσεις βάζουν τις Ηνωμένες Πολιτείες σε θέση να εκφράζουν τις ανησυχίες τους για αυτά τα θέματα πιο άμεσα και ουσιαστικά, στους ηγέτες τής Κούβας. Ωστόσο, ακόμη και αν ο Λευκός Οίκος επιδιώξει να στραφεί μακριά από το είδος των πρόχειρων, ανεύθυνων προγραμμάτων προώθησης της δημοκρατίας που έβαλαν τον Gross σε μπελάδες εξ αρχής, το Κογκρέσο μπορεί να συνεχίσει την χρηματοδότησή τους, και το κουβανικό κράτος είναι απίθανο να συναινεί.
Τέλος, στο εσωτερικό μέτωπο, οι επικριτές που αντιτίθενται ακόμη και στην ελάχιστη αλλαγή πολιτικής είναι ήδη πρόθυμοι να μπλοκάρουν τις εξελίξεις. Ο γερουσιαστής από την Φλόριντα και δυνητικός Δημοκρατικός προεδρικός υποψήφιος, Μάρκο Ρούμπιο, έβραζε πριν καν ο Ομπάμα πει έστω και μια λέξη. Υποσχόμενος να εμποδίσει την έγκριση του προτεινόμενου πρέσβη των ΗΠΑ στην Κούβα από τη νέα του θέση ως προέδρου τής Υποεπιτροπής τής Γερουσίας για θέματα δυτικού ημισφαιρίου, θα μπορούσε να κάνει το ταξίδι από την ανακοίνωση της Τετάρτης μέχρι την πλήρη διπλωματική παρουσία στην Αβάνα μια όντως πολιτικά δυσάρεστη πραγματικότητα.
NO ES FÁCIL, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΚΟΛΟ
Δυστυχώς, οι ποικίλες αντιδράσεις των Κουβανών στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε όλο το νησί είναι κάπως χαμένες μέσα στον αχό. Τα αμερικανικά εθνικά κανάλια ειδήσεων όπως ήταν προβλέψιμο, συνέρρεαν στο εστιατόριο "Βερσαλίες" στην Μικρή Αβάνα, από καιρό την πρωτεύουσα της πολιτικής φλυαρίας των εξόριστων και των γλυκών γκουάβα στο Μαϊάμι. Έξω, οι υπερασπιστές τής προσέγγισης της σκληρής γραμμής, είχαν συγκεντρωθεί για να εκφράσουν την αποδοκιμασία τους για την «προδοσία» τού Ομπάμα. Στις γειτονιές όπως η Hialeah, ωστόσο -που κατοικείται από περισσότερους από μισό εκατομμύριο Κουβανούς που έφθασαν στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά το 1995- τα συναισθήματα τείνουν να αντανακλούν μια πρακτική ανησυχία για τους αγαπημένους τους στο νησί. «Αυτό είναι ένα μεγάλο βήμα», έγραψε ένας σχολιαστής στο Facebook. «Ο λαός τής Κούβας είναι ο μόνος που ταλαιπωρείται από εκείνους που προσπαθούν να καταστρέψουν τους Κάστρο από το Μαϊάμι, [όπου οι εξόριστοι μπορούν] να τρώνε κρέας και να ζήσουν την καλή ζωή».
Στο νησί, εν τω μεταξύ, η λαϊκή αγαλλίαση που αναφέρθηκε στα διεθνή μέσα ενημέρωσης σύντομα μπορεί να μετριαστεί από την πραγματικότητα καθώς τα ανακοινωμένα μέτρα υπολείπονται από το καλύτερο δυνατό. Αρχικά, κάποιοι φάνηκε να σκέπτονται ότι το bloqueo (ο «αποκλεισμός», ο προτιμώμενος όρος τής Κούβας για το εμπάργκο) είχε αρθεί πλήρως. Αλλά τα κρατικά μέσα ενημέρωσης επικεντρώθηκαν πάνω απ’ όλα στην επιστροφή των τριών Κουβανών πρακτόρων. Προσπαθώντας να εξισορροπήσει τις προσδοκίες, το Σάββατο, ο Ραούλ Κάστρο τόνισε σε τηλεοπτικό διάγγελμά του ότι η μάχη εναντίον τού εμπάργκο θα είναι «μακρά και δύσκολη». Προς το παρόν, περιμένετε να δείτε περισσότερα από αυτό το μήνυμα -"el bloqueo está igualito", ο αποκλεισμός παραμένει ο ίδιος, όπως το έχει ακόμα μια κρατική ιστοσελίδα- εκτός αν η εξάλειψη του μπαμπούλα των ΗΠΑ θέσει άμεση πίεση στην κουβανική κυβέρνηση να ξεκινήσει τις δικές της καθυστερημένες μεταρρυθμίσεις.
Μια τέτοια πίεση είναι ακριβώς αυτό που ελπίζουν να δουν πολλοί υποστηρικτές των πολιτικών αλλαγών και αυτό που κάποιοι στην Κούβα, είτε λόγω αυτοσυντήρησης είτε λόγω πραγματικού φόβου για το άγνωστο, θα προσπαθήσουν να εμποδίσουν. Αλλά πάλι, οι ανασχηματισμένες σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες, έστω και ατελείς, μπορεί να δώσουν στους εσωτερικούς μεταρρυθμιστές τής Κούβας -τους γνήσιους και τους οπορτουνιστές που επιθυμούν να κάνουν λεφτά- μεγαλύτερο χώρο για να υποστηρίξουν την υπόθεσή τους. Η δυσκολία πρόβλεψης του αποτελέσματος τονίζει την σημασία τής βελτίωσης της πρόσβασης -και της κατανόησης των πολιτικών- στην εσωτερική πολιτική τής Κούβας.
Η συμφωνία που επιτεύχθηκε μεταξύ της διοίκησης Ομπάμα και της κουβανικής κυβέρνησης είναι από κάθε άποψη ιστορική, είναι απαραίτητη, και ήδη καθυστερημένη. Ακόμη και πολλοί επικριτές τού καθεστώτος τού Κάστρο το αναγνωρίζουν επίσης, έστω και υποκύπτοντας. Ωστόσο, καθώς η διπλωματία προχωρά και η Κούβα συνεχίζει την επισφαλή μετάβασή της σε μια μικτή οικονομία με αυξανόμενες ανισότητες, οι παλαιές διαφορές μπορεί να πάρουν νέες μορφές. "No es Facil" (Δεν είναι εύκολο), είπε ο Ομπάμα στην ομιλία του, παραθέτοντας μια συνήθη κουβανέζικη απάντηση στις σπαρτιάτικες συνθήκες στο νησί. Δεν θα είναι εύκολο ούτε το περπάτημα πάνω στο τεντωμένο διπλωματικό σχοινί που πρότεινε ο πρόεδρος -πόσω μάλλον το να προβλεφθεί ποιο θα είναι το μέλλον των πολύπαθων πολιτών τού νησιού.
* Ο MICHAEL J. BUSTAMANTE είναι υποψήφιος δόκτωρ στην Ιστορία τής Λατινικής Αμερικής στο Πανεπιστήμιο Yale.
(Στην φωτογραφία : Ένα παιδί κρατά την κουβανέζικη σημαία στην διάρκεια μιας συναυλίας στην Αβάνα, στις 20 Δεκεμβρίου 2014. Enrique De La Osa / Courtesy Reuters)
Copyright © 2002-2014 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/142710/michael-j-bustamante/cuban...
