Η συμμορία των δύο
Ρωσία και Ιαπωνία ενεργοποιούνται για τον Ειρηνικό
Fiona Hill
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Στις 2 Νοεμβρίου, η Ρωσία και η Ιαπωνία πραγματοποίησαν την πρώτη τους συνάντηση «δύο συν δύο» [2], η οποία έφερε κοντά τούς αντίστοιχους υπουργούς Εξωτερικών και Άμυνας στο Τόκιο για να συζητήσουν την συνεργασία στον τομέα τής ασφάλειας.
Η συνάντηση έδωσε μερικά πρωτοσέλιδα, αλλά ήταν μακράν από το να αποτελεί συνάντηση ρουτίνας: τέτοιες συναντήσεις γίνονται συνήθως ανάμεσα σε στενούς συμμάχους, και για το μεγαλύτερο μέρος τής σύγχρονης ιστορίας τους, η Μόσχα και το Τόκιο ήταν οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό.
Τώρα, όμως, οι δύο χώρες συνδέονται από μια κοινή δυσάρεστη κατάσταση στην περιοχή τής Ασίας-Ειρηνικού. Και οι δύο είναι δευτερεύοντες παίκτες σε μια περιοχή που επισκιάστηκε από μια όλο και πιο δυναμική Κίνα, η οποία δεν δίστασε να πιέσει τα όρια των γειτόνων της. Νέοι δεσμοί μεταξύ τής Ρωσίας και της Ιαπωνίας θα σηματοδοτήσουν όχι μόνο μια σημαντική διέξοδο στις σχέσεις τους, αλλά και μια σημαντική αλλαγή στην πολιτική δυναμική τής Βορειοανατολικής Ασίας. Από το 1950, οι συμμαχίες των ΗΠΑ με την Ιαπωνία και τη Νότια Κορέα έχουν κυριαρχήσει στην περιφερειακή ασφάλεια. Η Ρωσία και η Κίνα θέρμαναν τις ψυχρές σχέσεις τους στην δεκαετία τού 1990 και υπέγραψαν συνθήκη φιλίας το 2001, αλλά η άνοδος της Κίνας έχει αυξήσει τις εντάσεις σε κάθε περιφερειακή σχέση.
Σίγουρα, η Ρωσία και η Ιαπωνία δεν είναι φυσικοί εταίροι στον τομέα τής ασφάλειας. Στον εικοστό αιώνα έκαναν δύο πολέμους ο ένας εναντίον του άλλου, για πρώτη φορά το 1904-05, και ξανά το 1945. Η Ιαπωνία κατέλαβε έδαφος από την Ρωσία στον πρώτο πόλεμο. Η Ρωσία κατέλαβε έδαφος από την Ιαπωνία στον δεύτερο. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, οι δύο χώρες διατηρούσαν σε μεγάλο βαθμό τις διπλωματικές τους αποστάσεις, αν και το μεταξύ τους εμπόριο άνθισε στην δεκαετία τού 2000.
Ωστόσο, έχουν υπάρξει πολλές μικρές, αν και σε μεγάλο βαθμό ανεπιτυχείς, προσπάθειες για βελτίωση των διμερών σχέσεων κατά τα τελευταία 20 χρόνια. Αυτές πήραν τη μορφή προσπαθειών για την επίλυση μιας εδαφικής διαμάχης για αυτά που το Τόκιο αποκαλεί Βόρεια Εδάφη του [3]: τρία νησιά – το Etorofu (Iturup στα ρωσικά), το Kunashiri και το Shikotan - και μια ομάδα νησίδων, τα Habomais, τα οποία η Σοβιετική Ένωση πήρε από την Ιαπωνία το 1945. Τα διαφιλονικούμενα νησιά βρίσκονται στο νότιο άκρο των νήσων Κουρίλων, τα οποία εκτείνονται από το βορειότερο έδαφος της Ιαπωνίας, το Hokkaido, ως την χερσόνησο Καμτσάτκα τής Ρωσίας. Η διαφορά είναι ένας από τους κύριους λόγους που η Ρωσία και η Ιαπωνία δεν ήταν σε θέση, μετά από σχεδόν 75 χρόνια, να καταλήξουν σε μια επίσημη συνθήκη ειρήνης για τον τερματισμό τού Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.
Στη δεκαετία τού 1990, ο τότε Ρώσος πρόεδρος Μπόρις Γέλτσιν υποσχέθηκε - και απέτυχε - να διευθετήσει το ζήτημα και να υπογράψει συνθήκη ειρήνης. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, κατά την διάρκεια του μεταξύ τους μοιράσματος της εξουσίας ως πρωθυπουργός και πρόεδρος, σηματοδότησαν το 2009 μια νέα προθυμία να διαπραγματευθούν, αλλά η θετική δυναμική σταμάτησε όταν ο πρωθυπουργός τής Ιαπωνίας, Taro Aso, υποστήριξε σε συνέντευξη Τύπου ότι η Ρωσία είχε καταλάβει παράνομα τα νησιά το 1945. Μέχρι το 2010, παρά την επίσκεψη του Πούτιν στο Τόκιο, οι σχέσεις είχαν κλονιστεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο Μεντβέντεφ δεν αισθάνθηκε κανέναν ενδοιασμό για να κάνει την πρώτη επίσκεψη Ρώσου προέδρου στα επίμαχα νησιά (η πολύ μεγάλης δημοσιότητας περιοδεία του περιλάμβανε «προσωπικές» φωτογραφίες του σε μερικά από τα παράκτια αξιοθέατα). Και το 2011, η Ρωσία επιδόθηκε σε μια σειρά από στρατιωτικές ασκήσεις επάνω και γύρω από τα νησιά και δήλωσε ότι θα ενισχύσει την στρατιωτική της παρουσία εκεί. Οι διμερείς σχέσεις φάνηκε να καταλήγουν σε αδιέξοδο. Αλλά, λίγο μετά την ανακοίνωση του Πούτιν τον Σεπτέμβριο του 2011 ότι είχε την πρόθεση να επιστρέψει στην προεδρία, ανέφερε σε συναντήσεις του με ανώτερους Ιάπωνες αξιωματούχους ότι η Ρωσία επιθυμεί την βελτίωση των διμερών σχέσεων. Ο Πούτιν και ο πρωθυπουργός τής Ιαπωνίας Σίνζο Άμπε συναντήθηκαν πολλές φορές στη συνέχεια, σε συναντήσεις που οι αξιωματούχοι χαρακτήρισαν ως ολοένα και πιο «ζεστές και φιλικές». Και τον περασμένο Απρίλιο, ο Άμπε πραγματοποίησε την πρώτη –εδώ και μια δεκαετία- επίσκεψη Ιάπωνα πρωθυπουργού στη Μόσχα.
Η Ιαπωνία έχει βάσιμους λόγους να θέλει να μεταβάλλει την σχέση της με την Ρωσία. Το Τόκιο έχει εκφράσει ανοιχτά σοβαρές ανησυχίες για μια στρατιωτική σύγκρουση με το Πεκίνο εξαιτίας των απαιτήσεων της Κίνας για τα νησιά Σενκάκου / Ντιαόγιου στην Ανατολική Θάλασσα της Κίνας. Και η Ιαπωνία είναι αβέβαιη για το πώς ο στρατηγικός της σύμμαχος, οι Ηνωμένες Πολιτείες, θα ανταποκριθούν τελικά σε ένα σημαντικό στρατιωτικό περιστατικό εκεί. Η κινεζική ρητορική για την Ιαπωνία έχει λάβει έναν όλο και πιο επιθετικό τόνο. Οι ιαπωνικές στρατιωτικές αγριότητες κατά Κινέζων αμάχων στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ένα αγαπημένο θέμα συζήτησης. Εξακολουθεί να υπάρχει πολιτική συναίνεση στην Ιαπωνία ότι μια σύγκρουση με την Κίνα θα είναι καταστροφική και για τις δύο πλευρές και θα πρέπει να αποφευχθεί με κάθε κόστος. Αλλά, ακόμα κι έτσι, η Ιαπωνία θέλει να προετοιμαστεί για το χειρότερο, κυρίως επειδή οι σχέσεις της με τη Νότια Κορέα εξακολουθούν να μαστίζονται από τα εκκρεμή ζητήματα που άφησε η ιαπωνική κατοχή τής χερσονήσου στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και οι σχέσεις της με την Βόρεια Κορέα παραμένουν εχθρικές.
Η θέση τής Ρωσίας είναι μάλλον διαφορετική. Ο Πούτιν έχει ανακηρύξει την Κίνα ως στρατηγικό εταίρο, και η Μόσχα πεισματικά αρνείται να αναγνωρίσει οιαδήποτε σημαντική διαφορά με το Πεκίνο. Παρ’ όλα αυτά, δύο βασικά επεισόδια την περίοδο 2012-13 αποκάλυψαν την βαθιά Ρωσική ανησυχία για τις μακροπρόθεσμες φιλοδοξίες τής Κίνας. Το καλοκαίρι τού 2012, ένα τεράστιο κινεζικό παγοθραυστικό, το Snow Dragon [4], ανέλαβε μια ιστορική αποστολή στην Αρκτική. Καθώς το Snow Dragon έπλευσε προς την θάλασσα του Οχότσκ, η Ρωσία ξεκίνησε στρατιωτικές ασκήσεις στην περιοχή - τέλεια συγχρονισμένες για να συμπέσουν με το πέρασμα του παγοθραυστικού. Καθώς το πλοίο πέρασε από τα στενά μεταξύ τής ρωσικής νήσου Σαχαλίνης και της Ιαπωνίας, ο ρωσικός στρατός ξαφνικά αποφάσισε να δοκιμάσει μερικά από τα βλήματα κατά πλοίων στην Σαχαλίνη.
Το δεύτερο επεισόδιο, τον Ιούλιο του 2013, ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικό για τη Μόσχα: αφορούσε στην πρώτη εμφάνιση κινεζικών πολεμικών πλοίων στην θάλασσα του Οχότσκ. Πέντε κινεζικά πολεμικά πλοία, τα οποία συμμετείχαν σε μια κοινή άσκηση με το ρωσικό ναυτικό, πήραν απροσδόκητα ρότα επιστροφής στο λιμάνι τής βάσης τους. Ταξίδεψαν νότια της Σαχαλίνης, μέσω της αλυσίδας των νήσων Κουρίλων, και τελικά έκαναν έναν κύκλο γύρω από την Ιαπωνία. Η διαδρομή έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου τόσο στην Ρωσία όσο και στην Ιαπωνία, παρ’ ότι τα πλοία παρέμειναν εντελώς σε διεθνή ύδατα και έπλευσαν βόρεια των επίμαχων νησιών. Λίγες ώρες αφότου τα κινεζικά πλοία είχαν μετακινηθεί στην θάλασσα του Οχότσκ, το ρωσικό Υπουργείο Άμυνας κινητοποίησε τη μεγαλύτερη χερσαία και θαλάσσια στρατιωτική άσκηση στην Στρατιωτική Περιοχή τής Ανατολικής Ρωσίας από το τέλος τού Ψυχρού Πολέμου. Ο Πούτιν πέταξε στην Τσίτα, κοντά στα χερσαία σύνορα της Ρωσίας με την Κίνα, και στη συνέχεια στην Σαχαλίνη, για να εξετάσει προσωπικά τούς ελιγμούς.
Τα επεισόδια αυτά φαίνεται να έχουν ωθήσει την Ρωσία και την Ιαπωνία να εντείνουν την προσπάθεια επίλυσης των διαφορών τους. Μετά το ταξίδι τού Snow Dragon, η Μόσχα υποστήριξε την Ιαπωνία για να πάρει το καθεστώς παρατηρητή στο Αρκτικό Συμβούλιο, και δηκτικά αγνόησε την μακρόχρονη επιδίωξη της Κίνας για το ίδιο καθεστώς. Οι συναντήσεις «δύο συν δύο» ήταν το επόμενο μεγάλο προς τα εμπρός βήμα για τις δύο πλευρές. Η μεγαλύτερη εξέλιξη θα μπορούσε να έρθει το 2014, όταν ο Πούτιν πρόκειται να επισκεφθεί την Ιαπωνία μετά τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο Σότσι. Ο Πούτιν υποστήριξε δημόσια την επιτυχή προσπάθεια τού Τόκιο για τους Αγώνες τού καλοκαιριού τού 2020 - φθάνοντας μάλιστα στο σημείο να υπόσχεται στην Ιαπωνία τις ψήφους τής Ρωσίας στην Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή πολύ πριν από την επιλογή. Εν τω μεταξύ, το Τόκιο αναλύει τις δηλώσεις τού Πούτιν για οποιαδήποτε ένδειξη ότι η Μόσχα ετοιμάζει μια φόρμουλα για την διαμάχη για τα Βόρεια Εδάφη, τέτοια που να ικανοποιήσει το φάσμα των θεμελιωμένων ενδιαφερόντων τής Ιαπωνίας. Υπάρχουν επίσης υπαινιγμοί στο Τόκιο ότι η Ιαπωνία θα τροποποιήσει την δική της, συχνά άκαμπτη, στάση σχετικά με το ζήτημα ώστε να κινηθούν τα πράγματα προς τα εμπρός.
Παρά το γεγονός ότι οι δύο χώρες έχουν επιδείξει την πολιτική τους βούληση να συμφιλιωθούν, μια πραγματική εταιρική σχέση μεταξύ τής Ρωσίας και της Ιαπωνίας είναι δύσκολο να υπολογιστεί. Και οι δύο χώρες αναζητούν τρόπους για να βελτιώσουν τις αντίστοιχες θέσεις τους στην περιοχή τής Ασίας-Ειρηνικού, αλλά χωρίς να δημιουργούν δεσμευτικές υποχρεώσεις. Η Ρωσία προσπαθεί να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της επί της υφαλοκρηπίδας στη Θάλασσα του Οχότσκ και στην Αρκτική πριν η Κίνα μεταβάλλει τις ερευνητικές αποστολές της σε μια πιο μόνιμη παρουσία. Το Πεκίνο κατασκευάζει ένα αδελφό πλοίο τού Snow Dragon και σχεδιάζει να το καθελκύσει το 2014. Η Ιαπωνία θα ήθελε απλώς τουλάχιστον μια ακόμη ζεστή και φιλική σχέση στην Βορειοανατολική Ασία για να συμπληρώσει την συμμαχία της με τις Ηνωμένες Πολιτείες - ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι η Ρωσία θα παραμένει σταθερά στο περιθώριο σε περίπτωση σύγκρουσης για τα νησιά Σενκάκου / Ντιαόγιου.
Ούτε η Ρωσία ούτε η Ιαπωνία θέλουν να αναλάβουν νέα ρίσκα. Η επίλυση μιας σημαντικής εδαφικής διαφωνίας με την Ιαπωνία θα ενισχύσει τις θαλάσσιες αξιώσεις τής Ρωσίας και θα μειώσει την τρωτότητα και των δύο πλευρών απέναντι στις κινεζικές προσπάθειες να βάζει τον έναν εναντίον του άλλου. Όμως, δεδομένης της πολυπλοκότητας της εξισορρόπησης της Κίνας με τους άλλους περιφερειακούς παράγοντες, οι δύο χώρες θα είναι δύσκολο να ακολουθήσουν μια σταθερή πορεία. Πράγματι, για τη Ρωσία, η ασυνέπεια αποτελεί αναπόσπαστο μέρος τής στρατηγικής τής εξωτερικής πολιτικής της, ιδιαίτερα υπό τον Πούτιν. Η Μόσχα θέλει τους ομολόγους της να παραμένουν σε σύγχυση σχετικά με τις προθέσεις της. Το Κρεμλίνο, για παράδειγμα, υποτίθεται ότι πρότεινε τις συναντήσεις «δύο συν δύο», αλλά στη συνέχεια ζήτησε από το Τόκιο να κάνει το επίσημο αίτημα, έτσι ώστε να ελαχιστοποιηθεί για την Ρωσία οποιαδήποτε διπλωματική δυσαρέσκεια από το Πεκίνο.
Αφού στάθηκε τόσο σταθερή στις καλές κουβέντες της για την Κίνα, η Ρωσία δεν είναι έτοιμη να αλλάξει την ρητορική της. Στις συζητήσεις με την Ιαπωνία, η Ρωσία έχει επανειλημμένως υπογραμμίσει την σημασία της πρόσκλησης στην Κίνα να συμμετάσχει σε οποιεσδήποτε περιφερειακές ασκήσεις που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις νέες συμφωνίες. Η Ρωσία διατηρεί επίσης την δυναμική στρατιωτική στάση της απέναντι στην Ιαπωνία, και στέλνει τακτικά ρωσικά αεροσκάφη κοντά στον ιαπωνικό εναέριο χώρο. Αυτές οι επιδείξεις δύναμης είναι ένα χρήσιμο μήνυμα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και στην Κίνα, ότι η Ρωσία εξακολουθεί να είναι ενεργή στην περιοχή και θα υπερασπιστεί το έδαφός της. Οι επιδείξεις είναι πιθανό να συνεχιστούν ακόμη και καθώς η Μόσχα και το Τόκιο συγκλίνουν. Οι συμμαχίες ενδέχεται να αλλάξουν στην περιοχή τής Ασίας-Ειρηνικού, αλλά αυτές οι περιφερειακές σχέσεις θα παραμείνουν αδιαφανείς και απρόβλεπτες για αρκετό καιρό ακόμα.
* Η FIONA HILL [1] είναι βασική συνεργάτις στο Brookings Institution και συν-συγγραφέας με τον Clifford Gaddy του βιβλίου με τίτλο Mr. Putin: Operative in the Kremlin.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/140288/fiona-hill/gang-of-two
