«Οι σκελετοί στην ντουλάπα» του Ουόλτ Ντίσνεϋ
ΕΝΑΣ ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ
(Πηγή : http://newpost.gr)
Δίχως αμφιβολία, εάν θα έπρεπε μεταξύ πολλών να επιλεγεί εκείνος ο οποίος επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο την παιδική ψυχαγωγία, τότε τα σκήπτρα, αυτοδίκαια, θα κρατούσε ο Ουόλτ Ντίσνεϋ. Παρότι όμως για τον άνθρωπο «πίσω από το Μίκυ» αλλά και τόσους αγαπημένους ήρωες, είναι αμέτρητες οι επιτυχίες, αντίστοιχα δεν είναι καθόλου λίγοι και οι «σκελετοί που κρύβονται στη ντουλάπα».
Ο όντως πολυτάλαντος κύριος Ντίσνεϋ, αμερικανός κινηματογραφικός παραγωγός, σκηνοθέτης, σεναριογράφος, ηθοποιός φωνής, καρτουνίστας και τόσα άλλα ακόμη, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις προσωπικότητες που πραγματικά καθόρισαν τον προηγούμενο αιώνα. Η εγκαινίαση και η καθιέρωση, από μέρους του, κάποιων εκ των πλέον αναγνωρίσιμων «παιδικών χαρακτήρων», αλλά και η θεμελίωση μίας κολοσσιαίας βιομηχανίας παιδικού θεάματος, έχουν λειτουργήσει καταλυτικά για τη συνδιαμόρφωση εκατομμυρίων παιδικών προτύπων σε παγκόσμια κλίμακα.
Το καρτούν ως μέσο ιδεολογίας
Έχοντας βραβευτεί ίσως περισσότερο από όποιον άλλον ομότεχνό του, μα και στήνοντας έναν «γίγαντα» του θεάματος, ο απόλυτα χαρισματικός Ντίσνεϋ, μέσα από τις δημιουργίες του, που καθηλώνουν ακόμη εκατομμύρια ζευγάρια παιδικά μάτια, κατάφερε να συγκροτήσει ένα δικό του ανθρωπομορφικό σύμπαν, το οποίο παράλληλα με την ασύγκριτη ευχαρίστηση που προκαλεί, αποτέλεσε κι αποτελεί, ενδεχομένως, την πλέον αποτελεσματική σύγχρονη «ιδεολογική» και «προπαγανδιστική» δημιουργία.
Ασφαλώς, η εν λόγω ιδεολογική λειτουργία δεν έχει να κάνει αποκλειστικά και μόνο με την επιστράτευση των στούντιο του Ντίσνεϋ κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τις Ένοπλες Δυνάμεις των ΗΠΑ για την παραγωγή εκπαιδευτικού και προπαγανδιστικού υλικού.
Αντικομμουνισμός
Ο Ουίλτ Ντίσνεϋ, γεννημένος το 1901 και νικημένος από τον καρκίνο στις 15 Δεκεμβρίου 1966, την περίοδο της αντικομμουνιστικής υστερίας ήταν ήδη ένα επιτυχημένος και διαπρεπής 40άρης επιχειρηματίας. Έτσι λοιπόν, η από μέρους του ανάληψη ιδρυτικού και πρωταγωνιστικού ρόλου στη Συμμαχία Κινουμένων Σχεδίων για την προστασία των Αμερικανικών Ιδανικών, έδωσε άλλη αίγλη στο «Μακαρθισμό».
Μάλιστα, το 1947, στο πλαίσιο της «Δεύτερης Κόκκινης Απειλής» για τις ΗΠΑ (η πρώτη ήταν όταν διαχύθηκαν ραγδαία οι εργατιστικές και σοσιαλιστικές ιδέες στη Βόρεια Αμερική), ο Ντίσνεϋ κατήγγειλε, ενώπιον του Επιτροπής Αντι-Αμερικανικών (HAUC), Ενεργειών τρεις πρώην ψυχαγωγούς και οργανωτές εργατικών ενώσεων ως πόλους κομμουνιστικής προπαγάνδας. Ακόμη, ο ίδιος δεν δίστασε να κατηγορήσει και τη Συντεχνία των Καρτουνιστών Οθόνης (Screen Cartoonist Guild) ως κομμουνιστική εμπροσθοφυλακή, υποστηρίζοντας ότι η απεργία της το 1941 αποτέλεσε οργανωμένη ενέργεια κομμουνιστικής επιρροής στο Χόλυγουντ.
Αντισημιτισμός
O πρόδηλος αντικομμουνισμός του Ντίσνευ λέγεται ότι συνοδευόταν και από μία άλλη όψη του πολιτικού συντηρητισμού του, τον αντισημιτισμό. Όσοι αναπαράγουν τον παραπάνω ισχυρισμό επικαλούνται την πρόσκληση του αμερικανού παραγωγού προς τη γερμανίδα κινηματογραφίστρια Λένι Ρίφενσταλ, επίσημη προπαγανδίστρια των Ναζί.
Η πρόσκληση και υποδοχή της Ρίφενσταλ από τον Ντίσνεϋ, με σκοπό την προώθηση της ταινίας της πρώτης, Olympia, τη δεκαετία του ’30, κι ενώ η περιβόητη ναζισιστική «Νύχτα των Κρυστάλλων» είχε λάβει χώρα και δημοσιοποιηθεί, «φούντωσαν» τα σχετικά σενάρια, τα οποία παραμένουν ζωντανά μέχρι και σήμερα, παρά τις διαψεύσεις που προέρχονται από τον επίσημο βιογράφο του Ντίσνεϋ, Νιλ Γκάμπλερ.
Βέβαια, ακόμη και ο Γκάμπλερ, που αρνείται τον αντισημιτισμό του Ντίσνεϋ ή την επίγνωση από μέρους του της ακριβούς πολιτικής τοποθέτησης της Ρίφενσταλ, παραδέχεται την προθυμία του τελευταίου να συναναστρέφεται πολιτικά δηλωμένους αντισημίτες, όπως και να συμμετέχει σε ενώσεις με φανερά αντισημιτικές θέσεις, τουλάχιστον έως τη δεκαετία του ‘50. Πάντως, οι συχνές δωρεές του Ντίσνεϋ την εν λόγω δεκαετία προς εβραϊκές ενώσεις και ιδρύματα, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην υποβάθμιση της αναπαραγωγής συμβατικών αντισημιτικών στερεοτύπων σε έργα του της δεκαετίας του ’30.
Φυλετική μεροληψία
«Χέρι-χέρι» με αυτές τις κατηγορίες πηγαίνουν και οι αντίστοιχες για φιλορατσιστικές ή έστω φυλετικά μεροληπτικές αντιλήψεις. Η αλήθεια είναι, κι αυτό κανείς δεν το αρνείται, πως πληθώρα ταινιών του Ντίσνεϋ διακρίνεται για την αναπαραγωγή συνηθισμένων στερεοτυπικών αντιλήψεων των λευκών Αμερικανών για τους «νέγρους».
Βέβαια η χρήση φυλετικά μεροληπτικών προτύπων μπορεί να ήταν κοινός τόπος στις ΗΠΑ της εποχής, πριν τα δικαιώματα των μαύρων διεκδικηθούν και καθιερωθούν, εν τούτοις αυτό δε μειώνει σε τίποτα την ουσία του γεγονότος. Πάντως αξίζει να υπογραμμιστεί ότι στην ταινία του, Killing a Mockingbird, ο Ντίσνεϋ προβαίνει σε σχολιασμό υπέρ της φυλετικής ισότητας.
Έμφυλα στερεότυπα
Ακόμη, ο Ουόλτ Ντίσνεϋ έχει κατηγορηθεί, και όχι αδίκως, για την στερεοτυπική αναπαράσταση των έμφυλων ρόλων. Στο ανθρωπομορφικό σύμπαν της ντισνεϊκής δημιουργίας, ο κοινωνικός και πολιτικός συντηρητισμός κατέχουν εξέχουσα θέση, με αποτέλεσμα οι αδύναμες και εύθραυστες θηλυκές πρωταγωνίστριες να εξυψώνονται μέσα από τον πόθο που έχουν γι’ αυτές τα ανεξάρτητα αρσενικά.
Εξάλλου, η πειθήνια, η καρτερικότητα, η ανοχή, οι οικοκυρικές δεξιότητες, η επιδεξιότητα στο χορό και το τραγούδι είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που καταξιώνουν τις πάντα εντυπωσιακά όμορφες, θηλυκές πρωταγωνιστικές υπάρξεις. Η εμφάνιση λοιπόν των ισχυρών και δυναμικών αρσενικών θα απαλλάξει τις θηλυκές υπάρξεις από τη μίζερη και άσκοπη ζωή τους, αναδεικνύοντας τις παραπάνω αρετές τους.
Αντίστοιχες στερεοτυπικές προσλήψεις των έμφυλων υποκειμένων βέβαια, εξακολουθούν να υφίστανται ακόμη και σήμερα σε ταινίες της Ντίσνεϋ. Παρά την αθωότητα του ρομαντισμού, δεν μπορεί να παραβλεφθεί η «αυθόρμητη» παρουσίαση του θηλυκού ως ανίσχυρου κι εύθραυστου, που μόνο εξαιτίας της ερωτικής έλξης που προκαλεί η ομορφιά του καταξιώνεται. Παράλληλα, παρότι οι θηλυκές πρωταγωνίστριες συχνά προσωποποιούν το καλό, που καλείται να αναμετρηθεί με το κακό, αυτό γίνεται με όρους ανισότητας, καθώς δίχως τη ρωμαλέα αρσενική παρέμβαση, η έκβαση της μάχης μοιάζει εκ των προτέρων καταδικασμένη.
Ο Ντίσνεϋ ως διαμορφωτής αξιών
Ο ανθρωπομορφικός κόσμος του Ντίσνεϋ, μέσα στην αφηγηματική απλότητά του και την «παραμυθένια σύνθεσή του, είναι τόσο εντυπωσιακά «ρεαλιστικός» γιατί αναπαριστά, προσαρμοσμένα, όλες τις κυρίαρχες αξίες της πραγματικής κοινωνίας. Ο ίδιος ο Ουόλτ Ντίσνεϋ, επιτυχημένος επιχειρηματίας, υπέρμαχος τους καπιταλισμού, προωθητής τους καταναλωτικού πνεύματος, πολιτικά συντηρητικός, πολέμιος των σοσιαλιστικών ιδεών, συμβατικά αδιάφορος για τις κοινωνικές διακρίσεις, κοινωνικά συντηρητικός, υποστηρικτής των πατριαρχικών αντιλήψεων, θερμός κήρυκας των οικογενειακών αξιών, πρεσβευτής των αμερικανικών ιδεών στον κόσμο κ.ά. συνήθιζε να αποτυπώνει, αλλά και να δικαιολογεί/δικαιώνει, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του στις καλλιτεχνικές δημιουργίες του.
Πέρα από ψυχαγωγός, ο Ντίσνεϋ, τόσο αγαπητός στα παιδιά μέσα από τα έργα του, υπήρξε διαμορφωτής ηθικών αξιών και «δάσκαλος» παιδαγωγικών πρακτικών. Μονοπωλώντας ουσιαστικά, μέχρι μία εποχή, αλλά και κυριαρχώντας έως και σήμερα, την παιδική ψυχαγωγία και διαπαιδαγώγηση, το ντισνεϊκό σύμπαν προσδιορίζει αποφασιστικά παιδικές τάσεις που εξελίσσονται, από κοινού με άλλα βιώματα και παραστάσεις, σε ενήλικες στάσεις.
Όλα αυτά βέβαια, αναπόφευκτα ως ένα βαθμό, δεν αφαιρούν κάτι από τη μαγεία της ντισνεϊκής εικόνας, που «μαγνητίζει» για δεκαετίες το παιδικό, αν και όχι μόνο ενδιαφέρον. Όμως, επισημαίνουν το ίσως όχι και τόσο προφανές, ότι συχνά πίσω από κάθε προσωπικό ή καλλιτεχνικό «παραμύθι» επιτυχίας, όμορφων εικόνων, «αθώων» σκηνικών, «αυθόρμητων» πρακτικών, υποβόσκει ένα, συγκεκριμένο κάθε φορά, πλαίσιο αξιών. Γι’ αυτό η επιδίωξη ανάπτυξης της κριτικής ικανότητας των παιδιών, αποτελεί και την ασφαλέστερη οδό για την ουσιαστική απόλαυση κάθε όντως θαυμαστού θεάματος.
Παναγιώτης Σκευοφύλακας
