Στις σκανδιναβικές χώρες χτίζεται το μοντέλο του νέου καπιταλισμού
Ανακάμπτουν γρήγορα από την κρίση, μειώνουν το κράτος και συγχρόνως επενδύουν στο ανθρώπινο κεφάλαιο
The Economist
(Πηγή : http://news.kathimerini.gr)
Πριν από 30 χρόνια, η Μάργκαρετ Θάτσερ μετέτρεψε τη Βρετανία σε παγκόσμιο κέντρο πραγματοποίησης του αδιανόητου. Σήμερα αυτή η διάκριση ανήκει στη Σουηδία.
Οι δρόμοι της Στοκχόλμης είναι γεμάτοι από το αίμα των ιερών αγελάδων. Η άλλοτε πρωταθλήτρια του «τρίτου δρόμου» σήμερα ακολουθεί έναν πολύ πιο ενδιαφέροντα συνδυασμό πολιτικών.
Η Σουηδία έχει μειώσει τις δημόσιες δαπάνες από το 67% του ΑΕΠ της, στο οποίο ανέρχονταν το 1993, στο 49% σήμερα. Σύντομα θα έχει μικρότερο κράτος από τη Βρετανία. Από το 1983, άλλωστε, έχει μειώσει τον ανώτερο φορολογικό συντελεστή κατά 27 ποσοστιαίες μονάδες περιορίζοντάς τον στο 57% και έχει καταργήσει μια σειρά από φόρους κληρονομίας, ακίνητης περιουσίας, δωρεών και πλούτου. Φέτος μειώνει τον εταιρικό φόρο από το 26,3% στο 22%.
Η Σουηδία έχει ντύσει τη δημοσιονομική ορθοδοξία με την υπόσχεσή της να παρoυσιάσει δημοσιονομικό πλεόνασμα μέσα στον οικονομικό κύκλο. Το δημόσιο χρέος της υποχώρησε από το 70% που ήταν το 1993 στο 37% το 2010 και από το έλλειμμα του 11% έχει τώρα πλεόνασμα 0,3%. Eτσι, μια χώρα με μια μικρή ανοιχτή οικονομία μπόρεσε να ανακάμψει άμεσα από τη χρηματοπιστωτική καταιγίδα της διετίας 2007-2008. Eχει, άλλωστε, θέσει το συνταξιοδοτικό της σύστημα σε υγιή θεμέλια αντικαθιστώντας ένα σύστημα που βασιζόταν σε προκαθορισμένες παροχές από ένα άλλο που βασίζεται σε προκαθορισμένες εισφορές, αλλά και με αυτόματες προσαρμογές του στα νέα υψηλότερα προσδόκιμα ζωής.
Με ακόμη μεγαλύτερη τόλμη εισήγαγε ένα ενιαίο σύστημα σχολικών κουπονιών και κάλεσε τα ιδιωτικά σχολεία να ανταγωνιστούν τα δημόσια. Οι ιδιωτικές εταιρείες διαγκωνίζονται για να προσφέρουν κρατικά χρηματοδοτούμενες υπηρεσίες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και φροντίδας ηλικιωμένων.
Ο Aντερς Aσλουντ, Σουηδός οικονομολόγος που ζει στην Αμερική, ευελπιστεί πως η Σουηδία πρωτοπορεί δημιουργώντας ένα «νέο συντηρητικό μοντέλο». Ο Μπράιαν Πάλμερ, Αμερικανός ανθρωπολόγος που ζει στη Σουηδία, εκφράζει φόβους πως η χώρα μετατρέπεται στις «Ηνωμένες Πολιτείες της Σουηδαμερικής». Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η σιωπηρή επανάσταση της Σουηδίας έχει επιφέρει μια δραματική αλλαγή στην οικονομική της απόδοση. Οι δύο δεκαετίες μετά το 1970 ήταν μια περίοδος υποχώρησης: η χώρα από τέταρτη πλουσιότερη του κόσμου που ήταν το 1970 διολίσθησε στη 14η θέση το 1993, όταν ο μέσος Σουηδός ήταν φτωχότερος από τον μέσο Βρετανό ή Ιταλό. Οι δύο δεκαετίες μετά το 1990 ήσαν μια περίοδος ανάκαμψης: η αύξηση του ΑΕΠ ανάμεσα στο 1993 και το 2010 ήταν κατά μέσον όρο 2,7% ετησίως και η παραγωγικότητα 2,1% ετησίως, όταν εκείνος των κυριότερων χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης ήταν 1,9% και 1% αντιστοίχως.
Το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα η Σουηδία υπερηφανευόταν πως προσέφερε αυτό που ο μαρκήσιος Τσάιλντς απεκάλεσε σε βιβλίο του το 1936 «μέσο δρόμο» ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό. Διεθνείς επιχειρήσεις όπως οι Volvo και Ericssoπαρήγαν πλούτο ενώ οι πεφωτισμένοι γραφειοκράτες δημιουργούσαν το «Σπίτι του Λαού». Με την πάροδο των δεκαετιών, ο «μέσος δρόμος» στράφηκε αριστερά. Η κυβέρνηση προχωρούσε σε διαρκώς περισσότερες δημόσιες δαπάνες οι οποίες σχεδόν διπλασιάσθηκαν από το 1960 ώς το 1980 και έφθασαν στο 67% το 1993. Οι φόροι συνέχισαν την ανοδική τους πορεία. Οι Σοσιαλδημοκράτες κυβερνούσαν αδιαλείπτως τη Σουηδία επί 44 συναπτά έτη από το 1932 ώς το 1976 και επί άλλα 21 χρόνια από τα 24 χρόνια που μεσολάβησαν από το 1982 ώς το 2006. Στη διάρκεια όλων αυτών των ετών πίεζαν διαρκώς τις επιχειρήσεις. «Η εποχή του νεοκαπιταλισμού φθάνει στο τέλος της», έλεγε ο Ούλοφ Πάλμε, επικεφαλής του κόμματος το 1974, και προσέθετε: «Κάποιο είδος σοσιαλισμού είναι το κλειδί στο μέλλον».
Αυτά δεν σημαίνουν, βέβαια, πως οι σκανδιναβικές χώρες εγκαταλείπουν το παλαιό τους μοντέλο. Εξακολουθούν να υπερηφανεύονται για τη γενναιοδωρία του κοινωνικού τους κράτους. Περίπου το 30% του εργατικού τους δυναμικού απασχολείται στον δημόσιο τομέα, ποσοστό διπλάσιο από τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Εξακολουθούν να πιστεύουν στον συνδυασμό των ανοιχτών οικονομιών με τις δημόσιες δαπάνες στο ανθρώπινο κεφάλαιο. Αλλά το νέο σκανδιναβικό μοντέλο αρχίζει με το άτομο και όχι με το κράτος. Αρχίζει με τη δημοσιονομική υπευθυνότητα, καθώς όλες οι σκανδιναβικές χώρες έχουν βαθμολογία τριών Α ενώ το ύψος του χρέους τους βρίσκεται σαφώς κάτω από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης. Αρχίζει με την επιλογή και τον ανταγωνισμό και όχι με το πατρονάρισμα και τον σχεδιασμό. Ο δείκτης οικονομικής ελευθερίας του Fraser Institute του Καναδά καταδεικνύει πως η Σουηδία και η Φινλανδία πλησιάζουν τις ΗΠΑ. Αντί να επεκτείνουν το κράτος μέσα στην αγορά, οι Σκανδιναβοί επεκτείνουν την αγορά μέσα στο κράτος.
Γιατί το κάνουν αυτό; Προφανώς επειδή έχουν φθάσει στα όρια του μεγάλου κράτους. Υπάρχουν και δύο άλλες, λιγότερο προφανείς, αιτίες. Το παλαιό σκανδιναβικό μοντέλο ήταν εξηρτημένο από τη δυνατότητα μιας ομάδας μεγάλων επιχειρήσεων να παράγει αρκετό πλούτο για να στηρίζει το κράτος. Σήμερα, όμως, οι επιχειρήσεις αυτές συρρικνώνονται εξαιτίας του διεθνούς ανταγωνισμού. Το παλαιό μοντέλο ήταν επίσης εξηρτημένο από το πόσο πρόθυμοι ήσαν οι άνθρωποι να δεχθούν οδηγίες άνωθεν. Και τώρα οι λαοί των σκανδιναβικών χωρών γίνονται πιο απαιτητικοί.
Η σχέση με την Ευρώπη
Η Σουηδία είναι στην Ε.Ε. αλλά εκτός Ευρωζώνης και με ελεύθερη διακύμανση του νομίσματός της. Η Δανία είναι επίσης εντός Ε.Ε. και εκτός Ευρωζώνης, αλλά έχει συνδέσει το νόμισμά της με το ευρώ. Η μοναδική από τις σκανδιναβικές χώρες που είναι μέλος και της Ε.Ε. και της Ευρωζώνης είναι η Φινλανδία, ενώ η Νορβηγία έχει παραμείνει εκτός Ε.Ε. Οι χώρες αυτές έχουν επινοήσει λύσεις σε προβλήματα που άλλες θα αντιμετωπίσουν στο μέλλον, όπως το πώς οργανώνεις την κοινωνία όταν εργάζονται σχεδόν όλες οι γυναίκες.
Φινλανδικό επίτευγμα
Οι Φινλανδοί έχουν ένα από τα επιτυχέστερα εκπαιδευτικά συστήματα στον κόσμο. Ολα τα παιδιά λαμβάνουν εκπαίδευση γενικής παιδείας από τα επτά μέχρι τα 16 χρόνια τους. Δάσκαλοι και καθηγητές πειραματίζονται με πολλές διαφορετικές μεθόδους διδασκαλίας, αλλά δίνουν έμφαση στη δημιουργικότητα και την ομαδική εκμάθηση. Χρησιμοποιούν εκτεταμένα τις εξετάσεις, αλλά για να διαγνώσουν τις δυνατότητες των παιδιών όχι για να τα κατατάξουν βαθμολογικά.
Κοινωνική αναβάθμιση
Οι Σκανδιναβοί επιτυγχάνουν να αξιοποιούν τα ταλέντα των πολιτών τους και έτσι έχουν τα υψηλότερα ποσοστά αλλαγής κοινωνικής τάξης. Ανάμεσα στις οκτώ πιο ανεπτυγμένες οικονομίες του κόσμου, καταλαμβάνουν τις τέσσερις πρώτες θέσεις ως προς τα ποσοστά των πολιτών τους που αναβαθμίζονται κοινωνικά, ενώ η Αμερική και η Βρετανία έρχονται τελευταίες. Εχουν, άλλωστε, τα υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό.
Η τύχη να γεννιέται κάποιος στη Σουηδία ή στη Φινλανδία
Κάποτε ειπώθηκε πως «το να γεννηθείς Βρετανός είναι συνώνυμο με το να κερδίσεις τον πρώτο αριθμό του λαχείου της ζωής». Σήμερα θα μπορούσε να ειπωθεί το ίδιο για όποιον γεννιέται Σκανδιναβός. Οι σκανδιναβικές χώρες απέφυγαν όχι μόνον τα οικονομικά προβλήματα που ταλαιπωρούν τις μεσογειακές χώρες, αλλά και τα δεινά της Αμερικής. Με οποιαδήποτε μέτρηση, από τους οικονομικούς δείκτες όπως η παραγωγικότητα και η καινοτομία μέχρι τους κοινωνικούς, όπως η ανισότητα και η εγκληματικότητα, οι Σκανδιναβοί βρίσκονται στις καλύτερες θέσεις.
Σε τι οφείλεται η επιτυχία τους; Κάποτε οι περισσότεροι πολίτες τους εγκωμίαζαν τις κυβερνήσεις τους, που για το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα δεν ήταν παρά κάποια εκδοχή των Σοσιαλδημοκρατών. Οι κυβερνήσεις παρείχαν στους πολίτες από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό τους υπηρεσίες κοινωνικού κράτους. Ωστόσο, οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς επικαλούνται μιαν άλλη ερμηνεία. Από το 1870 μέχρι το 1970, οι σκανδιναβικές χώρες ήσαν από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες χάρη στις μεταρρυθμίσεις που ευνοούσαν τις επιχειρήσεις, όπως η καθιέρωση των τραπεζών και η ιδιωτικοποίηση των δασών.
Ωστόσο, τις δεκαετίες 1970 και του 1980 η ανεξέλεγκτη διόγκωση του κράτους οδήγησε σε ανάκληση των μεταρρυθμίσεων. Η ερμηνεία αυτή αποδίδει την εντυπωσιακή απόδοση που σημειώνει προσφάτως η περιοχή στη μείωση των δημοσίων δαπανών και την πλήρη ελευθερία των επιχειρήσεων. Ο ρόλος της κυβέρνησης στη βελτίωση της ισότητας αμφισβητείται. Ο Αντρέας Μπεργκ, του Ινστιτούτου Βιομηχανικών Ερευνών της Σουηδίας, επισημαίνει πως η συρρίκνωση των εισοδημάτων των Σουηδών σημειώθηκε πριν από τη θέσπιση του κοινωνικού κράτους, που υπήρξε συνέπεια και όχι αιτία της ευημερίας, και σχεδόν σκότωσε την κότα με τα χρυσά αυγά.
Οι Σκανδιναβοί υπερηφανεύονται για την εντιμότητα και τη διαφάνεια στις κυβερνήσεις τους. Αυτές υπόκεινται σε διεξοδικούς ελέγχους. Στη Σουηδία, για παράδειγμα, έχουν όλοι πρόσβαση στα επίσημα έγγραφα. Οι Σκανδιναβοί έχουν, άλλωστε, προσθέσει άλλες δύο σημαντικές ιδιότητες στη διαφάνεια: τον πραγματισμό και την αυστηρότητα. Ανακαλύπτοντας ότι η παλαιά σοσιαλδημοκρατική συναίνεση δεν αποδίδει πλέον, την εγκατέλειψαν και υιοθέτησαν νέες ιδέες από όλο το πολιτικό φάσμα. Αποδείχθηκαν, άλλωστε, αποφασισμένοι να προωθήσουν μεταρρυθμίσεις. Το ότι είναι ευγενείς δεν σημαίνει πως είναι και υποχωρητικοί. Ο πραγματισμός τους εξηγεί γιατί η νέα συναίνεση αντικατέστησε εύκολα την παλαιά. Για παράδειγμα, είναι λίγοι οι Σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί που επιθυμούν να ανακαλέσουν τις συντηρητικές μεταρρυθμίσεις των τελευταίων ετών. Εξηγεί, επίσης, γιατί οι σκανδιναβικές χώρες συχνά μοιάζουν να εφαρμόζουν ένα αμάλγαμα δεξιών και αριστερών πολιτικών. Το κράτος τους παραμένει υπερβολικά μεγάλο και ο ιδιωτικός τομέας τους πολύ μικρός.
Οι φόροι τους είναι ακόμη υπερβολικά υψηλοί και ορισμένες από τις κοινωνικές παροχές υπερβολικά γενναιόδωρες. Αλλά οι Σκανδιναβοί εξακολουθούν να προωθούν διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, ίσως με πολύ αργούς ρυθμούς, αλλά σταθερά και αδιάκοπα. Και το κάνουν χωρίς να θυσιάζουν αυτό που καθιστά πολύτιμο το σκανδιναβικό μοντέλο: την επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο και την προστασία των ανθρώπων από τις αναταράξεις του καπιταλιστικού συστήματος.
