Άρθρο του Foreign Affairs για τον επόμενο ηγεμόνα της Αφρικής

Ο επόμενος ηγεμόνας της Αφρικής
Πίσω από τα παιχνίδια εξουσίας της Αιθιοπίας
Harry Verhoeven
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Το 1991, καθώς ο Ψυχρός πόλεμος πλησίαζε στο τέλος του, η μόνη αφρικανική χώρα που δεν είχε αποικιστεί ποτέ από Ευρωπαίους ιμπεριαλιστές δεν ήταν παρά ένας χλωμός αντικατοπτρισμός της Μεγάλης Αιθιοπίας, την οποία είχαν επιδιώξει γενιές μοναρχών του βασιλείου.
Ένα εκατομμύριο άνθρωποι κείτονταν νεκροί μετά από δύο δεκαετίες εμφυλίου πολέμου. Τα αποσχιστικά κινήματα στις επαρχίες διεκδικούσαν την αυτοδιάθεσή τους. Η οικονομία βρισκόταν υπό κατάρρευση κι εμφανίστηκε άλλος ένας καταστροφικός λιμός. Ο κόσμος έφτασε σε σημείο να συνδέει την Αιθιοπία με εικόνες ορδών πεινασμένων παιδιών, ενώ η περιφερειακή κι η εθνική παρακμή της χώρας δημιούργησαν ερωτήματα για την επιβίωσή της.
Οι εθνικιστικοί ιστορικοί εντοπίζουν τις ρίζες του κράτους της Αιθιοπίας στην δεύτερη χιλιετία π.Χ. Με την ιστορία του βασιλιά Σολομώντα και της βασίλισσας του Σαβά ως έναν από τους αρχέγονους μύθους της, η ιστορία της Αιθιοπίας έχει εν τω μεταξύ συνυφανθεί με την ανάπτυξη των αβρααμικών θρησκειών: Η εβραϊκή παρουσία στα υψίπεδα της Αιθιοπίας προηγείται της καταστροφής του Ναού ˑ οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί της Αιθιοπίας ισχυρίζονται ότι η Κιβωτός της Διαθήκης βρίσκεται στην Αξούμ ˑ και η πρώτη μουσουλμανική χίτζρα (hijra), ή αλλιώς η έξοδος από την Μέκκα για την αποφυγή θρησκευτικών διώξεων, ήταν στην Αιθιοπία. Η μυστικιστική καταγωγή και το στρατιωτικό μεγαλείο νομιμοποίησαν τους κυβερνήτες της Αιθιοπίας για αιώνες, από την στιγμή που ασκούσαν έλεγχο στην φοβερά ποικιλόμορφη αυτοκρατορία τους μέσω μιας πολιτικής βίαιης εσωτερικής αφομοίωσης και εξωτερικής επέκτασης.
Αλλά οι ιδέες αυτού του μεγαλείου κατέρρευσαν καθώς οι αντάρτες από την ύπαιθρο έκαναν έφοδο στην Αντίς Αμπέμπα τον Μάιο του 1991 και ανέτρεψαν την (παλαιότερα υπό Σοβιετική υποστήριξη) δικτατορία του Μενγκίστου Χαϊλέ Μαριάμ. Το αριστερό απελευθερωτικό κίνημα υποσχέθηκε ένα σύνταγμα που θα παρείχε αυτοδιάθεση στα ενενήντα και πλέον έθνη και εθνότητες της Αιθιοπίας και θα αντιμετωπίσει τις πολιτικο-οικονομικές ανισότητες που είχαν ταλανίσει την χώρα, αλλά οι παρατηρητές ήταν επιφυλακτικοί σχετικά με την ικανότητα ανασυγκρότησης του Κέρατος της κάποτε ισχυρότερης αυτοκρατορίας της Αφρικής. Όταν τα βορειοανατολικά εδάφη της Ερυθραίας υπερψήφισαν και πήραν την ανεξαρτησία τους το 1993, δεν απέκοψαν μόνο την Αιθιοπία από την θάλασσα αλλά διακινδύνευσαν επίσης να προκαλέσουν σειρά αξιώσεων για αυτοδιάθεση.
Μετά από 25 χρόνια, όμως, το κλίμα στην Αντίς Αμπέμπα δεν θα μπορούσε να έχει αλλάξει περισσότερο. Μεταξύ του 2001 και του 2012-13, η οικονομία της Αιθιοπίας αναπτύχθηκε κατά μέσο όρο περισσότερο από 7% ετησίως [1]. Ήταν η μόνη αφρικανική χώρα που κατάφερε να πορευτεί με ρυθμό συγκρίσιμο με τους κολοσσούς της ανατολικής Ασίας -και το έκανε χωρίς κάποια έκρηξη υδρογονανθράκων ή κάποιον τεράστιο τομέα εξόρυξης. Το οικονομικό θαύμα οδήγησε σε πραγματική ανάπτυξη υπέρ των φτωχών, απαλλάσσοντας εκατομμύρια ανθρώπους από τον φαύλο κύκλο της φτώχειας, της πείνας και της κακής υγείας. Ενώ ο πληθυσμός της χώρας αυξήθηκε από περίπου 40 εκατομμύρια στην δεκαετία του 1980 σε σχεδόν 100 εκατομμύρια σήμερα, πέτυχε τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας για την περίοδο 2000-15 αναφορικά με την παιδική θνησιμότητα και είναι πιθανό να πετύχει και εκείνους, επίσης, που αφορούν στην καταπολέμηση του HIV/AIDS και την μείωση της ελονοσίας [2]. Η Αιθιοπία κάνει επίσης γιγάντια βήματα για την αντιμετώπιση της αστάθειας των εισοδημάτων και του αναλφαβητισμού. Επιπλέον, με την διαδοχική συγκομιδή της βασικής καλλιέργειας της Αιθιοπίας, του tef (ενός δημητριακού παρόμοιου με το κεχρί), εκατομμύρια μικροκαλλιεργητές θα μπορούσαν κάλλιστα να καταφέρουν να ξεφύγουν από τις παγίδες της παραγωγικότητας που η ιστορία τους έχουν κρατήσει σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας.

Αγρότες της Αιθιοπίας συλλέγουν σιτάρι βόρεια της Αντίς Αμπέμπα, στις 21 Οκτωβρίου του 2009. (Barry Malone / Reuters)

Η οικονομική ανάκαμψη της Αιθιοπίας έχει υπογραμμίσει ένα φιλόδοξο σχέδιο οικοδόμησης κράτους από το διοικητικό Επαναστατικό Λαϊκό Δημοκρατικό Μέτωπο της Αιθιοπίας (Ethiopian People’s Revolutionary Democratic Front, EPRDF) το οποίο διαφέρει πανηγυρικά από τις συνταγές εκλογικής δημοκρατίας και οικονομίας laissez-faire της Συναίνεσης της Ουάσιγκτον. Η Αιθιοπία έχει γίνει το χαρακτηριστικό παράδειγμα εκείνου που οι συνάδελφοί μου κι εγώ έχουμε ονομάσει «ανελεύθεροι οικοδόμοι κρατών της Αφρικής [3]». Στον απόηχο των δυο δεκαετιών πολέμου, το EPRDF δημιούργησε μια ανθεκτική πολιτική τάξη που επιδίωκε αυτονομία από εσωτερικές και εξωτερικές απειλές, οικοδόμησε λειτουργικούς θεσμούς και καθιέρωσε τον ηγεμονικό έλεγχο στην πολιτική οικονομία. Οι επιβλητικές κορυφές της οικονομίας βρίσκονται στα χέρια των κρατικών επιχειρήσεων και επιχειρηματικών ελίτ που είναι στενά προσκολλημένα στο έργο του EPRDF. Στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές, το EPRDF και οι σύμμαχοί του [3] κέρδισαν όλες τις 547 διαθέσιμες έδρες εκτός από δύο. Το κόμμα είναι κατηγορηματικά κρατικιστικό σε ό, τι αφορά την ανάπτυξη, ενώ βασίζεται σε μια σχετικά στενή κοινωνική βάση, αλλά η οργάνωσή του είναι εξαιρετική σε πολιτικούς και καταναγκαστικούς όρους. Οι τελευταίοι προέρχονται από τις δεκαετίες του ένοπλου αγώνα και την στενή συνεργασία του με το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚΚ), το οποίο ήταν αρωγός του EPRDF στην προσπάθειά του να στρατολογήσει 5 εκατομμύρια νέα μέλη μεταξύ 2005 και 2010 και έχει αναπτύξει σοβαρούς διακομματικούς δεσμούς μαζί του. Δεν υπάρχει κράτος στην Αφρική όπου ο λόγος περί «κινεζικού μοντέλου» να ακούγεται πιο ουσιαστικός από ό, τι στην Αιθιοπία υπό την ηγεμονία του EPRDF.
Με την εγχώρια εξουσία της φαινομενικά εδραιωμένη, πριν από μια δεκαετία, η κυβέρνηση της Αιθιοπίας ενστερνίστηκε εκ νέου τεράστιες περιφερειακές φιλοδοξίες υπό τον πρωθυπουργό Meles Zenawi [4], ο οποίος κυβέρνησε την Αιθιοπία το 1991 μέχρι το θάνατό του το 2012. Κεντρικό ρόλο σε αυτές κατέχει το όραμα της Μεγάλης Αιθιοπίας να εκπληρώσει «τελικά» την ιστορική της μοίρα με την απελευθέρωσή της από τα δεσμά της φτώχειας για να ηγηθεί της Αφρικής: Οι εγχώριες κι οι περιφερειακές φιλοδοξίες ήταν πάντα στενά συνυφασμένες στο μυαλό του πρωθυπουργού. Από την μια πλευρά, ο Meles καταλάβαινε ότι η σφυρηλάτηση συμμαχιών και η απόκτηση διεθνούς νομιμότητας, θα δώσουν ώθηση στην οικονομία της Αιθιοπίας και στην εδραίωση της ηγεμονίας του EPRDF. Από την άλλη πλευρά, είδε ότι μια εγχώρια ασφαλής Αιθιοπία θα είχε την μοναδική ικανότητα να αποτινάξει το επίθετο «η απελπισμένη ήπειρος [5]» από την Αφρική.
Για να εκπληρώσει τις φιλοδοξίες του, ο πρωθυπουργός ανέπτυξε άριστες σχέσεις με ένα ευρύ φάσμα εταίρων, με γνώμονα την πεποίθηση ότι η άμεση εξάρτηση από μια σειρά φίλων, θα έκανε την Αιθιοπία έρμαιο των ιδιοτροπιών τους. Κι έτσι ο Meles δημιούργησε προσωπικές φιλίες με τον Τόνι Μπλερ και τον Μπιλ Κλίντον, τον Bill Gates και τον Joseph Stiglitz. Ταξίδεψε επίσης για να μελετήσει το οικονομικό θαύμα της Νότιας Κορέας και συζήτησε τα οικονομικά μεγάλων υποδομών με τον Χου Ζιντάο. Έπαιξε τον ρόλο του αντιπροσώπου του αναπτυσσόμενου κόσμου με την ίδια ζωντάνια που εκπροσώπησε την Αφρική στην Σύνοδο της G-20 και στις συνόδους κορυφής για την κλιματική αλλαγή, όπου κατήγγειλε τις αδικίες της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας και την περιθωριοποίηση της ηπείρου του. Και καθώς το EPRDF ανέπτυξε τους θεσμικούς της δεσμούς με το ΚΚΚ, ο Meles δεν είδε καμία αντίφαση στο να παίξει η Αντίς Αμπέμπα τον ρόλο του περιφερειακού «βοηθού σερίφη» της Ουάσιγκτον στον παγκόσμιο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Οι Αιθίοπες διπλωμάτες, στρατηγοί και κατάσκοποι υπήρξαν καθοριστικοί σύμμαχοι των ΗΠΑ στο Κέρας της Αφρικής, την Ερυθρά Θάλασσα και τον Κόλπο του Άντεν. Με τους Αμερικανούς αξιωματούχους να ανησυχούν για την σταθερότητα των παλαιών συμμάχων τους στην Αίγυπτο, την Κένυα και την Σαουδική Αραβία, η αξιοπιστία και η αποτελεσματικότητα της Αιθιοπίας στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας θεωρείται ζωτικής σημασίας.

Ένα αγόρι στέκεται μπροστά από ανεμογεννήτριες στο Αιολικό Πάρκο Ashegoda 485 μίλια βόρεια της Αντίς Αμπέμπα, στις 25 Οκτωβρίου του 2013. (Kumerra Gemechu / Reuters)

Ο Meles, ο διάδοχός του, Χαϊλεμαριάμ Ντεσαλέν (Hailemariam Desalegn), και το ισχυρό Πολιτικό Γραφείο του κόμματος εντάσσουν το όραμά τους στο πλαίσιο μιας Μεγάλης Αιθιοπίας από την άποψη της καλόπιστης περιφερειακής ηγεμονίας: Αυτό που είναι καλό για την Αιθιοπία είναι καλό και για το Κέρας της Αφρικής. Κι έτσι, η αυξανόμενη επιρροή της Αιθιοπίας προβάλλεται όλο και περισσότερο από τους περιφερειακούς οργανισμούς που βρίσκονται υπό την κυριαρχία της Αντίς Αμπέμπα. Η άμεση ατζέντα ασφαλείας της για την περιοχή εστιάζεται στην πρόληψη των συγκρούσεων (ανέπτυξε χιλιάδες Αιθίοπες ως ειρηνευτικές δυνάμεις του ΟΗΕ [4] στην περιοχή των συνόρων του Abyei μεταξύ Σουδάν και Νότιου Σουδάν), την διαχείριση των συγκρούσεων (διοργανώνοντας προσπάθειες διαμεσολάβησης για τον εμφύλιο πόλεμο του Νότιου Σουδάν) και την καταπολέμηση της τρομοκρατίας (συνεχής στρατιωτική δράση εναντίον της αλ-Σαμπάμπ της Σομαλίας). Η μακροπρόθεσμη στρατηγική της περιστρέφεται γύρω από την περιφερειακή ολοκλήρωση [6] μέσω ενεργειακών και υδάτινων υποδομών. Το σχέδιο είναι να συνδέσει την περιοχή με την Αιθιοπία μέσω της εξαγωγής χιλιάδων μεγαβάτ ηλεκτρικής ενέργειας [7] που παράγεται από τα φράγματα του Γαλάζιου Νείλου και των ποταμών της Αιθιοπίας.
Αυτή είναι μια οικονομικά προσοδοφόρα πρόταση για την Αιθιοπία και τους πεινασμένους για ενέργεια γείτονές της, αλλά πάνω απ’ όλα θα μετατοπίσει την περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων μακριά από το Ναϊρόμπι, το Χαρτούμ και το Κάιρο προς την Αντίς Αμπέμπα. Η κατασκευή του Φράγματος της Μεγάλης Αναγέννησης της Αιθιοπίας [8] (Grand Ethiopian Renaissance Dam, GERD), ειδικότερα, αποτελεί μια τολμηρή προσπάθεια αποκατάστασης των σχέσεων εξουσίας στην λεκάνη του Νείλου, με ένα γιγαντιαίο έργο. Το φράγμα είναι το μεγαλύτερο έργο υποδομής στην Αφρική ˑ λόγω του μεγάλου όγκου της δεξαμενής του, το GERD θα είναι από μόνο του σε θέση να υπονομεύσει το υδροπολιτικό status-quo που έδωσε για δεκαετίες στην Αίγυπτο ένα τόσο δυσανάλογο βάρος σε ό, τι αφορά την περιφερειακή πολιτική. Το όραμα του EPRDF για περιφερειακή ολοκλήρωση αποτελεί έτσι ένα όραμα οικονομικής αλληλεξάρτησης, αλλά σε μεγάλο βαθμό με τους όρους της Αιθιοπίας. Τα σχετικά κέρδη από το πρόγραμμα του φράγματος της Αιθιοπίας είναι εξίσου σημαντικά με τα απόλυτα κέρδη που υπογραμμίζονται στην τεχνοκρατική γλώσσα του «επιμερισμού των ωφελειών».

Ο Αιγύπτιος πρόεδρος, Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι, καλωσορίζεται από τον πρωθυπουργό της Αιθιοπίας, Χαϊλεμαριάμ Ντεσαλέν, στο Διεθνές Αεροδρόμιο Bole στην πρωτεύουσα της Αιθιοπίας Αντίς Αμπέμπα, στις 23 Μαρτίου του 2015. (Tiksa Negeri / Reuters)

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την ιδιαίτερα δημοσιοποιημένη «Συμφωνία του Νείλου [9]» τον Μάρτιο του 2015 μεταξύ της Αιγύπτου, της Αιθιοπίας και του Σουδάν: Η «Διακήρυξη των Αρχών [10]» περιλαμβάνει έναν υποτυπώδη μηχανισμό για την αντιμετώπιση πιθανών διαμαχών για το νερό και την αναγνώριση ότι οι χώρες που βρίσκονται πιο χαμηλά στην φορά του ποταμού, όπως η Αιθιοπία, έχουν το δικαίωμα να δώσουν προτεραιότητα στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Επομένως, κάτι τέτοιο αποτελεί μια εκ των πραγμάτων αποδοχή από τον στρατηγό του Καΐρου, Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι, ότι η Αιθιοπία, και όχι η Αίγυπτος, είναι πλέον η χώρα με την μεγαλύτερη επιρροή στον Νείλο. Με άλλα λόγια, το όραμα της Αιθιοπίας για περιφερειακή ολοκλήρωση στο πλαίσιο της νεοεμφανιζόμενης ηγεμονίας της Αιθιοπίας γίνεται σταδιακά μια πραγματικότητα. Τόσο τα αφρικανικά όσο και τα αραβικά κράτη (και συγκεκριμένα η Αίγυπτος) αναγνωρίζουν ταχύτατα ότι θα ήταν καλύτερο να βελτιώσουν τις σχέσεις τους με την Αντίς Αμπέμπα τώρα, παρά να προσπαθήσουν να το αναβάλουν και να εξαναγκαστούν να συνεργαστούν μετά από πέντε χρόνια με μια ακόμη πιο ισχυρή Αιθιοπία.
Η εμφάνιση της Αιθιοπίας ως μια περιφερειακή ηγεμονία, βέβαια, δεν είναι αναπόφευκτη. Οικονομολόγοι της Παγκόσμιας Τράπεζας, πρεσβευτές, και ΜΚΟ ανησυχούν για την σταθερότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος της χώρας, την συνεχιζόμενη φτώχεια στις αγροτικές περιοχές, καθώς και την δυσαρέσκεια εκατομμυρίων πολιτών που στερούνται τις πολιτικές τους ελευθερίες. Σε διεθνές επίπεδο, η Αιθιοπία έχει περιορίσει τις συγκρούσεις στο νότιο Σουδάν και την Σομαλία, αλλά δεν ήταν επιτυχής στην επίλυσή τους –οι ιστορικές αδικίες εναντίον της Αντίς Αμπέμπα [11] είναι βαθιά ριζωμένες στην περιοχή κι αυτό περιορίζει την ικανότητά της να ενεργεί ως ουδέτερος διαμεσολαβητής. Επιπλέον, οι σχέσεις «όχι πόλεμος, ούτε ειρήνη» με την Ερυθραία εξακολουθούν να αποτελούν εμμονή για την ασφάλεια της κυβέρνησης της Αιθιοπίας, με τα γεράκια να μην προσφέρουν και πολλά πέρα από τον συνεχιζόμενο περιορισμό αυτού που αποκαλούν «αχρείο καθεστώς» της Αφρικής. Η Αιθιοπία χρειάζεται τα λιμάνια της Ερυθραίας για να ενισχύσει περαιτέρω την οικονομική της μεταμόρφωση, αλλά η Αντίς Αμπέμπα δεν έχει κάποιο αξιόπιστο σχέδιο που αφορά είτε την αντιμετώπιση της αναμενόμενης κατάρρευσης της Ερυθραίας (και τα γιγαντιαία ρεύματα προσφύγων που αυτή θα δημιουργούσε) είτε την προώθηση μεταρρυθμίσεων από το εσωτερικό της.
Η Αιθιοπία έχει προχωρήσει πολύ από τις σκοτεινές ημέρες που έζησε πριν από 25 χρόνια. Η αναβίωσή της, σε εγχώριο και διεθνές επίπεδο, είναι ολοφάνερη. Ποτέ ξανά δεν είχαν τόσοι πολλοί Αιθίοπες τόσο πολλούς λόγους να είναι αισιόδοξοι και βέβαιοι για το μέλλον. Το αιθιοπικό όραμα μιας Λεκάνης του Νείλου όπου οι πόροι δεν οδηγούν πια σε ανταγωνισμό «μηδενικού αποτελέσματος» και βίαιους (δια πληρεξουσίων) πολέμους, αλλά μάλλον σε κοινές στρατηγικές για την αντιμετώπιση της φτώχειας, της ανεργίας και της κλιματικής αλλαγής, είναι άξιο ευρείας υποστήριξης. Ταυτόχρονα, όμως, οι κυβερνήτες της Αιθιοπίας γνωρίζουν ότι θα αντιμετωπίσουν έναν μακρύ, επίπονο αγώνα για να πείσουν τους γείτονές τους για τις καλές τους προθέσεις: Σε μια περιοχή όπου η αλληλεξάρτηση έχει θεωρηθεί ιστορικά πολιτικό βάρος αντί για οικονομική ευκαιρία [12], η στρατηγική της Αιθιοπίας παράγει άφθονες αντιδράσεις. Το πόσο επιτυχής θα αποδειχθεί η χώρα στην αποστολή της, θα καθορίσει την βιωσιμότητα τόσο της δικής της αναζωογόνηση όσο και του μέλλοντος του Κέρατος της Αφρικής.

* Ο HARRY VERHOEVEN είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

Copyright © 2002-2014 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/143664/harry-verhoeven/africas-ne...