Η αχίλλειος πτέρνα του αιγυπτιακού καθεστώτος
Πώς η χώρα θα μπορούσε να γλιτώσει μια δικτατορία
Jeff Martini
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr/)
Στους επτά μήνες αφότου ο πρώην πρόεδρος της Αιγύπτου Μοχάμεντ Μόρσι ανατράπηκε από την εξουσία, η Αίγυπτος έχει περιπέσει σε ένα απογοητευτικό, αλλά προβλέψιμο μοτίβο:
Οι στρατηγοί εδραίωσαν την εξουσία τους, ενώ οι σύμμαχοί τους στο Υπουργείο Εσωτερικών πατάσσουν τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Τώρα, με τα πρωτοσέλιδα των μισών εφημερίδων τής Αιγύπτου να διακηρύσσουν τις αρετές τού Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι, του εν αναμονή νέου ισχυρού άνδρα τής Αιγύπτου, και τις άλλες μισές να γράφουν ιστορίες περί των τρομοκρατικών διασυνδέσεων της Αδελφότητας, το ζήτημα στην Αίγυπτο δεν είναι πλέον τι συμβαίνει - η πορεία, η επιστροφή στην στρατιωτική δικτατορία, πρέπει να είναι σαφής σε όλους. Αντίθετα, το ερώτημα είναι τι θα μπορούσε να αλλάξει στο μέλλον, εάν όντως μπορεί κάτι να αλλάξει.
Σίγουρα, θα πρέπει κανείς να είναι προσεκτικός αν στοιχηματίζει εναντίον ενός καθεστώτος με ένα συντριπτικό πλεονέκτημα τόσο σε δύναμη πυρός όσο και σε υποστήριξη του κοινού, αλλά η τρέχουσα τάξη έχει δύο αχίλλειες πτέρνες. Πρώτον, καθώς η απειλή ότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα θα ανακτήσει την ισχύ της υποχωρεί, θα είναι δύσκολο για τις νέες αρχές να κρατήσουν συνεκτική μια συμμαχία που είναι χτισμένη αποκλειστικά στην κοινή αντιπάθεια των μελών της για την ισλαμική ομάδα. Δεύτερον, το νέο καθεστώς θα μπορούσε να ενεργήσει με υπερβολικό ζήλο στην καταστολή τής αντιπολίτευσης, προκαλώντας μια σπασμωδική κίνηση όπως αυτή που πριν από δύο χρόνια διέβρωσε την δημόσια στήριξη για την προσωρινή κυβέρνηση υπό την ηγεσία τού Ανώτατου Συμβουλίου των Ενόπλων Δυνάμεων (SCAF).
ΑΣΤΑΤΟΙ ΦΙΛΟΙ
Ο κυβερνητικός συνασπισμός της Αιγύπτου είναι ένα περίεργο μείγμα κρατικών θεσμών και πολιτικών δυνάμεων. Ο πυρήνας του αποτελείται από το σώμα των αξιωματικών, τον μηχανισμό για την εσωτερική ασφάλεια, την δικαιοσύνη, τα κρατικά μέσα ενημέρωσης και τους γραφειοκράτες τού δημόσιου τομέα - οι οποίες συχνά ομαδοποιούνται ως το βαθύ κράτος. Απέναντι στο βαθύ κράτος είναι αυτό που περνιέται για πολιτική ηγεσία στην Αίγυπτο αυτές τις μέρες: ένα συνονθύλευμα καιροσκόπων αριστερών, φιλελεύθερων και υπερσυντηρητικών σαλαφιστών. Αυτές οι ομάδες συναγελάζονται με τον στρατό, με την ελπίδα να αποφύγουν τη μοίρα τής Αδελφότητας, η οποία, σε λίγους μήνες, είδε τους στρατηγούς να «παγώνουν» τα περιουσιακά της στοιχεία, να φυλακίζουν την ανώτερη ηγεσία της και να την ορίζουν επίσημα ως τρομοκρατική οργάνωση.
Προς το παρόν, η αναζήτηση για επιρροή και αυτοσυντήρηση έχει κρατήσει τους πολιτικούς επί του σκάφους. Οι μόνες σημαντικές αποχωρήσεις ήταν του Μοχάμεντ Ελ Μπαραντέι, του πρώην επικεφαλής τής Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας, ο οποίος παραιτήθηκε αφότου υπηρέτησε για λίγο ως αντιπρόεδρος και του Ζιάντ Μπαχά Εντίν, δικηγόρου και οικονομολόγου, ο οποίος άφησε την θέση του ως αναπληρωτής πρωθυπουργός και υπουργός Διεθνούς Συνεργασίας. Ο Ελ Μπαραντέι έφυγε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την απόφαση των Αρχών να χρησιμοποιούν θανατηφόρα βία εναντίον των καταυλισμών τής Αδελφότητας στις πλατείες Rabaa και Nahda του Καΐρου. Ο Μπαχά Εντίν αποστασιοποιήθηκε από τους συναδέλφους του υπουργούς, αφού διαφώνησε με τον νέο νόμο που επιβάλλει σοβαρούς περιορισμούς στην ελευθερία τού συνέρχεσθαι, στο όνομα της ασφάλειας. Αλλά, πέραν αυτών των αποσπασματικών περιπτώσεων, ο συνασπισμός που στηρίζει τον στρατό έχει κρατήσει - ακόμα και όταν ο στρατός πήρε αποφάσεις που αντιβαίνουν στα συμφέροντα ορισμένων μελών του, συμπεριλαμβανομένης της αποδυνάμωσης των ισλαμικών ρητρών στο νέο Σύνταγμα της Αιγύπτου, κάτι που προηγουμένως αποτελούσε μια κόκκινη γραμμή για τους σαλαφιστές.
Αλλά τίποτε από αυτά δεν σημαίνει ότι ο συγκεκριμένος συνασπισμός θα επιβιώνει για πάντα. Με κάθε μήνα που περνάει, φαίνεται λιγότερο πιθανό ότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα θα επιστρέψει στην εξουσία. Με τους Αδελφούς έξω από τη μέση, τα άλλα κόμματα αρχίζουν να ελίσσονται για την εξουσία στη νέα τάξη. Το κύριο κόμμα σαλαφιστών, το Νουρ, φαίνεται να προορίζεται για απογοήτευση, αφού έπεισε τον εαυτό του ότι θα κληρονομήσει την προηγούμενη δημοτικότητα της Αδελφότητας, χωρίς να έχει αντιληφθεί πλήρως πόσο έχει απαξιωθεί η ταυτότητα των ισλαμιστών μετά τις μεθυστικές ημέρες τού 2011 και του 2012. Από την άλλη πλευρά τού πολιτικού φάσματος είναι τα κοσμικά κόμματα, όπως οι Ελεύθεροι Αιγύπτιοι, οι Wafd, οι Tagammu και οι Νασεριστές, που όλοι διαγωνίζονται για παρόμοιες ομάδες ψηφοφόρων και τα ψίχουλα της εξουσίας που έχει απομείνει από τις πραγματικές δυνάμεις που υπάρχουν.
Αυτό δεν αποτελεί καλό οιωνό για τον στρατό, ο οποίος είναι συνηθισμένος να κρατάει όλα τα χαρτιά, καθώς παίζει τις πολιτικές δυνάμεις τη μια απέναντι στην άλλη. Η παραδοσιακή διευθέτηση ήταν να έχουμε ένα ενιαίο κυρίαρχο κόμμα που διασφαλίζει τα συμφέροντα των στρατηγών ενώ τα μικρότερα κόμματα κονταροχτυπιούνται σε μια επίδειξη πολιτικού ανταγωνισμού. Αλλά μη έχοντας απομείνει κανένα κόμμα για να παίξει αυτόν τον πρωταρχικό ρόλο και κανένα άλλο στον ορίζοντα, οι στρατηγοί θα πρέπει να κρατήσουν ενωμένο έναν πολυσχιδή συνασπισμό καθώς όλοι διεκδικούν την ίδια πίτα. Ακόμη και αν ο πολιτικός συνασπισμός των στρατηγών καταρρεύσει, μπορεί να εξακολουθούν να είναι σε θέση να κυβερνούν μονομερώς. Αλλά χωρίς την παραμικρή βιτρίνα πολιτικής εξουσίας, αυτό θα είναι μια πολύ πιο επικίνδυνη δουλειά.
Το άλλο πράγμα που θα μπορούσε να λειτουργήσει εναντίον τού στρατού είναι αν ορισμένοι από τους εταίρους του - και ιδίως εκείνοι που τολμούν να επιθυμούν επιρροή όσο και επιβίωση – κουραστούν από μια διευθέτηση στην οποία αναλαμβάνουν όλο το κόστος τής διακυβέρνησης ενώ ο Σίσι και οι συνεργάτες του κρατούν όλη την εξουσία. Ήδη, η κυβέρνηση φέρει το βάρος τής δημόσιας κριτικής καθώς ο Σίσι συνεχίζει την περιοδεία του για την κολακεία τού έθνους. Και αυτό φαίνεται στα δημοσκοπικά νούμερα. Σήμερα, μόνο το 20% του αιγυπτιακού πληθυσμού πιστεύει ότι το υπουργικό συμβούλιο υπό την ηγεσία τού πρωθυπουργού Hazem el-Beblawi κάνει καλή δουλειά.
Η εσωτερική συνοχή φαίνεται πιο αδύναμη όσον αφορά στους Σαλαφιστές, οι οποίοι ήταν πάντα οι πιο αταίριαστοι στον σημερινό συνασπισμό. Το Κόμμα Nour, το οποίο ήλθε δεύτερο μετά τη Μουσουλμανική Αδελφότητα στις πρώτες μετεπαναστατικές βουλευτικές εκλογές, υπολόγιζε ότι η απομάκρυνση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας από την επίσημη πολιτική θα ενίσχυε τις δικές του εκλογικές προοπτικές. Αλλά για να δρέψει αυτούς τους καρπούς, το Nour έπρεπε να τα χαλάσει με τους συναδέλφους του Ισλαμιστές και να υποστηρίξει την απομάκρυνση του Μόρσι από τον στρατό. Αν και το Nour αρνήθηκε οποιεσδήποτε θέσεις στο υπουργικό συμβούλιο, η υποστήριξή του στις νέες Αρχές τής Αιγύπτου το έχει αποξενώσει από τον κόσμο του και θα μπορούσε να αποδειχθεί κοντόφθαλμη, αν ο Σίσι παγιώσει πολύ μεγάλη δύναμη πριν εκλεγεί ένα κοινοβούλιο ή αν η κυβέρνησή του προσπαθήσει να υπαγάγει το Nour σε κάποιους νομικούς περιορισμούς που θα περιστέλλουν τα κομματικά κέρδη του στις εκλογές. Αν το Nour βγει από τη μέση, ο συνασπισμός θα στερείται ισλαμιστικής εκπροσώπησης, κάτι που θα απομονώσει την κυβέρνηση ακόμη περισσότερο από τον θρησκευόμενο πληθυσμό τής Αιγύπτου.
ΥΠΕΡΒΑΣΗ
Ο άλλος κίνδυνος είναι ότι οι νέοι διαχειριστές τής εξουσίας στην Αίγυπτο θα μπορούσαν να επιδείξουν υπερβολικό ζήλο στην καταστολή τής αντιπολίτευσης. Η προσέγγιση της «καμένης γης» από τις Αρχές δείχνει ότι κάτι τέτοιο δεν είναι έξω από την σφαίρα του δυνατού. Η υποστηριζόμενη από τον στρατό εξουσία, όχι μόνο προσπάθησε να εξαλείψει τη Μουσουλμανική Αδελφότητα - μια οργάνωση που είναι πάνω από 80 ετών και εξακολουθεί να καθοδηγεί ένα μεγάλο κοινό - από την δημόσια ζωή, αλλά το καθεστώς έχει επίσης βάλει μη-ισλαμιστές αντιπολιτευόμενους στο στόχαστρό του. Εκτός από την σύλληψη διακεκριμένων ακτιβιστών τής νεολαίας, όπως οι Ahmed Maher, Ahmed Douma, Mohamed Adel και Alaa Abd El Fattah, το κράτος ασκεί διώξεις σε ονομαστούς διανοούμενους που τολμούν να μιλήσουν εναντίον του. Ανάμεσα σε εκείνους που αντιμετωπίζουν επίσημη έρευνα και ταξιδιωτικές απαγορεύσεις είναι ο Amr Hamzawy, ένας ακαδημαϊκός που έγινε πολιτικός, ο οποίος στο παρελθόν εργάστηκε στο Carnegie Endowment για την Διεθνή Ειρήνη, και ο Emad Shahin, πολιτικός επιστήμονας ο οποίος δίδαξε στο Georgetown, το Χάρβαρντ και το Notre Dam. Οι κατηγορίες - προσβολή τής δικαστικής εξουσίας για τον Hamzawy και συνωμοσία με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα για τον Σαχίν - είναι δείκτες τού πόσο ευέξαπτο είναι το νέο καθεστώς.
Μέχρι αυτό το σημείο, υπήρξε μικρή δημόσια κατακραυγή για την έλλειψη ανεκτικότητας από τις Αρχές. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι ο αιγυπτιακός πληθυσμός έχει δεχτεί πολλά χτυπήματα τα τελευταία χρόνια και είναι πρόθυμος να ανταλλάξει κάποια ελευθερία με σταθερότητα. Και σε αυτό το σημείο, η πρόσφατη αύξηση των τζιχαντιστικών επιθέσεων στις αιγυπτιακές δυνάμεις ασφαλείας απλώς ενισχύουν την δημόσια έγκριση για ένα νέο κράτος ασφάλειας. Μέρος τής υποτονικής αντίδρασης προέρχεται επίσης από το συνολικό μίσος των φιλελεύθερων προς την Μουσουλμανική Αδελφότητα, που τους τυφλώνει από τις υπερβολές των διαδόχων των Αδελφών. Και φυσικά, ο φόβος αποτρέπει ακόμη περισσότερους από το να μιλούν φωναχτά.
Αλλά ο κόσμος το έχει ξαναδεί αυτό το έργο. Πριν από δύο χρόνια, ήταν το SCAF που φαινόταν σαν να έχει ανοσία στις αντιδράσεις. Παρά τις επανειλημμένες λανθασμένες επιλογές τού SCAF, την αδέξια διαχείριση της οικονομίας, καθώς και την χρήση βίας κατά των διαδηλωτών, το κοινό υποστήριξε το SCAF και τον επικεφαλής του, στρατάρχη Μοχάμεντ Χουσεΐν Ταντάουι. Αλλά, όλα αυτά κατέρρευσαν μάλλον γρήγορα, ιδιαίτερα μετά το περιστατικό τού «μπλε σουτιέν», στο οποίο βιντεοσκοπήθηκε η στρατιωτική αστυνομία να ξεγυμνώνει μια γυναίκα διαδηλωτή μέχρι τα εσώρουχά της και να την χτυπά στο κέντρο του κορμιού της. Το SCAF δέχτηκε ένα πλήγμα και, αμέσως μετά, επιτάχυνε το χρονοδιάγραμμα για τις προεδρικές εκλογές με προφανή ένδειξη σεβασμού προς την διογκούμενη αντιπολίτευση.
Η τρέχουσα ενσάρκωση της στρατιωτικής διακυβέρνησης φαίνεται να έχει εσωτερικεύσει τα διδάγματα από τα λάθη των προκατόχων της, δηλαδή, καθοδηγεί την χώρα μέσα από μια πιο εύρυθμη και εξορθολογισμένη σειρά από μεταβατικές φάσεις. Αλλά,η ακραία ευαισθησία των νέων Αρχών στις διαφωνίες θα μπορούσε ακόμη να οδηγήσει στην ανατροπή τους. Είναι ένα θέμα το να ισχυρίζονται ότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα, μια οργάνωση που καταδικάζει την βία, είναι υπεύθυνη για τις επιθέσεις των οποίων αναλαμβάνει την ευθύνη η τζιχαντιστική οργάνωση Ansar al-Bayt Maqdis που έχει την βάση της στο Σινά. Τέτοιες απόπειρες ενοχής λόγω συγγένειας, αν και τραβηγμένες, απευθύνονται στο τμήμα τής αιγυπτιακής κοινωνίας που υποπτεύεται τις προθέσεις τής Αδελφότητας. Αλλά είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα το να ισχυρίζονται ότι ένας καθηγητής ο οποίος συμβαίνει να μελετά το πολιτικό Ισλάμ, όπως κάνει ο Σαχίν, συμμετέχει σε συνωμοσία με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα εναντίον τού κράτους. Ο ακριβής βαθμός ανοχής τού αιγυπτιακού κοινού στην στρατηγική τού στρατού είναι ακόμη άγνωστος, αλλά θα ήταν ανόητο για τις νέες Αρχές να πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν όρια.
ΑΕΝΑΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗ
Σε αυτό το σημείο, η υποστηριζόμενη από τον στρατό τάξη κατέχει το πάνω χέρι. Με την δύναμη του πυρός και τα μέσα ενημέρωσης στην δική του πλευρά, και το κύρος των ισλαμιστών και της επαναστατικής νεολαίας σε παρακμή, οι νέες Αρχές δεν χρειάζεται να παίξουν τα χαρτιά τους ιδιαίτερα καλά για να παραμείνουν στην κορυφή. Αλλά υπάρχει ένας κίνδυνος ότι το νέο καθεστώς της Αιγύπτου, όπως και το SCAF πριν από αυτούς, θα γίνει θύμα τής ίδιας του της επιτυχίας. Εάν οι στρατηγοί εκλάβουν ως δεδομένη την υποστήριξη του κοινού, θα μπορούσαν να βρεθούν στη μέση μιας άλλης μεταβατικής περιόδου.
Σε κάθε περίπτωση, το μέλλον δεν φαίνεται φωτεινό. Εάν το νέο καθεστώς αποφύγει τις παγίδες των εσωτερικών διαμαχών και των υπερβάσεων, η χώρα θα είναι και πάλι στις διαταγές των στρατηγών. Αν η νέα τάξη πραγμάτων υποκύψει σε αυτούς τους πειρασμούς, η Αίγυπτος θα έχει να προχωρήσει κι άλλο στην φαινομενικά διαρκή επανάστασή της.
* Ο JEFF MARTINI είναι αναλυτής για τη Μέση Ανατολή στην RAND Corporation.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/140730/jeff-martini/the-egyptian-...
