Το κίνημα κατά Ντε Γκωλ στο Αλγέρι
ΣΟΦΙΑ ΠΑΠΑΣΤΑΜΚΟΥ
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr/)
Στις 22 Απριλίου 1961 και επί τέσσερις ημέρες, η Γαλλία βίωσε ένα γεγονός-καμπή στην ιστορία τής τότε νεοσύστατης Πέμπτης Γαλλικής Δημοκρατίας.
Στο Αλγέρι, οι στρατηγοί Μορίς Σαλ, Αντρέ Τσελέρ, Εντμόν Ζουό και Ραούλ Σαλάν τέθηκαν επικεφαλής ενός στρατιωτικού κινήματος εναντίον του στρατηγού Ντε Γκωλ, προέδρου της Δημοκρατίας. Το κίνημα ήταν ανοιχτή αντίδραση εναντίον της πολιτικής του τελευταίου στο Αλγερινό και στην πραγματικότητα αποτελούσε κορύφωση μιας σειράς κρίσεων που είδαν το φως από τη στιγμή που το θέμα της αυτοδιάθεσης της Αλγερίας τέθηκε επί τάπητος ανοιχτά από τον Γάλλο ηγέτη.
Αποικιακή κτήση από τον 19ο αιώνα, η Αλγερία ήταν ενσωματωμένη στο γαλλικό κράτος, του οποίου αποτελούσε διοικητικό διαμέρισμα. Ηταν επίσης πατρίδα μιας κοινότητας εποίκων ευρωπαϊκής καταγωγής, οι οποίοι, σε αντίθεση με τον αραβικής και λοιπής προέλευσης γηγενή πληθυσμό, είχαν την ιδιότητα Γάλλων υπηκόων και αντιπροσώπευαν το 10,3% σε σύνολο πληθυσμού 9.430.000 ανθρώπων. Η ένοπλη εξέγερση του αλγερινού Μετώπου Εθνικής Απελευθέρωσης (Front de Libération Nationale, FLN) την 1η Νοεμβρίου 1954 εγκαινίασε μια εμπόλεμη περίοδο που διήρκεσε ώς το 1962 λήγοντας με την ανεξαρτησία της Αλγερίας. Ο πόλεμος της Αλγερίας σημάδεψε με ανεξίτηλο τρόπο τη γαλλική ιστορία. Μεταξύ των συνεπειών του υπήρξε και η πολιτειακή αλλαγή του 1958, όταν οι τριγμοί που προκάλεσε στο εύθραυστο οικοδόμημα της Τέταρτης Γαλλικής Δημοκρατίας οδήγησαν τελικά στην πτώση της και στην επάνοδο του στρατηγού Ντε Γκωλ στα πολιτικά πράγματα της χώρας έπειτα από τα γεγονότα της 13ης Μαΐου.
Εκμεταλλευόμενος μια στάση υποκινούμενη από τους στρατιωτικούς των δυνάμεων που στάθμευαν στην Αλγερία, υπό τη διοίκηση του στρατηγού Σαλάν, και η οποία είχε συσπειρώσει πλήθος πολιτικών ομάδων που φλέρταραν με την άκρα Δεξιά, ο Ντε Γκωλ είχε παίξει με τη φωτιά. Πράγματι, ακόμη και μετά την ανάληψη της εξουσίας εκ μέρους του και την εγκαθίδρυση της προσωποπαγούς Πέμπτης Δημοκρατίας, το Παρίσι παρέμενε σε μεγάλο βαθμό όμηρος των οπαδών της γαλλικής Αλγερίας και ο Ντε Γκωλ συνάντησε σημαντικά εμπόδια στη βασική του επιδίωξη: να τερματίσει τον πόλεμο στην Αλγερία, ο οποίος υπονόμευε την εσωτερική ομαλότητα, τον οικονομικό εκσυγχρονισμό και το διεθνές κύρος της Γαλλίας, εξασφαλίζοντας στη χώρα μια προνομιακή θέση στις πρώην αποικίες που θα της επέτρεπε να είναι δύναμη στην παγκόσμια πολιτική σκηνή.
Εντονη αντίδραση στη μεταστροφή του Γάλλου ηγέτη
Η αλλαγή πλεύσης του Ντε Γκωλ σε σχέση με τις προσδοκίες που είχαν από αυτόν οι οπαδοί της γαλλικής Αλγερίας έγινε εμφανής όταν ο Γάλλος ηγέτης απηύθυνε δημόσιο λόγο περί της αυτοδιάθεσης της Αλγερίας στις 16η Σεπτεμβρίου 1959. Στη συνέχεια εντάθηκαν στο Παρίσι οι εργασίες για την εξεύρεση ενός θεσμικού πλαισίου για τη μελλοντική πολιτειακή οργάνωση της Αλγερίας, παράλληλα με τη συνέχιση των πολεμικών επιχειρήσεων και των κρυφών διαπραγματεύσεων με το FLN. Ο προσανατολισμός του Ντε Γκωλ σε λύση αυτοδιάθεσης οδήγησε σε ριζοσπαστικοποίηση των θιασωτών της γαλλικής Αλγερίας, στρατιωτικών και πολιτών. Τον Ιανουάριο του 1960, η Πέμπτη Δημοκρατία βίωσε έτσι την πρώτη κρίση της, τη λεγόμενη Εβδομάδα των Οδοφραγμάτων. Εχοντας εκφράσει την αντίθεσή του σχετικά με την αλγερινή πολιτική του Ντε Γκωλ στη Süddeutsche Zeitung, ο στρατηγός Μασί, διοικητής των δυνάμεων του Αλγερίου, μετακλήθηκε στο Παρίσι και απαλλάχθηκε των καθηκόντων του. Υπό την ηγεσία του Πιερ Λαγκαγιάρντ, ο οποίος είχε διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο και κατά τα γεγονότα της 13ης Μαΐου 1958, οργανώθηκαν διαδηλώσεις και στήθηκαν οδοφράγματα. Τα επεισόδια που προέκυψαν αιματοκύλισαν το Αλγέρι κατά τη διάρκεια της τελευταίας εβδομάδας του Ιανουαρίου, ωστόσο η απουσία σύμπλευσης των στρατιωτικών με τους διαδηλωτές πολίτες απέτρεψε τελικά τη δημιουργία ολότελα έκρυθμης κατάστασης και οι κυριότεροι οργανωτές κατέληξαν στη φυλακή ή καταζητούμενοι.
Η κατάσταση σιγοέβραζε κατά τη διάρκεια όλης της χρονιάς, οπότε και ιδρύθηκε η οργάνωση Μέτωπο της Γαλλικής Αλγερίας από αιρετούς αντιπροσώπους της γαλλικής κοινότητας της Αλγερίας. Παράλληλα, ο στρατηγός Ραούλ Σαλάν, ένας εκ των πρωτεργατών της 13ης Μαΐου 1958, ο οποίος είχε στη συνέχεια μετακληθεί στο Παρίσι, παραιτήθηκε των καθηκόντων του και εγκαταστάθηκε στο Αλγέρι. Τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, το υπουργείο Αμυνας του απαγόρευσε να διαμένει στο Αλγέρι και ο Σαλάν κατέφυγε στη Μαδρίτη, όπου λίγους μήνες αργότερα πρωτοστάτησε στην ίδρυση της λεγόμενης Μυστικής Ενοπλης Οργάνωσης. Τον Νοέμβριο, ο Ντε Γκωλ σε λόγο του που μεταδόθηκε από τη γαλλική τηλεόραση αναφέρθηκε για πρώτη φορά ανοιχτά στην προοπτική ίδρυσης ανεξάρτητου αλγερινού κράτους. Η περιοδεία του Γάλλου προέδρου στην Αλγερία (9-14 Δεκεμβρίου 1960), η οποία υπήρξε και η τελευταία, χαρακτηρίστηκε από έντονη πόλωση του πληθυσμού και σημαδεύτηκε από σοβαρά επεισόδια που οργανώθηκαν από το Μέτωπο της Γαλλικής Αλγερίας, το οποίο λίγο αργότερα απαγορεύτηκε. Χαρακτηριστικό της επιδείνωσης της κατάστασης ήταν το γεγονός ότι πλέον οι Γάλλοι ακτιβιστές, αντί να διαδηλώνουν την αντίθεσή τους, οργανώνονταν -αντίθετα- σε ομάδες παρενόχλησης των δυνάμεων τήρησης της τάξης, ελπίζοντας να συμπαρασύρουν και τον στρατό, ο οποίος όμως δεν συμπαρατάχθηκε.
Η προετοιμασία και η εκδήλωση του πραξικοπήματος
Το γεγονός-καταλύτης υπήρξε τελικά το δημοψήφισμα της 8ης Ιανουαρίου 1961 σχετικά με την αυτοδιάθεση της Αλγερίας, το οποίο επισφράγισε με τη λαϊκή υποστήριξη την πολιτική του Ντε Γκωλ. Η αυτοδιάθεση, η οποία πλέον άνοιγε τον δρόμο για τη μελλοντική ανεξαρτησία της Αλγερίας, συγκέντρωσε ποσοστό υπέρ 75% στη μητροπολιτική Γαλλία, αλλά μόλις 39% στην Αλγερία, όπου άλλωστε το FLN είχε συστήσει αποχή.
Οι εξελίξεις στη συνέχεια υπήρξαν ραγδαίες. Αφενός, ιδρύθηκε στη Μαδρίτη η Μυστική Ενοπλη Οργάνωση από όσους είχαν διαφύγει στην ισπανική πρωτεύουσα μετά την Εβδομάδα των Οδοφραγμάτων με ηγέτη τον Ραούλ Σαλάν και με σαφή στόχο να υποκινήσουν πραξικόπημα. Αφετέρου, ομάδες υψηλόβαθμων στρατιωτικών, κυρίως συνταγματαρχών και στρατηγών, άρχισαν πλέον να προσανατολίζονται σε λύση πραξικοπήματος.
Η πρωτοβουλία ήρθε από τους στρατηγούς Μορίς Σαλ, Αντρέ Τσελέρ, Εντμόν Ζουό και Ραούλ Σαλάν. Ολοι τους είχαν υπηρετήσει στην Αλγερία, είχαν συμμετάσχει στα γεγονότα της 13ης Μαΐου και είχαν πρωτοστατήσει στην επιστροφή του Ντε Γκωλ στα πολιτικά πράγματα. Κεντρικός ήταν ο ρόλος του Σαλ, ο οποίος είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της εκστρατείας του Σουέζ και ο οποίος αρχικά έχαιρε της πλήρους εμπιστοσύνης του Ντε Γκωλ, αφού είχε αντικαταστήσει τον Σαλάν ως επικεφαλής των στρατιωτικών δυνάμεων που στάθμευαν στην Αλγερία το 1958, όταν ο τελευταίος είχε κριθεί επικίνδυνος και είχε μετακληθεί στο Παρίσι για να αναλάβει γενικός επιθεωρητής Αμυνας υπό τον πρωθυπουργό. Ο Σαλ μετακλήθηκε με τη σειρά του στη γαλλική πρωτεύουσα μετά την Εβδομάδα των Οδοφραγμάτων και διορίστηκε γενικός διοικητής των Συμμαχικών Δυνάμεων Κεντρικής Ευρώπης (ΝΑΤΟ), θέση από την οποία όμως παραιτήθηκε. Οπως ο Σαλ και ο Σαλάν, τόσο ο Ζουό, ο οποίος ήταν Γάλλος της Αλγερίας, όσο και ο Τσελέρ, δεν ήταν πλέον εν ενεργεία κυρίως λόγω αντίθεσης προς την πολιτική του στρατηγού Ντε Γκωλ στο Αλγερινό. Οι τέσσερις στρατηγοί διέθεταν τη στήριξη ομάδων συνταγματαρχών και ομάδων πολιτών που ήταν αντίθετοι σε λύση ανεξαρτησίας, αν και είχαν λιγότερα ερείσματα στη βάση του στρατού, μεγάλο μέρος του οποίου αποτελούσαν πολίτες από τη μητροπολιτική Γαλλία που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία.
Η απόπειρα πραξικοπήματος εκδηλώθηκε στις 22 Απριλίου στο Αλγέρι, ωστόσο δεν κατόρθωσε να συσπειρώσει τις μονάδες του Οράν και της Κωνσταντίνης, ούτε το σύνολο των δυνάμεων που στάθμευαν στην Αλγερία (400.000 άντρες). Παρ’ όλα αυτά, δημιούργησε κλίμα μεγάλης αβεβαιότητας, πρώτον επειδή οι δυνάμεις της μητροπολιτικής Γαλλίας ήταν κατώτερες αριθμητικά (239.000 άντρες) και δεύτερον γιατί η προσήλωσή τους στην πολιτική εξουσία δεν ήταν καθόλου βέβαιη σε περίπτωση που οι επίδοξοι πραξικοπηματίες επιχειρούσαν απόβαση. Τόσο οι ναυτικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν την παράδοση του βασικού εξαρτήματος της αποικιακής εξάπλωσης της Γαλλίας, όσο και η αεροπορία και ο στρατός ξηράς, στην καλύτερη περίπτωση ήταν φιλικά διακείμενοι προς το κίνημα χωρίς να συμπαρατάσσονται, στη χειρότερη δήλωναν απροθυμία να στραφούν εναντίον των κινηματιών σε περίπτωση απόβασης. Ουσιαστικά, ήταν η αποφασιστική στάση των αστυνομικών δυνάμεων, οι οποίες δήλωσαν ανοιχτά την αποφασιστικότητά τους να υπερασπίσουν τη Γαλλική Δημοκρατία σε περίπτωση ανάγκης, και, κυρίως, η απόφαση του Σαλ και του Τσελέρ να παραδοθούν στις αρχές που έθεσαν τέλος στην κρίση. Αντίθετα, οι Σαλάν και Ζουό πέρασαν στην παρανομία και συνέχισαν τη δράση τους στο πλαίσιο της Μυστικής Ενοπλης Οργάνωσης.
Η ένοπλη οργάνωση δεν αναγνωρίζει τη συμφωνία εκεχειρίας
Η απόπειρα πραξικοπήματος και η δράση στη συνέχεια της Μυστικής Ενοπλης Οργάνωσης, που έφεραν στην επιφάνεια τη βαθιά διχαστική δράση του πολέμου της Αλγερίας, ενίσχυσαν την αποφασιστικότητα του Ντε Γκωλ να επιδιώξει γρήγορη λύση. Η τελευταία φάση των γαλλοαλγερινών διαπραγματεύσεων στο Εβιάν κατέληξε στην υπογραφή, στις 18 Μαρτίου 1962, στρατιωτικής συμφωνίας εκεχειρίας και ενός συνόλου διακηρύξεων που αφορούσαν το μέλλον των γαλλοαλγερινών σχέσεων και των Γάλλων της Αλγερίας, οι οποίοι αναγνωρίζονταν ως Αλγερινοί πολίτες υπό ειδικό καθεστώς. Ωστόσο, η Μυστική Ενοπλη Οργάνωση δεν αναγνώρισε την εκεχειρία και η δράση της προκάλεσε γρήγορα ένα κύμα βίας σε βάρος του ευρωπαϊκού πληθυσμού από το FLN. Ετσι, οι συνθήκες του τέλους του πολέμου και η κορύφωση της βίας προκάλεσαν τη μαζική έξοδο των Γάλλων της Αλγερίας και την εγκατάστασή τους στη μητροπολιτική Γαλλία υπό την ιδιότητα επαναπατρισμένων υπηκόων.
Επιπλέον, η περιπέτεια της απόπειρας πραξικοπήματος, έφερνε ουσιαστικά στην επιφάνεια την κληρονομιά μιας σειράς ιστορικών γεγονότων που δρούσαν διχαστικά στην ιστορία του γαλλικού έθνους – ήττα του 1940 και σύμπλευση με τον στρατηγό Πετέν, πόλεμος Ινδοκίνας, εκστρατεία Σουέζ, πόλεμος Αλγερίας – και τον ρόλο του στρατού σε αυτήν. Ως σύμπτωμα της προβληματικής σχέσης των Γάλλων στρατιωτικών με το δημοκρατικό πολίτευμα, το επεισόδιο του 1961 και ο διχασμός του πολέμου της Αλγερίας ενίσχυσαν περαιτέρω τον εκσυγχρονισμό του αμυντικού δόγματος της Γαλλίας και την αποφασιστικότητά της να διαθέτει κυρίαρχη πυρηνική δύναμη.
* Η κ. Σοφία Παπαστάμκου είναι ιστορικός, διδάκτωρ Πανεπιστημίου Παρίσι 1, υπεύθυνη Digital Humanities, Maison européenne des sciences de l’homme et de la société, Lille.
(Στην φωτογραφία : Ο Σαρλ Ντε Γκωλ στο Αλγέρι τον Ιούνιο του 1958. Δυόμισι χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1960, η περιοδεία του Γάλλου προέδρου στην Αλγερία χαρακτηρίστηκε από έντονη πόλωση του πληθυσμού και σημαδεύτηκε από σοβαρά επεισόδια που οργανώθηκαν από το Μέτωπο της Γαλλικής Αλγερίας)
