Παλιά και νέα fake news
ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr)Το 1897, εκτός από τον δικό μας πόλεμο, σιγόβραζε και η επανάσταση της Ανεξαρτησίας της Κούβας από την ισπανική κατοχή.
Τον Ιανουάριο εκείνης της χρονιάς, ο Αμερικανός εκδότης Γουίλιαμ Ρούντολφ Χιρστ έστειλε τον μεγάλο εικονογράφο της εποχής Φρέντερικ Ρέμινγκτον για να καλύψει την κουβανική εξέγερση· εκείνη την εποχή οι εικονογράφοι είχαν και τον ρόλο του ανταποκριτή. Ο Ρέμινγκτον πήγε και αμέσως τηλεγράφησε στον εκδότη του: «Ολα είναι ήσυχα. Δεν υπάρχουν φασαρίες. Δεν θα γίνει πόλεμος. Επιθυμώ να γυρίσω». Ο Χιρστ τού ανταπάντησε: «Παρακαλώ, μείνε. Αν μου προμηθεύσεις τις εικόνες, θα σου προμηθεύσω εγώ τον πόλεμο». Πράγματι, μετά μια σειρά γεγονότων και άλλων τόσων πλασματικών ειδήσεων, το 1898 οι ΗΠΑ κήρυξαν τον πόλεμο στην Ισπανία. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η βύθιση του αμερικανικού πλοίου «USS Maine», από άγνωστα μέχρι σήμερα αίτια, γεγονός το οποίο οι εφημερίδες του Χιρστ απέδωσαν σε μια «διαβολική μηχανή» των Ισπανών.Οι αιτίες ενός πολέμου είναι σύνθετες, αλλά πολλοί θεωρούν πως ο αμερικανοϊσπανικός πόλεμος ήταν προσωπικό στοίχημα τριών εκδοτών: Γουίλιαμ Ρούντολφ Χιρστ, Τζόσεφ Πούλιτζερ –γνωστού από τα βραβεία που θέσπισε με τη διαθήκη του– και Ισαάκ Τεμπλ, με τους δύο πρώτους να διαδραματίζουν τον βασικό ρόλο. Αυτό παλιότερα, ακόμη και στα ακαδημαϊκά εγχειρίδια, ονομαζόταν «κιτρινισμός». Σήμερα λέγεται fake news, «πλασματικά νέα», ένας όρος που είχε εμφανιστεί και το 1894, αλλά τότε δεν κέρδισε το μυαλό και την καρδιά των αναγνωστών.
Δεν υπάρχει ορισμός
Παρόλο που άπαντες χρησιμοποιούν τον όρο, δεν υπάρχει ο ορισμός της έννοιας fake news. Είναι αυτό που λέγαμε παλιότερα «κατασκευασμένες ειδήσεις», «αποπληροφόρηση», «προπαγάνδα», «spin» κ.λπ. Δεν ήταν, για παράδειγμα, fake news η διάσημη φωτογραφία της ύψωσης της σημαίας στο Ράιχσταγκ, από την οποία αφαιρέθηκε με αερογράφο το δεύτερο ρολόι που φορούσε ένας Σοβιετικός στρατιώτης επειδή υπονοούσε ότι αυτό ήταν καρπός λεηλασίας; Δεν ήταν fake news η δεύτερη –και καλή– φωτογράφιση για την ύψωση της αμερικανικής σημαίας στην Ιβοζίμα, που έγινε το σύμβολο ενός έθνους;
Σε εποχές συγκρούσεων, γενικώς, κυκλοφορεί πολλή προπαγάνδα: από τις νίκες που είχαν στην Κύπρο τα ελληνικά στρατεύματα τις τρεις πρώτες ημέρες της εισβολής –αυτό τουλάχιστον μετέδιδε το ΕΙΡΤ– μέχρι τα πτώματα της Τιμισοάρας, τον κορμοράνο του Κόλπου, τον ναζιστικό χαιρετισμό του Ουκρανού πρωθυπουργού, το βίντεο με τον ξυλοδαρμό στη Βενεζουέλα, πολλοί χρησιμοποίησαν τα ΜΜΕ για την επίτευξη πολιτικών στόχων.
Αλλά και σε καιρούς ειρήνης τα πράγματα είναι δύσκολα. Ειδικά σε ό,τι αφορά τα «θαυματουργά φάρμακα», από το νερό του Καματερού (το μεγαλύτερο ίσως fake news της Μεταπολίτευσης) μέχρι τη φραπελιά, μέχρι το δηλητήριο του γαλάζιου σκορπιού της Κούβας και μέχρι την ιατρική κάνναβη. Γενικώς κυκλοφορούν πολλά φάρμακα διά πάσαν νόσον. Ειδικώς στο Διαδίκτυο δεν υπάρχει ασθένεια που δεν θεραπεύεται με κάποιο θαυματουργό τρόπο. Από την Αγία Ζώνη της Παναγιάς μέχρι μετεωρίτες που έπεσαν κάποτε στη Γη.
Ας αφήσουμε όμως το Διαδίκτυο, που δεν ξέρουμε από πού κρατά η σκούφια των περισσότερων δημοσιευμάτων, και ας ασχοληθούμε με τα ελληνικά ΜΜΕ, αυτά που εσχάτως ονομάζονται και «συστημικά». Εχουμε –ως χώρος– πρόβλημα; Τεράστιο και παλιό.
Πρέπει όμως να ξεκαθαρίσουμε κάποια πράγματα. Κατ’ αρχάς, πρέπει να ξεχωρίσουμε τα fake news από τις δημοσιογραφικές γκάφες. Τα πρώτα προϋποθέτουν βούληση. Στις 7 Μαΐου του 2012 η εφημερίδα «Αυγή» είχε πρωτοσέλιδο τίτλο «Εντολή Αριστερά» και μια ιστορική φωτογραφία με τον κ. Αλέξη Τσίπρα να πανηγυρίζει στα Προπύλαια. Πίσω του ανέμιζε μια κόκκινη σημαία. Στην «Αυγή» η σημαία ήταν κενή. Στην πραγματικότητα, όμως, η σημαία ήταν μιας κομμουνιστικής συνιστώσας του ΣΥΡΙΖΑ και στην αληθινή της εκδοχή είχε το σφυροδρέπανο με το αστέρι. Η αφαίρεση του κομμουνιστικού συμβόλου δικαιολογήθηκε από την «Αυγή» (9.5.2012) επειδή η πραγματική φωτογραφία θα έδινε την εντύπωση ότι η νίκη ήταν της ΚΟΕ και όχι του ΣΥΡΙΖΑ. Βεβαίως, με την ίδια λογική και από την ιστορική φωτογραφία του 1945 στο Ράιχσταγκ έπρεπε να αφαιρεθεί το σφυροδρέπανο, διότι έτσι δίνεται η εντύπωση ότι η νίκη κατά του ναζισμού ήταν αποκλειστικό έργο των Σοβιετικών και όχι όλων των συμμάχων. Για να δημιουργηθούν fake news πρέπει να υπάρχει βούληση αλλοίωσης της πραγματικότητας. Ασχέτως για ποιους λόγους γίνεται η παραποίηση.
Ουδεμία επανόρθωση
Δεύτερο χαρακτηριστικό των fake news είναι η επιμονή στην υποτιθέμενη ορθότητά τους. Ακούσαμε ποτέ επανόρθωση για το «επαχθές» του ελληνικού χρέους; Γράφτηκαν εκατοντάδες άρθρα και έγινε κοτζάμ επιτροπή της Βουλής. Μάθαμε έστω εκ των υστέρων ότι «το επαχθές χρέος είναι οριοθετημένο στο δίκαιο και αφορά το χρέος που δημιουργούν δικτατορικές κυβερνήσεις και όχι εκλεγμένες;». Ακούσαμε ποτέ μια επανόρθωση για τα fake news των παιδιών που «λιποθυμούσαν από ασιτία» και όλως παραδόξως σταμάτησαν το 2015; Προσοχή: Δεν μιλάμε για φτώχεια, δεν μιλάμε για ελλιπή ή κακή σίτιση των παιδιών, που είναι η πραγματικότητα στην Ελλάδα της κρίσης. Η «είδηση» έλεγε ότι κάποια παιδιά σωριάστηκαν λιπόθυμα στις αίθουσες επειδή δεν είχαν φάει για 5 (;), 10 (;) ημέρες.
Τα ελληνικά ΜΜΕ, χτυπημένα σοβαρά από την κρίση, κάνουν μεγάλες προσπάθειες για να ανακτήσουν αξιοπιστία. Εχουν βέβαια πολύ δρόμο, και πρέπει να τον πετύχουν τώρα με μικρότερες κυκλοφορίες/ακροαματικότητες/θεαματικότητες και λιγότερα έσοδα από τις διαφημίσεις. Η επίθεση όμως που τους γίνεται υπό την ταμπέλα «συστημικά Μέσα» δεν έχει σκοπό να διορθωθούν, αλλά περισσότερο να συμμορφωθούν στις επιταγές μιας αριστερόστροφης αντίληψης και μιας δήθεν «αριστερής» κυβέρνησης. Εξάλλου, και το 1999 τα ΜΜΕ ήταν «συστημικά» όταν χαρακτηρίζονταν «τα καλύτερα ΜΜΕ του κόσμου». Χαρακτηρίζονταν έτσι διότι κατά τη διάρκεια του γιουγκοσλαβικού πολέμου το BBC, οι New York Times, η Le Monde, όλα τα διεθνή Μέσα υποτίθεται ότι «έλεγαν ψέματα» για τον Μιλόσεβιτς και το Alter έλεγε την αλήθεια. Κανείς τότε δεν ανησυχούσε που τα Μέσα ήταν «συστημικά». Αρκεί που –συνήθως με μισές αλήθειες και πολλάκις με ψέματα– χάιδευαν τις αριστερές ιδεοληψίες.
