H ανεξαρτησία της Γκάνας
ΑΣΤΕΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr)
Στο κέντρο της Ακρας, της πρωτεύουσας της Γκάνας, βρίσκεται ένα πάρκο 20 στρεμμάτων που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του πρώτου προέδρου της χώρας, του Osagyefo (Λυτρωτή) Δόκτορος Κβάμε Νκρούμαχ (Kwame Nkrumah).
Πριν από το 1957 το πάρκο ήταν γήπεδο πόλο στο οποίο αποκλειστική πρόσβαση είχαν οι Βρετανοί. Εδώ, στις 6 Μαρτίου του 1957, μπροστά στη δούκισσα του Κεντ που εκπροσώπησε τη βασίλισσα Ελισάβετ, τον Ρίτσαρντ Νίξον, τότε αντιπρόεδρο των ΗΠΑ και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Νκρούμαχ ανακήρυξε την ανεξαρτησία: «Επιτέλους, ο αγώνας τελείωσε! Και η Γκάνα, η αγαπημένη μας χώρα, είναι ελεύθερη για πάντα!».
Πριν από το 1957 το πάρκο ήταν γήπεδο πόλο στο οποίο αποκλειστική πρόσβαση είχαν οι Βρετανοί. Εδώ, στις 6 Μαρτίου του 1957, μπροστά στη δούκισσα του Κεντ που εκπροσώπησε τη βασίλισσα Ελισάβετ, τον Ρίτσαρντ Νίξον, τότε αντιπρόεδρο των ΗΠΑ και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Νκρούμαχ ανακήρυξε την ανεξαρτησία: «Επιτέλους, ο αγώνας τελείωσε! Και η Γκάνα, η αγαπημένη μας χώρα, είναι ελεύθερη για πάντα!».
Στο κέντρο του πάρκου βρίσκεται το Μαυσωλείο όπου είναι θαμμένος ο ίδιος ο Νκρούμαχ και η γυναίκα του. Δίπλα υπάρχει ένα μουσείο στο οποίο εκτίθενται προσωπικά του αντικείμενα. Η Γκάνα δεν τον ξέχασε ποτέ. Σε μια ψηφοφορία του ραδιοφώνου του BBC το 1999, οι Γκανέζοι ψήφισαν τον Νκρούμαχ -και όχι τον Νέλσον Μαντέλα- ως τον «σημαντικότερο Αφρικανό της χιλιετίας».
Ισως κανένας άλλος ηγέτης μιας πρώην αποικίας δεν οραματίστηκε τόσα πολλά. Και ίσως κανένας άλλος δεν απέτυχε σε τόσα πολλά. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς άλλη περίπτωση χώρας όπου η απόσταση ανάμεσα στις μεγάλες προσδοκίες και στα θλιβερά αποτελέσματα δεν υπήρξε τόσο μεγάλη. Και παρ’ όλ’ αυτά, ο λαός του τον θυμάται και τον τιμά.
Ασφαλώς ο Νκρούμαχ δεν ήταν τυχαίος. Ηταν κάτι πολύ περισσότερο από ένας απλός πολιτικός ηγέτης. Ηταν ένας προφήτης της ανεξαρτησίας, ένας ένθερμος επικριτής του ιμπεριαλισμού, ένας oραματιστής του Παναφρικανισμού. Η περίφημη φράση του «Seek ye first the political kingdom» («Aναζητήστε πρώτα το πολιτικό βασίλειο») ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα κάλεσμα στους κατοίκους της αποικίας της Χρυσής Ακτής να αποτινάξουν τη βρετανική κυριαρχία. Ηταν ένα μήνυμα προς όλους τους Αφρικανούς ότι η ανεξαρτησία ήταν η προϋπόθεση για την ευημερία. Η Γκάνα έδειχνε τον δρόμο.
Φιλόδοξο πρόγραμμα, τραγικά αποτελέσματα
Ο Νκρούμαχ σπούδασε στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία όπου δραστηριοποιήθηκε πολιτικά με αριστερές και κομμουνιστικές ομάδες. Επέστρεψε στη Χρυσή Ακτή το 1947 -τη χρονιά που η Ινδία γίνεται ανεξάρτητη- αποφασισμένος να παλέψει για την αποαποικιοποίηση. Ο πύρινος λόγος του προσέλκυσε γρήγορα οπαδούς και το κίνημα απέκτησε ορμή. Ο ίδιος διοργάνωσε διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις και απεργίες, συνελήφθη και φυλακίστηκε, και αφέθηκε ελεύθερος μόνον όταν το κόμμα του -το Convention People’s Party- κέρδισε τις εκλογές του 1951. Εικοσιτέσσερις ώρες αργότερα ήταν υπουργός. Στην πορεία οι Βρετανοί –που είχαν ενθαρρύνει τη συμμετοχή των ιθαγενών στη διοίκηση της αποικίας– είδαν στο πρόσωπό του έναν σοβαρό πολιτικό με τον οποίο μπορούσαν να συνεννοηθούν. Ο δρόμος για την ανεξαρτησία είχε ανοίξει.
Ο Νκρούμαχ παρέλαβε μια από τις πιο ευημερούσες οικονομίας της βρετανικής Αφρικής, η οποία όμως βασιζόταν αποκλειστικά στις εξαγωγές κακάο. Επέλεξε τη διατήρηση των βασικών οικονομικών θεσμών: η Επιτροπή Κακάο (Cocoa Marketing Board) που είχαν ιδρύσει οι αποικιοκράτες συνέχισε -όπως και πριν- να καθορίζει την τιμή πώλησης του κακάο και να φορολογεί κατά βούληση: το 1965 οι παραγωγοί κακάο πλήρωναν 50% υψηλότερο φόρο από το 1956.
Ο Νκρούμαχ είχε παγκόσμιες φιλοδοξίες. Δαπάνησε 50 εκατομμύρια δολάρια για μια σύνοδο Αφρικανών ηγετών στην Ακρα και άνοιξε περισσότερες από 60 πρεσβείες στο εξωτερικό. Αφιέρωσε πολύ χρόνο και ενέργεια για να προωθήσει την ενοποίηση της Αφρικής. Ακούραστα προπαγάνδισε την «επείγουσα ίδρυση» των «Ηνωμένων Πολιτειών της Αφρικής» - των οποίων μάλιστα φιλοδοξούσε να ηγηθεί. Κανένας Αφρικανός ηγέτης δεν συμμερίστηκε τον ενθουσιασμό του. Γεμάτος πικρία κατηγόρησε τις γαλλόφωνες χώρες της Αφρικής ως «μαριονέτες» της Γαλλίας, ενώ ενεπλάκη σε διαμάχες με τις αγγλόφωνες χώρες της Δυτικής Αφρικής, στηρίζοντας αντιπολιτευόμενες ομάδες.
Κρατισμός
Μετά από ένα μακρύ ταξίδι που έκανε το 1961 στη Σοβιετική Ενωση, την Κίνα και άλλες κομμουνιστικές χώρες, πείστηκε ότι η Γκάνα μπορούσε να εκβιομηχανιστεί μέσω της δημιουργίας μεγάλων κρατικών επιχειρήσεων και, έτσι, να απαλλαγεί από τη «νέο-αποικιακή κατάρα» της μονοκαλλιέργειας κακάο. Ιδρυσε μια σειρά από κρατικές εταιρείες σε ένα πλήθος τομέων που ποίκιλλαν από αγροκτήματα και μύλους ηλιελαίου έως την οικοδομική δραστηριότητα και τις αερομεταφορές. Στις διοικήσεις τους τοποθετήθηκαν έμπιστα κομματικά στελέχη. Τα αποτελέσματα ήταν τραγικά. Η κακοδιαχείριση και η διαφθορά έγιναν ο κανόνας. Πολύ σύντομα, οι περισσότερες κρατικές εταιρείες βρέθηκαν αντιμέτωπες με μεγάλα ελλείμματα.
Στο απόγειο των φαραωνικών του φιλοδοξιών, ο Νκρούμαχ αποφάσισε να κατασκευάσει ένα κολοσσιαίο υδροηλεκτρικό φράγμα στον ποταμό Βόλτα. Η παραγωγή ενέργειας ήταν απαραίτητη για την υλοποίηση του πιο φιλόδοξου σχεδίου του: να κάνει την Γκάνα ισχυρή δύναμη στην παραγωγή αλουμινίου. Στην πραγματικότητα αυτό που κατάφερε ήταν να αυξήσει την επιρροή των πολυεθνικών εταιρειών αλουμινίου (που είχαν την αναγκαία τεχνολογία) καθώς και των διεθνών χρηματοδοτικών οργανισμών (που είχαν τα απαραίτητα χρήματα).
Το 1965 η διεθνής υπερπροσφορά κακάο είχε ως αποτέλεσμα την πτώση της τιμής του στην παγκόσμια αγορά. Ο Νκρούμαχ κατηγόρησε τους «ιμπεριαλιστές» ότι «εξανάγκασαν» τις τιμές σε πτώση. Οι αγρότες της Γκάνας είδαν το εισόδημά τους να μειώνεται και εγκατέλειψαν τα κακαόδενδρα, στρεφόμενοι σε καλλιέργειες δημητριακών και οσπρίων για να επιβιώσουν. Η παραγωγή κακάο έπεσε στο μισό. Τα δημόσια έσοδα κατέρρευσαν. Τα εργοστάσια έκλεισαν λόγω απουσίας πρώτων υλών. Τεράστιες ελλείψεις εμφανίστηκαν σε βασικά καταναλωτικά αγαθά. Μεγάλες ουρές σχηματίστηκαν μπροστά στα καταστήματα από ανθρώπους που αγωνίζονταν να βρουν γάλα, ρύζι, ζάχαρη και φάρμακα.
Η στροφή στον αυταρχισμό και το άδοξο τέλος
Σ’ όλο αυτό το διάστημα, ο Νκρούμαχ γινόταν ολοένα και πιο αυταρχικός. Το 1964 αποφάσισε να κάνει την Γκάνα μονοκομματικό κράτος. Περιστοιχισμένος από συκοφάντες και κόλακες, αποκόπηκε σταδιακά από την πραγματικότητα των λανθασμένων επιλογών του. Σταμάτησε να ανέχεται και την παραμικρή κριτική, δηλώνοντας ότι κάθε αποτυχία ήταν αποτέλεσμα «συνωμοσιών των ιμπεριαλιστών».
Πάντως ήδη από το 1958 κυβερνούσε με διατάγματα. Λίγο μετά την ανεξαρτησία, είχε πει στους εργάτες ότι «ο προηγούμενος ρόλος τους να κάνουν απεργίες κατά των καπιταλιστών ήταν ξεπερασμένος» και ότι η πραγματική τους υποχρέωση ήταν «να ενσταλάξουν στους ντόπιους την αγάπη για την εργασία και την παραγωγικότητα». Οχι απρόσμενα, το δικαίωμα στην απεργία περιορίστηκε δραστικά και πολλοί συνδικαλιστές, δημοσιογράφοι και πολιτικοί του αντίπαλοι (καθώς και αρκετοί δικοί του σύντροφοι και συνεργάτες) κατέληξαν στη φυλακή ή αναγκάστηκαν να καταφύγουν στο εξωτερικό.
Παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ήταν ένας μοναχικός άνθρωπος, ενθάρρυνε την προσωπολατρία. Απέκτησε βαρύγδουπους τίτλους: «Ανθρωπος του Πεπρωμένου», «Αστέρι της Αφρικής», «Λυτρωτής», «Αφοσιωμένος». Η κεφαλή του τυπώθηκε σε χαρτονομίσματα και γραμματόσημα, το άγαλμά του στήθηκε έξω από το κοινοβούλιο, η μέρα των γενεθλίων του έγινε επίσημη αργία και προσωπογραφίες του αναρτήθηκαν σε κυβερνητικά γραφεία, δικαστικές αίθουσες και ιδιωτικά καταστήματα.
Τον Φεβρουάριο του 1966, ενώ βρισκόταν σε επίσημο ταξίδι στην Κίνα, ο Νκρούμαχ ανατράπηκε από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Ηταν ίσως ο μόνος τρόπος για να απομακρυνθεί από την εξουσία καθώς είχε ανακηρύξει τον εαυτό του ισόβιο πρόεδρο. Ο κόσμος βγήκε στους δρόμους πανηγυρίζοντας, πιστεύοντας αφελώς ότι η κατάσταση θα άλλαζε προς το καλύτερο. Η Γκάνα είχε όμως χρεοκοπήσει: το 1957 το χρέος της χώρας ήταν σχεδόν μηδενικό. Το 1966 ξεπερνούσε το ένα δισ. δολάρια.
Στη συνέχεια, διάφορες βραχύβιες, κυρίως στρατιωτικές κυβερνήσεις, συνέβαλαν με τις πολιτικές και την αδράνειά τους στην οικονομική δυσπραγία. Ο παναφρικανικός σοσιαλισμός του Νκρούμαχ είχε κάνει την Γκάνα πρώτα παράδειγμα προς μίμηση και στη συνέχεια παράδειγμα προς αποφυγή. Η φήμη αυτή θα την καταδίωκε για σχεδόν δύο δεκαετίες. Ο παναφρικανικός σοσιαλισμός κατέληξε στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Τελικά οι μεταρρυθμίσεις είχαν αποτέλεσμα.
Σήμερα θεωρείται το πιο πετυχημένο οικονομικά και πολιτικά κράτος της Δυτικής Αφρικής: είναι μια δημοκρατική χώρα με ομαλή εναλλαγή κομμάτων στην εξουσία. Η οικονομία της δείχνει έναν αξιοσημείωτο δυναμισμό και μπορεί με αισιοδοξία να ατενίζει το μέλλον.
Ισως τελικά οι κάτοικοι της Γκάνας να έχουν δίκιο: αξίζει να θυμόμαστε τον Νκρούμαχ για το πάθος του, για την ακλόνητη πίστη του ότι η πολιτική μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Το ίδιο μήνυμα, σ’ ένα άλλο πλαίσιο, επανέλαβε πολλά χρόνια μετά ένας άλλος διάσημος Γκανέζος, ο γ.γ. του ΟΗΕ Κόφι Ανάν: «Εχουμε τα μέσα και την ικανότητα για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματά μας, μόνο αν μπορούσαμε να βρούμε την πολιτική βούληση». Ασφαλώς η βούληση δεν είναι από μόνη της αρκετή –όπως έδειξε η εμπειρία του Νκρούμαχ– αλλά είναι σίγουρα η αναγκαία συνθήκη.
* Ο κ. Αστέρης Χουλιάρας είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
(Στην φωτογραφία : Το Μαυσωλείο του Κβάμε Νκρούμαχ πρώτου προέδρου της Γκάνας βρίσκεται σε ένα πάρκο 20 στρεμμάτων στην πρωτεύουσα Ακρα)
