Το διπλωματικό αδιέξοδο Τουρκίας-ΕΕ
Γιατί καμία πλευρά δεν θέλει να τερματίσει την διαδικασία ένταξης
Amie Kreppel και Sinan Ciddi
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Στις 6 Ιουλίου 2017, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ένα ψήφισμα για την αναστολή των ενταξιακών συνομιλιών μεταξύ της ΕΕ [1] και της Τουρκίας [2].
Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που το ευρωκοινοβούλιο έχει εκφράσει ανησυχίες σχετικά με την κατάσταση της προσπάθειας της Τουρκίας, έχοντας εγκρίνει ένα παρόμοιο ψήφισμα τον Νοέμβριο του 2016. Επιφανειακά, οι επανειλημμένες εκκλήσεις του Σώματος για πάγωμα των συνομιλιών και επανεξέταση της υποψηφιότητας της Τουρκίας στην ΕΕ, τονίζουν την αυξανόμενη ανησυχία σχετικά με τα δημοκρατικά διαπιστευτήρια της Άγκυρας, ιδιαίτερα στο έτος μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος κατά του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν [3] και την μετέπειτα κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης από αυτόν.
Το πιο πρόσφατο ψήφισμα [4] ζητά ρητά να τερματιστούν οι συνομιλίες εάν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της Τουρκίας που εγκρίθηκαν τον Απρίλιο του 2016 (και αναμένεται να τεθούν σε ισχύ το 2019) υλοποιηθούν με την σημερινή τους μορφή. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ισχυρίστηκε ότι οι προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις θα δημιουργήσουν ένα πολιτικό σύστημα που δεν θα σέβεται τον διαχωρισμό των εξουσιών ούτε θα προσφέρει επαρκείς ελέγχους και ισορροπίες (checks and balances) και συνεπώς δεν θα συμμορφώνεται με τα κριτήρια προσχώρησης [στην ΕΕ]. Το ψήφισμα σημειώνει επίσης με ανησυχία τις επανειλημμένες δηλώσεις του Ερντογάν για την υποστήριξη της επαναφοράς της θανατικής ποινής στην Τουρκία (απαγορευόμενη από το άρθρο 2 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ), καθώς και την κατασταλτική χρήση των κρατικών δυνάμεων από αυτόν κατά την διάρκεια της κατάστασης έκτακτης ανάγκης.
Αυτό που δεν κάνει το ψήφισμα, όμως, είναι να προτείνει ότι η ΕΕ πρέπει να διακόψει τις σχέσεις της με την Τουρκία ή να κλείσει την πόρτα στην συνέχιση της εταιρικής σχέσης με την χώρα. Αντίθετα, κάνει έκκληση για συνεχή και ακόμη και αυξημένη συνεργασία σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, μεταξύ των οποίων το εμπόριο, η αντιτρομοκρατία και, φυσικά, η εξελισσόμενη κατάσταση των προσφύγων. Η αντίφαση μεταξύ της απειλής παγώματος των ενταξιακών διαπραγματεύσεων λόγω της δημοκρατικής διολίσθησης και των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αφενός, και της υπογράμμισης της σημασίας της συνεργασίας Τουρκίας-ΕΕ στην οικονομία και την ασφάλεια, αφετέρου, απεικονίζει το σημερινό αδιέξοδο στις σχέσεις ΕΕ-Τουρκίας. Από την άλλη πλευρά, όσο κι αν ο Ερντογάν εκνευρίζεται από τις επαναλαμβανόμενες δημόσιες προειδοποιήσεις της ΕΕ, είναι απίθανο να διακόψει μονομερώς τους δεσμούς με την ΕΕ. Εάν η διαδικασία ένταξης όντως πρέπει να τερματιστεί, ο πρόεδρος θα προτιμούσε πολύ περισσότερο αυτό να προέρχεται από την ΕΕ, επιτρέποντάς του να οικοδομήσει την εγχώρια βάση υποστήριξής του επικρίνοντας αυτό που θεωρεί ως αντι-μουσουλμανικές προκαταλήψεις ενός απροκάλυπτα «χριστιανικού κλαμπ» [5].
Ο ΠΑΡΑΓΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ
Σε προηγούμενες ενταξιακές συνομιλίες, η ΕΕ χρησιμοποίησε με επιτυχία την ήπια ισχύ της -και ειδικότερα την πτυχή της «υπό όρους» διαδικασίας- ώστε να πιέσει για δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις σε κράτη που κυμαίνονταν από την Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ισπανία κατά την διάρκεια της μεσογειακής διεύρυνσης στην δεκαετία του '80 μέχρι τις χώρες της Βαλτικής και τα Βαλκάνια μετά την πτώση του κομμουνισμού. Αντίθετα με τις περισσότερες προηγούμενες υποψήφιες χώρες, ωστόσο, η Τουρκία έχει διαπραγματευτική ισχύ στις Βρυξέλλες και έναν εδραιωμένο πολιτικό ηγέτη πρόθυμο και ικανό να την χρησιμοποιήσει. Η Ευρωπαϊκή Ένωση χρειάζεται την συνεργασία με την Τουρκία για διάφορους οικονομικούς και πολιτικούς λόγους, συμπεριλαμβανομένης της συνεργασίας στον τομέα της ασφάλειας και της συνεχιζόμενης συμμετοχής στην τελωνειακή ένωση. Πιο κρίσιμα, της χρειάζεται η Τουρκία να επωμιστεί το βάρος της εξελισσόμενης προσφυγικής κρίσης.
Το γεγονός ότι η εξάρτηση της ΕΕ από την Τουρκία είναι δικό τους δημιούργημα, έχει καταστήσει ακόμη πιο δύσκολη την σημερινή θέση των Βρυξελλών. Η συμφωνία για τους πρόσφυγες που επιτεύχθηκε τον Μάρτιο του 2016 υποσχέθηκε οικονομική υποστήριξη και μια πιο ελεύθερη διαδικασία χορήγησης βίζα για τους Τούρκους πολίτες ως αντάλλαγμα της αποδοχής από την Τουρκία της επιστροφής δεκάδων χιλιάδων μεταναστών. Η ΕΕ συνήψε την συμφωνία λόγω της αδυναμίας των κρατών-μελών της να συμφωνήσουν σε έναν εναλλακτικό ελεγχόμενο από την ΕΕ μηχανισμό για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης εισροής μεταναστών και προσφύγων. Πρόκειται για μια προσπάθεια επίλυσης μιας κρίσης που απειλεί να αποσταθεροποιήσει πολλά κράτη-μέλη, με το να πληρώνει κάποιον άλλο για να την διορθώσει. Το γεγονός ότι η ΕΕ στράφηκε σε ένα όλο και πιο ανελεύθερο κράτος με μια ήδη προβληματική αίτηση ένταξης δημιούργησε τον σημερινό γρίφο, οδηγώντας στο εσωτερικά αντιφατικό (και αναποτελεσματικό) ψήφισμα.
Καθώς η Τουρκία απομακρύνεται από την δημοκρατική διακυβέρνηση, η ΕΕ έχει σκληρύνει την δημόσια στάση της για να αποφύγει να φανεί ότι υποστηρίζει ενεργά ένα αυταρχικό καθεστώς. Ταυτόχρονα, δεν μπορεί να διακινδυνεύσει να προβεί σε οποιεσδήποτε επακόλουθες ενέργειες εναντίον της Τουρκίας, από τον φόβο μήπως ο Ερντογάν πραγματοποιήσει την απειλή του να «ανοίξει τις συνοριακές πύλες» [6]. Το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου παρέχει το τέλειο μέσο για την επίτευξη των στόχων της ΕΕ: Μια επίπληξη της τουρκικής κυβέρνησης ώστε να τονιστεί η συνεχιζόμενη σταθερή προσήλωση της ΕΕ στις δημοκρατικές αρχές, με μηδενική αποτελεσματική ισχύ να αλλάξει το status quo. Ακόμα και η συζήτηση [7] που περιβάλλει την έγκριση του ψηφίσματος κατέστησε σαφές ότι η ΕΕ γνωρίζει πολύ καλά ότι «η Δύση χρειάζεται την Τουρκία» [8], όπως δήλωσε ο Ερντογάν ως απάντηση στο προηγούμενο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου του 2016. Ο Matti Maasikas, ασκών την προεδρία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, σημείωσε ότι η Τουρκία είναι «βασικός εταίρος της ΕΕ» σε τομείς όπως η αντιτρομοκρατία, η ενέργεια και το εμπόριο. Ο Victor Bostinaru, αντιπρόεδρος της ομάδας του ευρωκοινοβουλίου «Προοδευτική Συμμαχία Σοσιαλιστών και Δημοκρατών», δήλωσε ότι «δεν είναι καιρός να εγκαταλείψουμε την Τουρκία. Είναι η στιγμή που η κριτική πρέπει να είναι ισχυρή όταν είναι απαραίτητο, και, όταν πρέπει, να διατηρηθεί ένας εποικοδομητικός, ανοιχτός και ρεαλιστικός διάλογος». Πρόσθεσε ότι η Τουρκία και η ΕΕ θα πρέπει «να συνεχίσουν την συνεργασία τους σε πολύ σημαντικούς τομείς ... όπου η Τουρκία μπορεί να διαδραματίσει θετικό ρόλο».
Παρά τη σαφή επιθυμία της ΕΕ να διατηρήσει στενή συνεργασία με την Τουρκία σε διάφορους τομείς πολιτικής, οι σχέσεις εξακολουθούν να υποβαθμίζονται. Η κλιμάκωση των εντάσεων μεταξύ Γερμανίας και Τουρκίας υπογραμμίζει την αυξανόμενη σύγκρουση που απορρέει από την δημοκρατική διολίσθηση της Τουρκίας. Πρόσφατες συλλήψεις Γερμανών δημοσιογράφων και ακτιβιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οδήγησαν την γερμανική κυβέρνηση να προειδοποιήσει τους πολίτες της να μην ταξιδεύουν στην Τουρκία, ενθάρρυνε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να σταματήσει τις προσπάθειες εκσυγχρονισμού της τελωνειακής ένωσης ΕΕ-Τουρκίας και περιόρισε την ενταξιακή βοήθεια της ΕΕ. Όπως και με το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η αντίδραση της Γερμανίας σταμάτησε πριν διακηρύξει την διακοπή της συνεργασίας ΕΕ-Τουρκίας, αλλά οι πιέσεις που θα προκύψουν από τις επικείμενες εκλογές ενδέχεται να αλλάξουν αυτή την δυναμική εάν ο Ερντογάν συνεχίσει να πιέζει τα όρια με την Γερμανία, την ΕΕ, και την εγχώρια αντιπολίτευσή του.
ΕΝΑΣ ΒΟΛΙΚΟΣ ΚΑΚΟΣ
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όσο κι αν μπορεί να είναι άσφαιρη μια απειλή όπως το πιο πρόσφατο ευρωπαϊκό ψήφισμα, ισχύει επίσης η περίπτωση ότι η Τουρκία, και ιδιαίτερα ο Ερντογάν, χρειάζεται την ΕΕ, αν και περισσότερο ως βολικό αντίπαλο παρά ως σύμμαχο. Από την άποψη της αυτοσυντήρησης και της επιβίωσης του καθεστώτος, ο Ερντογάν χρειάζεται όλο και περισσότερο έναν εξωτερικό κακό έναντι του οποίου να μπορεί να αποδείξει την δύναμή του. Καθώς οι εγχώριες πολιτικές πιέσεις έχουν αυξηθεί έναντί του, ο χώρος της εξωτερικής πολιτικής έχει γίνει ένα δεκανίκι για την σταθεροποίηση του καθεστώτος [9] και την συντήρηση της δημοφιλίας τόσο της δικής του όσο και της κυβέρνησής του. Με το πέρασμα του πρόσφατου ψηφίσματος, η ΕΕ εκπληρώνει ακριβώς τον ρόλο που χρειάζεται.
Ο Ερντογάν έχει χρησιμοποιήσει την ΕΕ ως ρητορικό σάκο του μποξ για κάποιο χρονικό διάστημα. Από το 2007, η απόφαση μεμονωμένων κρατών-μελών να εμποδίσουν τα κεφάλαια προσχώρησης, η άρνησή τους να αποδεσμεύσουν τους πόρους που έχουν διατεθεί στο πλαίσιο των προγραμματισμένων ενταξιακών εταιρικών σχέσεων, και η γενική αποτυχία της ΕΕ να επιβραβεύσει την Τουρκία επειδή ανέλαβε την πρωτοβουλία να ακολουθήσει μια στάση υπέρ μιας λύσης για την Κύπρο, όλα έδωσαν επαρκή κίνητρα για να απεμπλακεί ο Ερντογάν από την διαδικασία προσχώρησης. Πράγματι, αυτές οι ενέργειες συνέβαλαν στην ενίσχυση του δημόσιου ισχυρισμού του Ερντογάν ότι η ΕΕ είναι αντι-μουσουλμανική και όχι σοβαρή στην προσπάθειά της για την ένταξη στην Τουρκία. Καθώς η εγχώρια δημοτικότητα της ένταξης στην ΕΕ μειώθηκε ως αντίδραση σε αυτήν την ερμηνεία, η ενεργητική επιδίωξή της έπαψε να είναι πολιτικά προσοδοφόρα. Παρ' όλα αυτά, η απλή απόσυρση από την διαδικασία προσχώρησης δεν είναι προς το συμφέρον του Ερντογάν.
Από το 2012, η εγχώρια στάση του Ερντογάν ως ηγέτη απειλείται σε πολλά μέτωπα, κυρίως λόγω της διαμάχης μεταξύ του ιδίου και του κινήματος Gulen, υπό την ηγεσία του Fethullah Gulen, του Τούρκου μελετητή του Ισλάμ που ζει στην Πενσυλβανία των ΗΠΑ. Μέχρι πρόσφατα, οι γκιουλενιστές αποτελούσαν αναπόσπαστο σύμμαχο του κυβερνώντος συνασπισμού του Ερντογάν. Λόγω θεμελιωδών ιδεολογικών διαφορών και της αδυναμίας διαμοιρασμού της εξουσίας, η συμμαχία μεταξύ των δύο πολιτικά ισχυρών ανδρών κατέρρευσε στις αρχές του 2010. Οι πιστοί στον Γκιουλέν έχουν πραγματοποιήσει αρκετές προσπάθειες για να ανατρέψουν τον Ερντογάν από αρχηγό της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένων των ερευνών για διαφθορά εναντίον του Ερντογάν, της οικογένειάς του και βασικών υπουργών του κυβερνώντος κόμματός του. Αυτές οι προσπάθειες κορυφώθηκαν με το απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου του 2016.
Μέχρι στιγμής, ο Ερντογάν μπόρεσε να αντιμετωπίσει την επίθεση, σε μεγάλο βαθμό λόγω της ισχυρής και εκπληκτικά ανθεκτικής βάσης της λαϊκής υποστήριξής του. Αυτή η στήριξη προέρχεται εν μέρει από την ικανότητά του να εμφανίζεται ως υπερασπιστής της τουρκικής ταυτότητας ενάντια σε μια επίθεση της ΕΕ. Το πιο πρόσφατο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ταιριάζει καλά με αυτήν την αφήγηση. Ο Ερντογάν είναι πλέον σε θέση να επιδείξει το ψήφισμα ως συνέχεια των παλαιότερων αδικιών της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της χλιαρής καταδίκης του αποτυχημένου πραξικοπήματος από αξιωματούχους της ΕΕ. Η ΕΕ εξακολουθεί να δείχνει συμπαθητική ως προς τις απειλές κατά της τουρκικής κυριαρχίας και παρέχει ένα ασφαλές καταφύγιο για τους ακτιβιστές του Gulen και τους φιλοκούρδους αυτονομιστές.
Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι δύσκολο να δούμε πώς μπορεί να συνεχιστεί η διαδικασία προσχώρησης. Τούτου λεχθέντος, ούτε η ΕΕ ούτε ο Ερντογάν ενδιαφέρονται να είναι οι πρώτοι που θα την τερματίσουν. Εάν το κάνει ο Ερντογάν, θα επιβεβαιώσει ότι η Τουρκία δεν ενδιαφέρεται πλέον να παραμείνει μέλος της κοινότητας των δημοκρατικών Δυτικών κρατών. Σε ένα τέτοιο σενάριο, ο Ερντογάν πιθανόν θα αποκομίσει σημαντικά βραχυπρόθεσμα εκλογικά κέρδη από την βάση της υποστήριξής του επειδή έλαβε αποφασιστική και πολυαναμενόμενη δράση κατά των εκλαμβανομένων ως παραβάσεων και προκαταλήψεων της ΕΕ. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, ωστόσο, μια τέτοια ενέργεια θα μπορούσε να έχει δυνητικά σοβαρές οικονομικές συνέπειες εάν περιοριστεί η συμμετοχή της Τουρκίας στην τελωνειακή ένωση της ΕΕ. Περίπου τα δύο τρίτα των εμπορικών συμφερόντων της χώρας στην ΕΕ θα μπορούσαν τελικά να τεθούν υπό αμφιβολία, για να μην αναφέρουμε μια δυνητικά σημαντική πτώση των άμεσων ξένων επενδύσεων. Ο τερματισμός των συνομιλιών θα αποτελούσε επίσης ένα θεμελιώδες και ενδεχομένως ανεπανόρθωτο ρήγμα στην παγκόσμια θέση της Τουρκίας. Ξεκινώντας από την ίδρυση της δημοκρατίας το 1923, καθ΄όλη την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και την περίοδο μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, η θέση της Τουρκίας στην φιλελεύθερη διεθνή τάξη εξαρτάται από τον προσδιορισμό της ως Δυτικής δύναμης και ευρωπαϊκού εταίρου. Προς το παρόν, η απάντηση του Ερντογάν στις ενέργειες της ΕΕ ήταν ο ισχυρισμός ότι αυτή η θέση πρέπει να ξαναμελετηθεί ή να εγκαταλειφθεί εντελώς. Ωστόσο, η απειλή του είναι πιθανόν άσφαιρη, καθώς ούτε αυτός ούτε η Τουρκία έχουν μια βιώσιμη εναλλακτική λύση δεδομένου του βάθους των σημερινών οικονομικών και στρατιωτικών δεσμών με την ΕΕ και της συνεχιζόμενης αναταραχής στην Μέση Ανατολή.
Η de jure εγκατάλειψη της φιλοδοξίας της Τουρκίας για την ΕΕ, ανεξάρτητα από το πόσο απίθανο είναι ένα ενταξιακό αποτέλεσμα σε αυτό το σημείο, θα έκλεβε από τον Ερντογάν ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο πολιτικής προπαγάνδας. Την ίδια στιγμή, εάν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη-μέλη έθεταν τέλος στην υποψηφιότητα της Τουρκίας, αυτό θα σήμαινε όχι μόνο την αποδοχή της αποτυχίας της ήπιας ισχύος και της επιβολής προϋποθέσεων σε μεγάλη κλίμακα, αλλά και ότι θα έπαιζαν το παιχνίδι του Ερντογάν και θα εδραίωναν την όλο και πιο αντιδημοκρατική αντίληψη της εξουσίας του στην Τουρκία. Έτσι, το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου -μολονότι κάνει καλούς τίτλους στις εφημερίδες και επιτρέπει στην ΕΕ να ισχυριστεί ότι υποστηρίζει την δημοκρατία στην Τουρκία- στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά τροφή για το εσωτερικό πολιτικό παιχνίδι του Ερντογάν και ένα φύλλο συκής για την ΕΕ.
* Η AMIE KREPPEL είναι καθηγήτρια Jean Monnet Chair ad Personam και διευθύντρια του Κέντρου Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Φλόριντα.
Ο SINAN CIDDI είναι εκτελεστικός διευθυντής του Ινστιτούτου Τουρκικών Σπουδών της Σχολής Εξωτερικών Υπηρεσιών του Πανεπιστημίου Georgetown.
(Στην φωτογραφία : Ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, με τον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Ντόναλντ Τουσκ, στις Βρυξέλλες, τον Μάιο του 2017. FRANCOIS LENOIR / REUTERS)
Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-08-02/turkey-and-eus...
Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2017-01-24/trump-takes-ai...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-07-21/hard-truth-abo...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-07-07/how-erdoganism...
[4] http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P8-T...
[5] http://www.ft.com/cms/s/0/ca926e4e-33a9-11da-bd49-00000e2511c8.html?ft_s...
[6] http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-will-open-up-border-gates-if-eu-...
[7] http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=CRE&reference=2017070...
[8] https://www.theguardian.com/world/2016/nov/25/turkey-threatens-end-refug...
[9] http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1354066115588205
