Τα πολύτιμα «θεσμικά εμπόδια»
ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr/)Η αλήθεια είναι πως οι θεσμοί αποτελούν πάντα εμπόδιο στην υλοποίηση της βούλησης ενός ηγέτη ή μιας ηγετικής ομάδας να επιβάλει το σχέδιο που έχει στο κεφάλι της επί της κοινωνίας. Γι’ αυτό, εξάλλου, δημιουργήθηκαν.
Επειτα από μακρά εμπειρία δοκιμών και καταστροφικών για τις κοινωνίες λαθών, οι πολίτες αποφάσισαν και επέβαλαν (πολλάκις με αιματηρό τρόπο) να περιορίσουν την εξουσία των αρχόντων τους. Φτιάχτηκαν κοινοβούλια· ψηφίστηκαν Συντάγματα, που εγγυώνται τις ελευθερίες των πολιτών και περιορίζουν τη θέληση της πλειοψηφίας· ανεξαρτητοποιήθηκε η Δικαιοσύνη· αποφασίστηκε ο διαχωρισμός των τριών εξουσιών (νομοθετικής, εκτελεστικής, δικαστικής) για να επιβλέπει η μία την άλλη· θεσπίστηκαν Ανεξάρτητες Αρχές έτσι ώστε κάποιοι ευαίσθητοι για τη δημοκρατία τομείς να μην ελέγχονται αποκλειστικά από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία· δόθηκε ελευθερία στον Τύπο να επικρίνει σκληρά τις αποφάσεις των κυβερνητών, βουλευτών, δικαστών.
Ιστορική απόφαση
Σε φιλελεύθερες χώρες επιτρέπουν στον Τύπο ακόμη και να είναι άδικος στην κριτική του προς τους κυβερνώντες. Αυτό ήταν το νόημα της ιστορικής απόφασης New York Times Co. v. Sullivan που εξέδωσε το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ το 1964. Για τους ευρυμαθείς ανώτατους δικαστές, η ζωντανή και αυστηρή κριτική των ΜΜΕ προς τα δημόσια πρόσωπα είναι πολύτιμη και δεν πρέπει να περιορίζεται από τον φόβο αγωγών και μηνύσεων κατά των δημοσιογράφων. Ετσι, για να τιμωρηθεί ένα μέσο ενημέρωσης για δυσφήμηση ενός δημοσίου προσώπου πρέπει ο ενάγων να αποδείξει ότι ο δημοσιογράφος γνώριζε εκ των προτέρων την αλήθεια και παρ’ όλα αυτά δημοσίευσε τη συκοφαντία. «Οι συνταγματικές εγγυήσεις (της ελευθερίας του Τύπου) απαιτούν έναν ομοσπονδιακό κανόνα που απαγορεύει στους δημόσιους λειτουργούς να αποζημιώνονται για ένα δυσφημιστικό λάθος, που αφορά τη δημόσια υπηρεσία τους, εκτός αν (οι ενάγοντες δημόσιοι λειτουργοί) αποδείξουν ότι η δημοσίευση έγινε με “άμεσο δόλο”, που σημαίνει με γνώση ότι (το δημοσίευμα) ήταν ψευδές ή με απερίσκεπτη αδιαφορία για την αλήθεια ή την αναλήθεια του ισχυρισμού» (New York Times Co. v. Sullivan, 376 U.S. 254, 1964).
Η συγκεκριμένη απόφαση ήταν ένα επιπλέον εμπόδιο για τους πολιτικούς. Δεν θα μπορούσε κάποιος υπουργός π.χ. σαν τον κ. Νίκο Κοτζιά να κλείσει ένα περιοδικό πολιτικής κριτικής και λογοτεχνίας σαν το «Athens Review of Books» και να απειλεί με εξοντωτικές αποζημιώσεις έναν δημοσιογράφο κι έναν μεταφραστή, επειδή σε κάποια επιστολή δημοσιεύτηκε ο καθ’ όλα αξιολογικός και (κατά την άποψη του γράφοντος) ορθός χαρακτηρισμός «γκαουλάιτερ του σταλινισμού». Ολη η χώρα γνωρίζει ότι ο κ. Κοτζιάς υπήρξε ένθερμος απολογητής ολοκληρωτικών κομμουνιστικών καθεστώτων, έστω κι αν αυτό έγινε καθ’ υπόδειξιν του κόμματος, όπως δήλωσε ο ίδιος.
«Αυταπόδεικτες αλήθειες»
Η απόφαση New York Times Co. v. Sullivan, αν και χρησιμοποιήθηκε πολλάκις για την ατιμωρησία κίτρινων φυλλάδων στις ΗΠΑ, ήταν καταλυτική για την αποκάλυψη του Watergate από την εφημερίδα Washington Post. Στη μακρά έρευνα των Γούντγουορντ και Μπέρνστιν για την πολύπλοκη υπόθεση οι δημοσιογράφοι δημοσίευσαν κάποιες φορές λανθασμένα στοιχεία, επειδή το επιτελείο Νίξον ήθελε να αποπροσανατολίσει και να απαξιώσει την έρευνα. Δεν μπόρεσαν όμως –αν και το ήθελαν πολύ– να τη σταματήσουν. Ετσι αποδείχθηκε η ορθότητα της φιλελεύθερης αρχής, που θέλει την ελευθερία να είναι χρήσιμη στις κοινωνίες μακροπροθέσμως, παρά τις περιστασιακές βλάβες που προκαλεί η κατάχρησή της.
Οι δημοκρατικοί θεσμοί απέχουν φυσικά από την τελειότητα· αν μπορεί να υπάρξει τελειότητα σε ζώσες και διαρκώς μεταβαλλόμενες κοινωνίες. Είναι όμως, όπως χαριτολόγησε ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, πολύ καλύτεροι απ’ όσους θεσμούς γνωρίσαμε μέχρι σήμερα. Κατά κάποιον τρόπο ενσωματώνουν όλη την ιστορία δοκιμών και λαθών που έκαναν οι κοινωνίες στη μακραίωνη πορεία τους και τις επιλογές που έκαναν σε ιστορικά σταυροδρόμια. Οι κανόνες αυτοί δεν είναι θεόσταλτοι αν και οι αρχές τους εμφανίζονται αξιωματικές· «θεωρούμε αυτές τις αλήθειες αυταπόδεικτες...» έγραψε ο Τόμας Τζέφερσον στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ. Βεβαίως το 1776 μπορεί να εθεωρείτο αξίωμα ότι οι άνθρωποι έχουν «απαράγραπτα δικαιώματα στη ζωή, στην ελευθερία και την επιδίωξη της ευτυχίας». Σήμερα όμως έχουμε και την εμπειρία. Οι φιλελεύθερες δημοκρατικές κοινωνίες προόδευσαν απείρως περισσότερο από τις απολυταρχικές, έκαναν τους ανθρώπους πιο ευτυχείς, αντιμετώπισαν επιτυχώς τις πολλές προκλήσεις που είχαν. Στις χώρες όπου δεν υπήρχαν «θεσμικά εμπόδια» –αυτά που θέλει να προσπεράσει ο πρωθυπουργός– δεν υπήρχε και το φρένο στον δρόμο προς την καταστροφή. Και πριν καταστραφούν, μοίρασαν άπλετη μιζέρια, ανελευθερία και φτώχεια στους πολίτες τους.
Δυστυχώς σήμερα οι αρχές της Δημοκρατίας είναι ταμπού. Δεν συζητιούνται, δεν διδάσκονται στη βάση των ευεργετικών αποτελεσμάτων που είχαν στις κοινωνίες όπου εφαρμόστηκαν. Απλώς ελεειονολογούνται όσοι τις αμφισβητούν. Οι τελευταίοι, βεβαίως, είναι κατά κανόνα αγράμματοι, αλλά πάλι διά της απαξίωσής τους δεν πρόκειται να μάθουν. Κάποιος, για παράδειγμα, πρέπει να εξηγήσει και να διδάξει στον κ. Παύλο Πολάκη ότι είναι καθήκον των δικαστών να ελέγχουν τις κυβερνητικές αποφάσεις. Οχι μόνο επειδή το λέει το Σύνταγμα, αλλά κυρίως διότι το λέει η Ιστορία. Δικαστικά συστήματα που έγιναν κλάδος της εκτελεστικής εξουσίας παραβίασαν τα δικαιώματα των πολλών προς όφελος των λίγων. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι οι ανεξάρτητοι δικαστές δεν θα κρίνουν πάντα ορθά· εξασφαλίζουν όμως ότι δεν θα κυριαρχήσει το λάθος. Μπορεί να μην καταφέρουν να κάνουν τις χώρες τους παράδεισο της Δικαιοσύνης, αποτρέπουν όμως την κόλαση της γενικευμένης αδικίας.
Τα θεσμικά εμπόδια, οι δημοκρατικοί κανόνες που ελεεινολογούν οι κυβερνώντες μοιάζουν με βαρίδια στην άσκηση οποιασδήποτε πολιτικής. Και είναι. Ολοι οι πρωθυπουργοί μπορούν να το επιβεβαιώσουν αν και ποτέ ουδείς τόλμησε να τους αμφισβητήσει φωναχτά. Αποτελούν όμως την ασφαλέστερη εγγύηση για τη διατήρηση του καλύτερου συστήματος διακυβέρνησης, απ’ όσα γνώρισε μέχρι τώρα ο κόσμος. Της Δημοκρατίας μας...
