Η ίδρυση της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενωσης
ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ΦΙΛΑΝΔΡΟΣ
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr/)
Στις 4 Ιανουαρίου 1956 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ανακοίνωσε την ίδρυση ενός νέου πολιτικού φορέα επανασυντάσσοντας το κομματικό σύστημα της μεταπολεμικής Ελλάδας. Εκτοτε και ώς την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, το 1967, η Εθνική Ριζοσπαστική Ενωση αναδείχτηκε σε ηγέτιδα δύναμη της ελληνικής πολιτικής σκηνής.
Ασφαλώς τα πρόσωπα, οι ηγεσίες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην Ιστορία, πόσω μάλλον όταν πρόκειται για την περίπτωση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, πολιτικού με εγνωσμένες ηγετικές ικανότητες και αναμφισβήτητο πολιτικό έργο. Η χαρισματική του παρουσία όμως δεν θα πρέπει να επισκιάσει τα ευρύτερα χαρακτηριστικά και τις ζυμώσεις που είχαν συντελεστεί στη δεξιά παράταξη τα χρόνια που είχαν προηγηθεί.
Η δεκαετία του 1950 κι ένας νέος πόλεμος
Κάνοντας μερικά βήματα πίσω για να ανοίξει ο ιστορικός ορίζοντας, το κλειδί της κατανόησης του γεγονότος που συζητάμε εδώ είναι η ιστορικότητα της δεκαετίας του 1950. Η Ευρώπη μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αντίκρισε εικόνα χάους. Ηταν ένας θρυμματισμένος κόσμος: κατακερματισμένες κοινωνίες, εμφύλια βία και ωμότητες, κατάρρευση κρατικών δομών και θεσμών. Την επαύριο του πολέμου όλες αυτές οι ανοικτές πληγές δεν επουλώθηκαν από τη μία στιγμή στην άλλη. Αν θέλουμε να καταλάβουμε την ατμόσφαιρα της μεταπολεμικής Ευρώπης, θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι το 1945 τελείωσε ένας πόλεμος, αλλά ξεκίνησε ένας άλλος. Ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ένα νέο είδος πολέμου που καταδείκνυε τη βαθιά ιδεολογική πόλωση της Ευρώπης και του κόσμου. Το Σιδηρούν Παραπέτασμα διαίρεσε τα κράτη σε ανατολικά και δυτικά, δηλαδή σε κομμουνιστικά και καπιταλιστικά αντίστοιχα.
Η ευημερία, η δημοκρατία και η διεθνής ειρήνη ήταν τα κυρίαρχα αιτήματα των κοινωνιών. Τα νήματα, ωστόσο, δεν τα κινούσαν οι Ευρωπαίοι, αλλά οι δύο υπερδυνάμεις της εποχής, η Σοβιετική Ενωση και οι ΗΠΑ. Στα ανατολικά κράτη, π.χ. Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουγγαρία, Πολωνία, τα προπολεμικά παραδοσιακά κόμματα παραγκωνίστηκαν χάρη στην εδραίωση των κομμουνιστικών δυνάμεων. Το ίδιο φαινόμενο, αλλά με αντίθετη φορά, σημειώθηκε στα δυτικά κράτη. Οι κομμουνιστές αποκλείστηκαν από τις κυβερνήσεις της Γαλλίας, του Βελγίου, του Λουξεμβούργου, της Ιταλίας και της Ελλάδας. Η σύγκρουση των ιδεολογιών έφερε στο προσκήνιο την έννοια του «εσωτερικού εχθρού». Τα πολιτικά συστήματα βρέθηκαν σε θέση άμυνας να προστατεύουν τον εαυτό τους από κάθε ενδεχόμενη βίαιη ανατροπή. Και αυτό γιατί στη διάρκεια του πολέμου διεξάγονταν παράλληλα αιματηρές εμφύλιες συγκρούσεις σε τοπικό επίπεδο με στόχο την εξόντωση του ιδεολογικού και πολιτικού άλλου. Τέτοιες ήταν οι περιπτώσεις της Γιουγκοσλαβίας, της Σλοβακίας, της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ουκρανίας και της Ελλάδας.
Το ιδιάζον στοιχείο της ελληνικής περίπτωσης είναι πως ο κοινοβουλευτισμός, παρότι έχει μεγάλη παράδοση σε σχέση με άλλα ευρωπαϊκά κράτη, αναπτύχθηκε χωρίς την Αριστερά, χωρίς δηλαδή ισχυρά κομμουνιστικά ή σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Τη δεκαετία του 1940, όταν η Αριστερά απέκτησε μεγάλα κοινωνικά ερείσματα με τη ρευστοποίηση του παραδοσιακού συστήματος εξουσίας, αυτή αμφισβήτησε πλέον την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Για την ελληνική Δεξιά το κομμουνιστικό κόμμα ήταν αντιδημοκρατικό και αντεθνικό. Η αντίληψη αυτή ξεπερνούσε βεβαίως τα ελληνικά σύνορα, ενώ η αμερικανική εκδοχή της ήταν ο μακαρθισμός. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία αστυνομικών κρατών ένθεν κακείθεν.
Η Δύση υποστήριξε το χτίσιμο διακρατικών θεσμών συνεργασίας, όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ανθρακα και Χάλυβα και, στο στρατιωτικό πεδίο, το ΝΑΤΟ. Επιπλέον, δόθηκε έμφαση στη δημιουργία ενός καπιταλισμού της ευημερίας με κύριους άξονες τις αρχές της δημοκρατίας, της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και του κράτους πρόνοιας. Ο δρόμος προς την ευημερία δεν ήταν ομοιογενής λόγω των διαφορετικών σημείων εκκίνησης, των ιδιαίτερων παθογενειών και των χαρακτηριστικών των πολιτικών ηγεσιών, ωστόσο όλες οι ευρωπαϊκές χώρες είδαν τους ρυθμούς ανάπτυξης και το βιοτικό επίπεδο να ανεβαίνουν. Τη δεκαετία του 1950 ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης του κατά κεφαλήν Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος ήταν 6,5% στη Δυτική Γερμανία, 3,5% στη Γαλλία και 5,3% στην Ιταλία, ενώ την περίοδο 1913-1950 ήταν μόλις 0,4%, 0,7% και 0,6% αντίστοιχα. Η εκβιομηχάνιση, η αύξηση της παραγωγής και η ελεγχόμενη διεθνοποίηση του εμπορίου αύξησε τις εξαγωγές μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών.
Η πραγματικότητα αυτή ενίσχυσε την προοπτική της οικονομικής ολοκλήρωσης, η οποία έπειτα από ποικίλες ζυμώσεις αποκρυσταλλώθηκε στο σχήμα της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) με τη Συνθήκη της Ρώμης το 1957.
Η πορεία μετατροπής σε μια σύγχρονη Δεξιά
Οι μάχες εντός των τειχών της πρωτεύουσας κατά τα Δεκεμβριανά επέφεραν την παλινόρθωση των παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων, οι οποίες στο διάστημα 1946-1949 χειρίστηκαν την εμφυλιακή κρίση. Το κράτος πέτυχε να μην καταρρεύσει ούτε οικονομικά ούτε στρατιωτικά, αξιοποιώντας την τεχνογνωσία και τη συνδρομή των Αμερικανών. Η νίκη στον Εμφύλιο, ωστόσο, λειτούργησε αντίθετα από το προσδοκώμενο. Η παλινόρθωση αποδείχτηκε θνησιγενής. Η μετεμφυλιακή «ειρήνη» θα αναδείκνυε μια νέα νομιμοποιητική βάση, αυτήν της ανάπτυξης. Το Λαϊκό Κόμμα, ένας από τους πυλώνες του πολιτικού συστήματος, είχε εκπληρώσει την αποστολή του με την επαναφορά της βασιλευομένης δημοκρατίας και με την ήττα των κομμουνιστών. Από το 1949 και μετά ξεκίνησε η αποδιάρθρωσή του. Η λαϊκή - αντιβενιζελική παράταξη εισήλθε σε μια φάση επανίδρυσης και μετατροπής της σε μια σύγχρονη δεξιά.
Ο Αλέξανδρος Παπάγος, εμβληματική μορφή στον στρατιωτικό χώρο, ηγήθηκε αυτής της προσπάθειας, δημιουργώντας ένα νέο κόμμα το 1951, τον Ελληνικό Συναγερμό, που ήταν ένας συνασπισμός δυνάμεων και ηγετικών προσωπικοτήτων. Στην τριετία 1949-1952 δέκα κυβερνήσεις είχαν εναλλαχθεί στην εξουσία. Ο Παπάγος αποκατέστησε την πολιτική σταθερότητα (1952-1955), ενώ έθεσε τις βάσεις για τη σταθεροποίηση των δημόσιων οικονομικών και τη μεταμόρφωση της χώρας κατά το ευρωπαϊκό πρότυπο (αύξηση γεωργικής και βιομηχανικής παραγωγής, υπερδιπλασιασμός ιδιωτικών καταθέσεων, αύξηση εξαγωγών, ανάπτυξη τουρισμού).
Ιστορική συνέχεια
Τον Δεκέμβριο του 1954 ο Καραμανλής, ως υπουργός Δημοσίων Εργων, επεσήμανε στον Παπάγο πως ο Ελληνικός Συναγερμός βρέθηκε «απολύτως δεξιά» και πως η περιοριστική οικονομική πολιτική άφηνε ανέπαφα τα κοινωνικά ελλείμματα.
Εναν χρόνο περίπου μετά ανέλαβε να συνεχίσει αυτό που είχε ξεκινήσει ο Παπάγος τόσο στο κομματικό όσο και στο πολιτικό - κυβερνητικό πεδίο. Δεν θα πρέπει όμως να έχουμε στο μυαλό μας ευθείες γραμμές, γιατί θολώνουν τη συνθετότητα της ιστορικής εξέλιξης. Η ίδρυση της ΕΡΕ δεν είναι ένα στιγμιαίο γεγονός. Ο Γρηγόριος Κασιμάτης έλεγε πως η ΕΡΕ δεν ήταν ένα προσωπικό κόμμα και πως πάνω από τον Καραμανλή ήταν η ΕΡΕ και ο λαός. Στο καταστατικό της ΕΡΕ περιγραφόταν μια κομματική δομή με όργανα, επιτροπές κ.λπ., τα οποία παρέπεμπαν στη δομή των αντίστοιχων ευρωπαϊκών κομμάτων, αλλά στην πράξη κανένα όργανο δεν λειτούργησε πέραν της κοινοβουλευτικής ομάδας. Η ΕΡΕ ήταν ένα αρχηγικό κόμμα, το οποίο όμως εξέφρασε την κοινωνική επιθυμία για ευημερία, ενσωματώνοντας τις αναζητήσεις ποικίλων δυνάμεων: από βενιζελικούς, λαϊκούς και ριζοσπάστες φιλελεύθερους ως σκληρούς αντικομμουνιστές. Ο Καραμανλής πέτυχε να συγκροτήσει μια πλουραλιστική παράταξη υπό έναν αρχηγό, ανανεώνοντας ταυτόχρονα αφενός το πολιτικό προσωπικό της Βουλής του 1956 και αφετέρου την ηγετική ομάδα με πολιτικούς προερχόμενους από τη βενιζελική παράταξη και από τον ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό.
Στη μετεξέλιξη αυτή καθοριστική ήταν η συμβολή του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, ο οποίος παραμερίζοντας τις προσωπικές του ηγετικές φιλοδοξίες στήριξε τον Καραμανλή και τον Οκτώβριο του 1955 στις κρίσιμες συνεδριάσεις της κοινοβουλευτικής ομάδας του Συναγερμού και τον Ιανουάριο του 1956 στην πορεία της ΕΡΕ προς τις εκλογές της 19ης Φεβρουαρίου.
Η πολιτική της ευημερίας και οι γκρίζες ζώνες της
Διαβάζοντας την ιδρυτική διακήρυξη της ΕΡΕ παρατηρούμε πως το εννοιολογικό της πλαίσιο δεν επινοείται, αλλά κληρονομείται από τις ζυμώσεις του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού της δεκαετίας του 1930. Εδώ είναι πάλι καθοριστική η παρουσία του Κανελλόπουλου. Εννοιες, όπως έθνος, Ευρώπη, δημοκρατία, ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, ειρηνική επανάσταση έχουν ήδη νοηματοδοτηθεί από τη σκοπιά ενός φιλελευθερισμού με μεταρρυθμιστικές και κοινωνικές αναζητήσεις. Ιδρύοντας ένα κόμμα εξουσίας ο Καραμανλής και η ηγετική του ομάδα (Κ. Τσάτσος, Ευ. Αβέρωφ, Γρ. Κασιμάτης, Δ. Μακρής, Π. Παπαληγούρας, Γ. Ράλλης, Κ. Παπακωνσταντίνου, Δ. Χέλμης, Α. Πρωτοπαπαδάκης) απέδωσαν στις παραπάνω αξίες τα στοιχεία της πολιτικής εφαρμοσιμότητας και του αποτελέσματος.
Ο προγραμματικός στόχος ήταν η ευημερία. Η ΕΡΕ λοιπόν προσέφερε μια προοπτική για το μέλλον, ένα υλοποιήσιμο πρόγραμμα, το οποίο θα έσπαγε τους φαύλους κύκλους της φτώχειας και θα ζητούσε συμμετοχή στα πρωτοφανή επίπεδα ευημερίας και στους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της ευρωπαϊκής οικονομίας. Οι συντεταγμένες του προγράμματος δεν διέφεραν από το ευρωπαϊκό πρότυπο και από τις πολιτικές που είχαν υιοθετήσει τα υπόλοιπα χριστιανοδημοκρατικά - κεντροδεξιά κόμματα της Ευρώπης: κρατικός παρεμβατισμός, δημόσια έργα, εκβιομηχάνιση, αναδιάρθρωση της γεωργικής καλλιέργειας, εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, δημιουργία θεσμών, ξένες επενδύσεις, ανάπτυξη τριτογενούς τομέα (τουρισμός), ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Η ευημερία ήταν ο θεμελιώδης μίτος της πολιτικής θεώρησης της ΕΡΕ. Το παρεμβατικό κράτος και η εκσυγχρονισμένη δημόσια διοίκηση ήταν τα εργαλεία, τα οποία θα απελευθέρωναν τις παραγωγικές δυνάμεις της χώρας. Επομένως, η ελεύθερη οικονομία και η ατομική πρωτοβουλία έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική αντίληψη της ΕΡΕ.
Στην ελληνική εκδοχή «ευημερία» στη φάση του χτισίματος μιας βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης σήμαινε άνοδος του βιοτικού επιπέδου και των λοιπών αναπτυξιακών δεικτών (παραγωγή, εξαγωγές, καταθέσεις, μισθοί, ΑΕΠ, εμπορικό ισοζύγιο). Το περιορισμένο βάθος της ελληνικής οικονομίας δεν επέτρεπε τη δημιουργία ενός συνεκτικού κράτους πρόνοιας δυτικού τύπου και, μοιραία, παραπέμφθηκε για την επόμενη ιστορική στιγμή. Επίσης, η πολιτική της ευημερίας δημιούργησε γκρίζες ζώνες, όπως αστυφιλία, μετανάστευση, αναπαραγωγή πελατειακού κράτους, καταστολή καταναλωτικών προσδοκιών, τις οποίες η ΕΡΕ δεν κατόρθωσε να τις ελέγξει.
Η ευημερία της ΕΡΕ ήταν η απάντηση του εγχώριου ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού να συναντηθεί με τα νήματα της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Σε επίπεδο προσώπων ο Καραμανλής ήταν ο πρωταγωνιστής, ο οποίος κατάφερε να μετατρέψει το βραχυπρόθεσμο γεγονός της βασιλικής εύνοιας τον Οκτώβριο του 1955 σε μακροπρόθεσμη πρόταση εξουσίας.
* Ο κ. Ιωάννης Κ. Φίλανδρος είναι υποψήφιος διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.
(Στην φωτογραφία : Αθήνα, Φεβρουάριος 1956. Εγκαίνια του εκλογικού κέντρου της ΕΡΕ. Η σύντομη προεκλογική περίοδος διεξήχθη σε υψηλούς τόνους. Ο προγραμματικός στόχος ήταν η ευημερία. Η ΕΡΕ προσέφερε μια προοπτική για το μέλλον, ένα υλοποιήσιμο πρόγραμμα, που θα έσπαγε τους φαύλους κύκλους της φτώχειας)
