Οι πόλεμοι των μνημείων
Γράμμα από το Ταλίν τής Εσθονίας
Cara Eckholm
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Στο Ταλίν, στην Εσθονία, ιππότες τού δέκατου έκτου αιώνα δελεάζουν τους περαστικούς για να μπουν στα καταστήματά τους, προωθώντας «τοπικά» μπιχλιμπίδια, όπως μάλλινα πουλόβερ και πίτες από κρέας ζώων του δάσους.
Ένα κωδωνοστάσιο, το οποίο ήταν το ψηλότερο της Ευρώπης μέχρι το 1625, εξακολουθεί να ξεχωρίζει έναντι των μικρών, γοτθικών μονοκατοικιών που βρίσκονται στους λιθόστρωτους δρόμους. Σκανδιναβοί τουρίστες ξεπετάγονται μέσα από τα καταστήματα με είδη δώρων, και η τοπική νεολαία πίνει τον καφέ της σε καφετέριες που θα ταίριαζαν εξίσου καλά στο Μπρούκλιν.
Σήμερα, το Ταλίν φαίνεται να είναι μια από αυτές τις τέλειες βόρειες ευρωπαϊκές πόλεις, όπου κανείς δεν περπατά αταίριαστα και όλοι είναι όμορφοι. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι σχεδόν επτά χρόνια πριν, τον Απρίλιο του 2007, αυτό το παραμυθένιο μέρος ήταν ένα πεδίο μάχης. Πλήθη Εσθονών εθνικιστών και τοπικών Ρώσων συνεπλάκησαν, λεηλάτησαν καταστήματα και βανδάλισαν ιδιοκτησίες, ενώ η αστυνομία χρησιμοποίησε την δύναμή της (με μεγάλη ένταση, σύμφωνα με πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων τού Ανθρώπου) για να καταστείλει την βία. Σε αυτό που έγινε γνωστό ως η Χάλκινη Νύχτα, αποκληθείσα έτσι επειδή συμπεριελάμβανε την μετεγκατάσταση του χάλκινου αγάλματος «του Σοβιετικού Στρατιώτη», ένα άτομο μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου και δεκάδες άλλοι τραυματίστηκαν.
Οι συμπλοκές στους δρόμους ήταν ένα επεισόδιο του εσθονικού «πολέμου των μνημείων», μιας σειράς συγκρούσεων που καλύπτουν την τελευταία δεκαετία, για τα πολλά εναπομείναντα αγάλματα της σοβιετικής εποχής τής χώρας και για το τι θα πρέπει να ανεγερθεί στην θέση τους. Η ενδοσκόπηση υποκινήθηκε από την είσοδο της Εσθονίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004, για την οποία το έθνος έπρεπε να συμβιβαστεί με το τρικυμιώδες παρελθόν του και να τακτοποιήσει ανεπίλυτες εντάσεις μεταξύ τού εθνοτικού πληθυσμού τής Εσθονίας και μιας μεγάλης ρωσικής μειονότητας.
Οι συγκρούσεις στην Εσθονία ουδέποτε προσέγγισαν την κλίμακα των διαδηλώσεων που συγκλόνισαν την Ουκρανία τις τελευταίες εβδομάδες, όπου οι διαδηλωτές που υποστηρίζουν τους στενότερους δεσμούς με την Ευρωπαϊκή Ένωση ανέτρεψαν ένα άγαλμα του Λένιν στο κέντρο τού Κιέβου. Αλλά, οι λιγότερο διαφημισμένες συγκρούσεις στην Εσθονία χρησιμεύουν ως υπενθύμιση ότι, ακόμη και σε μια χώρα τής οποίας το πολιτικό μέλλον είναι πιο διευθετημένο, τα μνημεία εξακολουθούν να λειτουργούν ως ένα κομβικό σημείο στις συζητήσεις για την εθνική ταυτότητα.
Η Σοβιετική Ένωση ήταν γνωστή για την οικοδόμηση μαζικών σοσιαλιστικών μνημείων σοβιετικού ρεαλισμού στις θέσεις που καταλάμβανε - από την Βαλτική προς την Κεντρική Ευρώπη. Ως ένα μέσο διάδοσης της ιδεολογίας και της εδραίωσης της επιρροής τής Μόσχας έναντι της αχανούς αυτοκρατορίας της, τα αγάλματα αυτά ευνόησαν κομμουνιστές ηγέτες και σύμβολα όπως το σφυροδρέπανο. Η Εσθονία κατεδάφισε τις πιο εμφανείς υπενθυμίσεις τού σοβιετικού ελέγχου, όταν κέρδισε εκ νέου την ανεξαρτησία της το 1991. Παρ’ όλα αυτά, μια σειρά από μνημεία έμειναν όρθια, ιδίως εκείνα που υπερασπίζονται τον ρόλο τού Κόκκινου Στρατού στην απελευθέρωση της Εσθονίας από τους Ναζί κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αλλά, δεδομένου ότι αυτή η απελευθέρωση οδήγησε σε δεκαετίες ευρέως αντιπαθούς σοβιετικής κατοχής, τα εναπομείναντα μνημεία ενόχλησαν έναν πληθυσμό που ολοένα και περισσότερο ταυτίζεται με την Ευρώπη και κοιτάζει προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ. «Η ταυτότητα του κράτους ήταν ρευστή», μου είπε ο Alexander Astrov, αναπληρωτής καθηγητής διεθνών σχέσεων και ευρωπαϊκών σπουδών στο Central European University. Μνημεία τα οποία χρησιμεύουν ως «τόποι μνήμης» βρέθηκαν στο στόχαστρο.
Μετά από μια σειρά από μικρές διαφωνίες στην ύπαιθρο, η ένταση εξαπλώθηκε σε εθνικό επίπεδο. Το 2004, σοβιετικά μνημεία σε ολόκληρη την επικράτεια υπέστησαν βανδαλισμούς. Το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα ήταν ο Χάλκινος Στρατιώτης - ένας μυώδης στρατιώτης με το κεφάλι του επίσημα σκυμμένο, που βρίσκεται στην καρδιά τού Ταλίν στο Tõnismägi, ή αλλιώς «Πλατεία των Απελευθερωτών», όπως λεγόταν κατά την σοβιετική εποχή. Το άγαλμα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τον τοπικό ρωσικό πληθυσμό, που συγκεντρωνόταν εκεί κάθε 9η Μαΐου για να τιμήσει την σοβιετική νίκη επί των Ναζί. Το 2005, ο Arnold Rüütel, ο οποίος ήταν τότε πρόεδρος της Εσθονίας, απέρριψε μια πρόσκληση από τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν να γιορτάσει αυτήν την γιορτή στη Μόσχα. Το επόμενο έτος, στην επέτειο, οι διαδηλωτές πέταξαν κόκκινη μπογιά στο άγαλμα και πολέμησαν με τους ντόπιους Ρώσους που είχαν συγκεντρωθεί για την γιορτή.
Ο Andrus Ansip, ο οποίος ήταν πρωθυπουργός, προσπάθησε γρήγορα να απομακρύνει το μνημείο. Ήταν μια λεπτή επιχείρηση: ο πληθυσμός τού Ταλίν είναι σχεδόν 40% εθνοτικοί Ρώσοι, οπότε αυτή η ομάδα είναι δημογραφικά σημαίνουσα για τα πολιτικά ζητήματα της πόλης. Αλλά, οι Ρώσοι αποτελούν μόνο το 25% του πληθυσμού σε εθνικό επίπεδο - και ένας αριθμός από αυτούς τους Ρώσους είναι οι λεγόμενοι «κάτοχοι γκρίζων διαβατηρίων», οι οποίοι έχουν το δικαίωμα να ψηφίζουν στις δημοτικές εκλογές, αλλά όχι και στις εθνικές, δεδομένου ότι δεν έχουν την εσθονική ιθαγένεια. Η λύση τού Ansip; Η μεταβίβαση της ευθύνης για το μνημείο από τις τοπικές Αρχές στην εθνική κυβέρνηση, ουσιαστικά εξασθένησε τους υποστηρικτές του.
Η νομικίστικη προσέγγιση του Ansip λειτούργησε. Μόλις δύο εβδομάδες πριν από την επέτειο τού 2007, η εθνική κυβέρνηση έβαλε ένα μεγάλο σκέπαστρο πάνω από το μνημείο και έστειλε αρχαιολόγους να εξετάσουν τα πτώματα που υποτίθεται ότι είχαν θαφτεί κάτω του. Τα πλήθη των Ρώσων και των Εσθονών εθνικιστών μαζεύτηκαν γρήγορα στην πλατεία. Η βία οδήγησε σε σχεδόν χίλιες συλλήψεις. Καθώς οι ταραχές μαίνονταν, η κυβέρνηση μετέφερε τον Χάλκινο Στρατιώτη μακριά.
Το μνημείο είχε φύγει, αλλά η διαμάχη απείχε από το να τελειώσει, καθώς θυμωμένοι Ρώσοι πολιόρκησαν την πρεσβεία τής Εσθονίας στη Μόσχα και προσπάθησαν να επιτεθούν στον Εσθονό πρεσβευτή. Η ρωσική κυβέρνηση διέκοψε το φυσικό αέριο και τις εμπορικές ροές με τον πολύ μικρότερο γείτονά της, και χάκερ, που φέρονταν να συνδέονται με το Κρεμλίνο, μπλόκαραν τις ιστοσελίδες διαφόρων οργανισμών τής Εσθονίας, συμπεριλαμβανομένου του κοινοβουλίου, προχωρώντας σε αυτό που μπορεί να θεωρηθεί παγκοσμίως ως η πρώτη σημαντική κυβερνοεπίθεση εναντίον μιας κυβέρνησης. Εν τω μεταξύ, τα μέλη τής υποστηριζόμενης από το Κρεμλίνο ομάδας νεολαίας «Νάσι» ντυμένοι με κόκκινες κάπες στάθηκαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας εκεί που βρισκόταν το άγαλμα του στρατιώτη μέχρι που στάλθηκαν πίσω στη Μόσχα.
Κατά την διάρκεια του επόμενου έτους, οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών βελτιώθηκαν σταδιακά, επιστρέφοντας στη μη βίαιη παθητική επιθετικότητα που χαρακτηρίζει την σχέση τής Ρωσίας με πολλά από τα κράτη τού πρώην σοβιετικού μπλοκ. Αλλά, η ανησυχία τής Εσθονίας και η συγκρουσιακή σχέση της με τον πολύ μεγαλύτερο γείτονά της έχει αφήσει την κληρονομιά της στην μνημειακή αρχιτεκτονική τού Ταλίν. Και εάν ξέρετε πού να κοιτάξετε, τότε αυτό μπορεί να γίνει μια ενδιαφέρουσα ξενάγηση. Ο Χάλκινος Στρατιώτης ρίχνει τώρα το βλέμμα του πάνω από ένα συνονθύλευμα από τάφους στο Στρατιωτικό Νεκροταφείο Αμυντικών Δυνάμεων στα προάστια του Ταλίν. Αν και επί μακρόν χρησίμευσε ως τόπος ανάπαυσης των Εσθονών στρατιωτών που σκοτώθηκαν κατά την διάρκεια του πολέμου για την ανεξαρτησία τού έθνους από τη νεαρή κυβέρνηση των Μπολσεβίκων το 1918, το νεκροταφείο αργότερα λεηλατήθηκε από τους Σοβιετικούς κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι οποίοι στη συνέχεια το χρησιμοποίησαν για να θάψουν τους δικούς τους. Κατά συνέπεια, παχιά κυριλλικά χαρακτικά βρίσκονται στην κορυφή των περισσότερων επιτύμβιων στηλών.
Τα λίγα ηλικιωμένα μέλη τής ρωσικής κοινότητας του Ταλίν είναι οι μόνοι που περπατούν μέσα στο λαβύρινθο των χωμάτινων μονοπατιών, των πέτρινων τοίχων και των περιφράξεων από συρματοπλέγματα και μεταλλικές πλάκες.Τα τελευταία χρόνια, συρρέουν προς τη νέα θέση τού Χάλκινου Στρατιώτη διατηρώντας ένα βουνό από λουλούδια και κεριά στα τεχνητά του πόδια. Και ακόμη και σε αυτή τη νέα απομακρυσμένη τοποθεσία, ο στρατιώτης συνεχίζει να κάνει συμβολική μάχη με τις δυνάμεις τής Δύσης: οι νέες εγκαταστάσεις τού ΝΑΤΟ για την κυβερνοασφάλεια είναι λίγο πιο κάτω στον ίδιο δρόμο.
Άλλα μνημεία τής σοβιετικής εποχής που κάποτε κυριαρχούσαν στα αστικά τοπία τής Εσθονίας έχουν καταλήξει σε ακόμη λιγότερο ευνοϊκές τοποθεσίες. Στο Μουσείο Επαγγελμάτων τού Ταλίν, συναγωνίζονται για την προσοχή σε ένα ακατάστατο και αμυδρό υπόγειο, εκθρονισμένα από τα βάθρα στα οποία κάποτε βρίσκονταν. Άλλα έχουν εκτοπιστεί στο Maarjamäe Palace, που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω από την Παλιά Πόλη κατά μήκος τής γραφικής ακτής τής Βαλτικής. Το κτίριο, ένα εντυπωσιακό ψευδο-γοτθικό κάστρο, φιλοξενεί τον κλάδο των εκθέσεων του Εθνικού Μουσείου Ιστορίας τού 19ου και του 20ου αιώνα τής ιστορίας τής Εσθονίας. Τα εκθέματα γενικά εναλλάσσονται, αλλά υπάρχει μια «μόνιμη» έκθεση που δεν διαφημίζεται: τα σκορπισμένα μνημεία στην πίσω αυλή τού παλατιού. Εκεί, ένα 4 μέτρα ψηλό άγαλμα του Λένιν εξακολουθεί να είναι σχετικά άθικτο, ατενίζοντας σε ένα νεκροταφείο μνημείων. Αμπέλια ανεβαίνουν στα πρόσωπα των πικραμένων σοβιετικών στρατιωτών, βρύα κατατρώνε τις προτομές των Εσθονών πολιτικών που συνεργάστηκαν με τους Σοβιετικούς, κάποιες από αυτές με τα πρόσωπά τους στο χώμα.
Παρ’ όλα αυτά, αποδεικνύεται ότι μπορεί να είναι πιο εύκολο να απορρίψει κανείς την παλιά φρουρά από το να καθορίσει τη νέα. Σήμερα, δεν υπάρχουν πολλά να δείτε στην πλατεία Tõnismägi - μόνο ένα κατάφυτο παρτέρι, το οποίο, όχι και τόσο τυχαία, εμποδίζει τις πολιτικές συγκεντρώσεις. Όταν φυτεύτηκαν οι θάμνοι, «οι περισσότεροι υπέθεσαν ότι η λύση ήταν προσωρινή», λέει ο Marek Tamm, αναπληρωτής καθηγητής Πολιτιστικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Ταλίν. Έξι χρόνια αργότερα, οι πασχαλιές ακμάζουν και η κυβέρνηση δεν έχει ανακοινώσει κανένα νέο σχέδιο για τον χώρο. Ωστόσο, η Εσθονία χρειάζεται ένα νέο σύμβολο. Για καλό ή για κακό, ο επίσκοπος της Λουθηρανικής Εκκλησίας τής Εσθονίας ορίστηκε υπεύθυνος για την επιλογή από 40 συμμετοχές και εγκατέστησε έναν 25 μέτρα ψηλό «Σταυρό τής Ελευθερίας», χτισμένο από 143 υαλοπίνακες που φωτίζονται με φωτισμό LED.
Όπως ήταν αναμενόμενο, το νέο μνημείο δίχασε τους πολίτες τού Ταλίν, και ένας νέος μνημειακός πόλεμος γεννήθηκε. Ο Tamm, κατ’ αρχήν, βοήθησε να οργανωθεί μια αναφορά εναντίον τού μνημείου και μάζεψε εκατοντάδες υπογραφές. Οι περισσότεροι που υπέγραψαν απλά θεωρούν τον σταυρό «μια αισθητική αποτυχία». Λίγοι προχώρησαν ακόμη περισσότερο, επικρίνοντας το μνημείο για την υποτιθέμενη ομοιότητά του με τον ναζιστικό Σιδηρούν Σταυρό. Παρ’ όλα αυτά, μετά από μια σειρά από τεχνικές δυσκολίες και 8.000.000 ευρώ που δαπανήθηκαν, το μνημείο παρουσιάστηκε το 2009. Από τότε, το νερό χαλάει τα φώτα του από καιρό σε καιρό και η σκόνη έκανε το λευκό γυαλί να γίνει ροζ. Αλλά, σε μια καλή μέρα, λαμπυρίζει με φόντο τον λόφο Harjumägi και έχει γίνει τόπος συνάντησης για πλήθη νεαρών Εσθονών που επιθυμούν να χαλαρώσουν στο παρακείμενο πάρκο.
Αν και ο πόλεμος των μνημείων στην Εσθονία μπορεί να έχει τερματιστεί, άλλες χώρες τού πρώην Σοβιετικού κύκλου - και έθνη σε όλο τον κόσμο - έχουν ακόμα να αντιμετωπίσουν τους καταπιεστές που δεσπόζουν πάνω από τις πλατείες τους. Η ανέγερση μνημείων ήταν μια προσφιλής τακτική των δικτατόρων, ανεξαρτήτως πολιτισμών και δεκαετιών. Παράδειγμα η Ισπανία, όπου στη διάρκεια της 36χρονης βασιλείας του, ο Φρανσίσκο Φράνκο κατασκεύασε αμέτρητα αγάλματα του εαυτού του [1], το τελευταίο των οποίων δεν απομακρύνθηκε παρά το 2008. Η τύχη τού μεγαλύτερου κατασκευάσματός του, ένα συγκρότημα μνημείων τού πολέμου γνωστό ως «Η Κοιλάδα των Πεσόντων», είναι ακόμα σε εκκρεμότητα. Παρά το γεγονός ότι διαδηλωτές μπορεί να γκρεμίσουν αυτά τα φυσικά σύμβολα ενός καθεστώτος, το να αποδομηθεί ένα πολιτικό σύστημα δεν είναι τόσο εύκολο. Το 2011, για παράδειγμα, οι διαδηλωτές στην συριακή πόλη Deraa έκαψαν ένα άγαλμα του πρώην προέδρου τής Συρίας, Χάφεζ αλ Άσαντ. Σχεδόν τρία χρόνια αργότερα, η σύγκρουση δεν έχει ορατό τέλος. Ακόμα και αφότου ολοκληρωθεί μια επανάσταση, ένα άλλο εμπόδιο περιμένει: Το 2003, ο κόσμος παρακολουθούσε καθώς Ιρακινοί πολίτες και οι συμμαχικές δυνάμεις των ΗΠΑ γκρέμισαν το άγαλμα του Σαντάμ Χουσεΐν τυλιγμένο με μια αμερικανική σημαία. Σήμερα, το βάθρο είναι άδειο.
Όπως έμαθε η Εσθονία, και η Ουκρανία είναι έτοιμη να μάθει, η τακτοποίηση των ανταγωνιστικών τάσεων της Ευρώπης και μιας δυναμικής Ρωσίας αποτελεί μια μακροπρόθεσμη υπόθεση. Και η ανατροπή ενός αγάλματος του Λένιν είναι μόνο η αρχή. Η απόφαση για το τι θα μπει στην θέση του μπορεί να είναι η πιο δύσκολη πρόκληση.
* Η CARA ECKHOLM σπουδάζει Μνημειακή Πολιτική τής Ανατολικής Ευρώπης στην Σχολή Δημόσιων και Διεθνών Υποθέσεων Woodrow Wilson στο Πανεπιστήμιο Princeton.
Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/features/letters-from/monument-wars
Συνδέσεις:
[1] http://www.foreignaffairs.com/articles/140359/victor-perez-diaz/art-in-t...
