Διαμελισμός από τους ευεργέτες
ΑΙΤΗ Τρία χρόνια μετά τον σεισμό
(Πηγή : http://www.monde-diplomatique.gr)
[Παπακριβόπουλος Βασίλης (μτφ)]
Στις 12 Ιανουαρίου του 2010, η Αϊτή επλήγη από έναν σεισμό μεγέθους 7 Ρίχτερ, ο οποίος προκάλεσε περισσότερους από 230.000 θανάτους. Τρία χρόνια αργότερα, παρά τις υποσχέσεις, τα μόνα αποτελέσματα της ανθρωπιστικής βοήθειας μπορούν να συνοψιστούν στην εισαγωγή στη χώρα του δονακίου της χολέρας και στην εγκατάσταση επιχειρήσεων που ελάχιστα ενδιαφέρονται για τα εργασιακά δικαιώματα.
Αρχίζει να σκοτεινιάζει πάνω από τα ερείπια του Πορτ-ο-Πρενς, τα οποία σε λίγο θα βυθιστούν στο σκοτάδι. Το μόνο που διακρίνεται είναι το κόκκινο χρώμα στο φανάρι της τροχαίας, σε μια διασταύρωση λίγο πιο κάτω. Όπου κι αν κοιτάξει κανείς, το μόνο που θα δει είναι ερείπια. Οι σκύλοι είναι οι πραγματικοί κύριοι της νύχτας. Κάθε τόσο, τα αλυχτίσματά τους σκίζουν τη σιωπή.
Το πρωί, τα διαδέχεται ο βόμβος των κινητήρων. Με το σκληρό φως της αυγής, τα αυτοκίνητα προσπαθούν να προχωρήσουν μέσα στο χάος που βασιλεύει σε αυτήν την εξαιρετικά πυκνοκατοικημένη πόλη. Τα ταπ-ταπ, τα ομαδικά ταξί, αγωνίζονται να παρακάμψουν τους κρατήρες που επιβάλλουν στο κυκλοφοριακό της πόλης διαδρομές γεμάτες μαιάνδρους. Όταν φυσάει, στον αέρα πλανάται η μυρωδιά του θανάτου ανακατεμένη με την δυσωδία των λυμάτων που κυλάνε σε έναν ανοιχτό οχετό και με τη σκόνη που αναδίδεται από τα ερείπια. Οι Αϊτινοί ζουν μέσα σε μια περίεργη, εξωπραγματική κατάσταση : οι αγνοούμενοι εξακολουθούν να είναι παρόντες. Εύκολα τους φαντάζεται κανείς σε κάθε σημείο της πόλης, παγιδευμένους κάτω από όγκους μπετόν.
7 Ρίχτερ : αυτό το μέγεθος σεισμού ισοδυναμεί με αρκετές πυρηνικές βόμβες, οι οποίες θα έσκαγαν ταυτόχρονα στο υπέδαφος.
Στις 12 Ιανουαρίου του 2010, άντεξε μονάχα ένα σπίτι στα τρία. Υπήρξαν σπίτια που άντεξαν σαν από θαύμα, χωρίς να σπάσει ούτε ένα τζάμι, ενώ το διπλανό τους ισοπεδώθηκε. Ο σεισμός προκάλεσε 230.000 νεκρούς, 300.000 τραυματίες και 1.300.000 άστεγους. Οι δε υλικές ζημίες ανήλθαν σε 7,8 δισεκατομμύρια δολάρια, δηλαδή στο 120% του ΑΕΠ του 2009.
Τρία χρόνια αργότερα, η ανοικοδόμηση δεν φαίνεται να έχει καν αρχίσει. Στους δρόμους, μερικοί άντρες με μπλουζάκια με το λογότυπο διάφορων Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και με ένα φτυάρι στο χέρι, έχουν αντικαταστήσει τις μπουλντόζες και τα χωματουργικά μηχανήματα τα οποία εδώ και πολύ καιρό έχουν αποχωρήσει από το νησί. Με αυτόν τον ρυθμό, πόσα χρόνια θα απαιτηθούν για την ανοικοδόμηση ;
Αν και οι περισσότερες ΜΚΟ έχουν εγκαταλείψει το νησί, στις ερειπωμένες συνοικίες ολόκληρης της πρωτεύουσας βλέπει κανείς χιλιάδες βρόμικες και σκισμένες μπλε σκηνές, τη μια δίπλα στην άλλη, στις οποίες εξακολουθούν να στοιβάζονται 370.000 άτομα. Οι ένοικοί τους έχουν ανοίξει με μαχαίρι παράθυρα και προσπαθούν να επιβιώσουν κάτω από τη φονική ζέστη. Το σούρουπο, μια γυναίκα πλένεται στην άκρη του δρόμου, ενώ ξυστά δίπλα της περνούν τα αυτοκίνητα ξερνώντας μαύρο καπνό.
Οι υποσχέσεις των διεθνών δωρητών παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό νεκρό γράμμα. Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 2012, το γραφείο του ειδικού απεσταλμένου του ΟΗΕ στην Αϊτή ανακοίνωσε ότι είχαν διανεμηθεί μόνο τα μισά από τα 5,37 δισ. δολάρια που οι δωρητές είχαν υποσχεθεί κατά τη διάρκεια της διάσκεψης της Νέας Υόρκης, τον Μάρτιο του 2010. Υποτίθεται ότι τα κονδύλια θα ήταν διαθέσιμα πριν από το φθινόπωρο του 2010, ωστόσο η εκταμίευση ενός μέρους τους έχει παγώσει λόγω της ανυπαρξίας συγκροτημένων και αξιόπιστων δημόσιων θεσμών. Η « διεθνής κοινότητα » -τι βολική ανώνυμη έκφραση, αλήθεια !- ανέλαβε τη διαδικασία της ανοικοδόμησης. Όμως, ο μεγάλος αριθμός των εμπλεκόμενων φορέων και οι αποκλίσεις των συμφερόντων καθιστούν αδύνατη κάθε πρόοδο. Και τα προγράμματα προσανατολίζονται σχεδόν αποκλειστικά στην προώθηση της ξένης τεχνικής βοήθειας και των ξένων επενδύσεων, με λίγα λόγια των « ελεύθερων ανταλλαγών ». « Haiti is open for business » (« Η Αϊτή είναι ανοιχτή στις επιχειρήσεις ») : σε αυτό το σύνθημα συνοψίζονται οι απόψεις του νέου προέδρου, Μισέλ Μαρτελί, ο οποίος ανήλθε στην εξουσία το 2011.
Η επιτροπή Κλίντον, ένα « μεγάλο ανέκδοτο »
Λίγο μετά τον σεισμό συγκροτήθηκε μια Προσωρινή Επιτροπή για την Ανοικοδόμηση της Αϊτής (CIRH), με επικεφαλής τον πρώην Αμερικανό πρόεδρο, Ουίλιαμ Κλίντον και τον Αϊτινό πρώην πρωθυπουργό, Ζαν Μαξ Μπελρίβ. Αποστολή της η έγκριση των προγραμμάτων που θα χρηματοδοτούνταν από την Παγκόσμια Τράπεζα. Δύο χρόνια αργότερα, η επιτροπή θεωρείται ανέκδοτο. Σύμφωνα με τη βρετανική ΜΚΟ Oxfam, πρόκειται για « έναν βάλτο όπου τα πάντα κολλάνε μέσα στην αναποφασιστικότητα και στις καθυστερήσεις ». Όταν τελείωσε η θητεία της CIRH, στα τέλη του 2011, τη σκυτάλη πήρε το Ταμείο για την Ανοικοδόμηση της Αϊτής (FRH). Διοικείται από την αϊτινή κυβέρνηση και από εκπροσώπους της τοπικής εργοδοσίας, της Παγκόσμιας Τράπεζας, της Παναμερικανικής Τράπεζας για την Ανάπτυξη (BID), καθώς και ορισμένων ΜΚΟ. Ωστόσο, η συγκεκριμένη δομή δεν κατορθώνει να συγκεντρώσει βοήθεια από τους διεθνείς δανειστές. Με τη σειρά του, το Ταμείο Κλίντον-Μπους, το οποίο δημιουργήθηκε τον Ιανουάριο του 2010 με πρωτοβουλία του Αμερικανού προέδρου, Μπάρακ Ομπάμα, ανακοίνωσε την αποχώρησή του από τη χώρα, στις 31 Δεκεμβρίου του 2012. Τα 54 εκατομμύρια δολάρια που είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει, δαπανήθηκαν. Χωρίς, ωστόσο, και να φανούν κάποια αποτελέσματα. Όπως υποστηρίζει ο δημοσιογράφος Ρόμπερσον Αλφόνς στην εφημερίδα Le Nouvelliste (7 Δεκεμβρίου 2012), « ορισμένοι θα στοιχημάτιζαν το κεφάλι τους ότι τα χρήματα δεν χρησιμοποιήθηκαν για τη χρηματοδότηση των παραγωγικών τομέων της οικονομίας. Κάποιοι άλλοι θα υποστηρίξουν το αντίθετο. Εδώ, τίποτε δεν είναι άσπρο ή μαύρο ». Καθώς η διεθνής οικονομική βοήθεια στερεύει, ο πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας, Τζιμ Γιονγκ Κιμ, έκανε την εξής έκκληση φεύγοντας από το νησί, στις 7 Νοεμβρίου του 2012 : « Δεν είναι η ενδεδειγμένη στιγμή να αναστείλουμε την παροχή βοήθειας στην Αϊτή ».
Στην επιτροπή που αποφασίζει για το πού θα διατεθούν τα χρήματα των δωρητών, κάθε κράτος υπερασπίζεται τα συμφέροντα των δικών του επιχειρήσεων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προκύπτουν διάφορα διασκορπισμένα μικροπρογράμματα, τα οποία δεν εντάσσονται σε κανένα συνολικό όραμα ανοικοδόμησης. Ελλείψει χρηματοδότησης, τα μισά από τα προγράμματα αυτά τελικά δεν εγκρίνονται. Για την ώρα, η Αϊτή έχει μετατραπεί σε ένα νέο Ελντοράντο για τις ξένες επιχειρήσεις. Σύμφωνα με την έκφραση του πρεσβευτή των ΗΠΑ, Κένεθ Μέρτεν, η οποία έγινε γνωστή όταν αποκαλύφθηκε η αμερικανική διπλωματική αλληλογραφία από τα WikiLeaks, βρισκόμαστε μπροστά σε « έναν πυρετό του χρυσού ». Οι Αμερικανοί κατηγορούνται ότι ευνοούν τις δικές τους εθνικές επιχειρήσεις, τη στιγμή που οι αϊτινές μένουν εκτός παιχνιδιού. Από τα 267 εκατομμύρια δολάρια της CIRH προέκυψαν 1.500 συμβόλαια για αμερικανικές επιχειρήσεις και μόλις 20 για τις τοπικές.
Πριν από την έγκρισή τους από την Παγκόσμια Τράπεζα, όλα τα προγράμματα οφείλουν να έχουν λάβει την προέγκριση της επιτροπής Κλίντον. Και το γραφείο καταπολέμησης της διαφθοράς που δημιουργήθηκε στους κόλπους της CIRH, συγκροτήθηκε μονάχα τον Μάρτιο του 2011, όταν τα δύο τρίτα των προγραμμάτων είχαν ήδη εγκριθεί. Χωρίς να ξεχνάμε βέβαια, ότι τα προγράμματα των οποίων ο προϋπολογισμός δεν υπερβαίνει το ένα εκατομμύριο δολάρια, δεν είναι υποχρεωτικό να λάβουν εγκρίσεις.
Άνθρωποι του δικτάτορα στο περιβάλλον του « Sweet Micky »
Κάθε τόσο, ξεσπάνε σκάνδαλα : τεράστιοι μισθοί των στελεχών των επιχειρήσεων που αναλαμβάνουν τα έργα, ανέγερση σχολείων φαντασμάτων κ.λπ.. Όταν ήταν πρωθυπουργός, ο Μπελρίβ υπέγραψε σε μία και μόνο ημέρα 8 συμβόλαια με τρεις επιχειρήσεις που ανήκαν στον Αμερικανό γερουσιαστή Φελίξ Μπαουτίστα. Ο πρώην πρόεδρος της Αϊτής, Ρενέ Πρεβάλ, ολοκλήρωσε τη θητεία του μέσα σε μια ατμόσφαιρα δηλητηριασμένη από τα σκάνδαλα : κατηγορήθηκε ότι καταχράστηκε αρκετά εκατομμύρια δολάρια από τα κονδύλια του Petrocaribe [1] για να χρηματοδοτήσει την προεκλογική εκστρατεία του προστατευόμενού του, Ζυντ Σελεστέν, στις προεδρικές εκλογές του 2011.
Πολλοί νέοι εξακολουθούν να φοράνε στον καρπό τους το ροζ βραχιόλι της προεκλογικής εκστρατείας του σημερινού προέδρου, Μ. Μαρτελί. Αυτός ο πρώην τραγουδιστής των compass, με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο « Sweet Micky » είχε υποσχεθεί δωρεάν παιδεία και την καταπολέμηση της διαφθοράς και της ανασφάλειας. Ήδη έχουν κάνει την εμφάνισή τους αμφιβολίες για το προεδρικό περιβάλλον, το οποίο αποτελείται από ανθρώπους του Ντιβαλιέ, του πρώην δικτάτορα, αλλά και από αστυνομικούς για τους οποίους υπάρχουν υποψίες ότι είχαν εμπλακεί στη διακίνηση ναρκωτικών πριν από μια δεκαετία. Αυτή τη στιγμή, το FBI διεξάγει έρευνες για ένα ευρύτατο δίκτυο απαγωγών, στο οποίο πιθανολογείται ότι εμπλέκονται και άτομα από το προεδρικό περιβάλλον.
Με το πρόγραμμα 16/6 του προέδρου Μαρτελί -το οποίο υλοποιείται με καναδική χρηματοδότηση και αφορά έξι κατασκηνώσεις σκηνιτών σε δεκαέξι συνοικίες- απομακρύνθηκαν οι σεισμόπληκτοι από τους κυριότερους δημόσιους χώρους. Για τη μετεγκατάστασή τους έλαβαν το ποσό των 20.000 γκουρντ (360 ευρώ). Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις, η απομάκρυνσή τους πραγματοποιήθηκε με βίαιο τρόπο. Όμως, το ποσό που έλαβαν οι οικογένειες ήταν τόσο γελοίο, ώστε το μόνο που κατόρθωσαν ήταν να χτίσουν άθλιες παράγκες στις παρυφές των τενεκεδουπόλεων ή σε πλαγιές λόφων με μεγάλη κλίση.
Αστραπές σκίζουν τον ουρανό πάνω από το Ντελμά, μια από τις κατασκηνώσεις σκηνιτών. Φωτίζουν κάποιες φευγαλέες μορφές που γλιστράνε μέσα στο σκοτάδι. Να πρόκειται άραγε για ληστές ; Για κακοποιούς που κινούνται σε αυτές τις ζώνες ανομίας και γδύνουν τους περαστικούς κολλώντας τους ένα πιστόλι στον κρόταφο ή βιάζουν νεαρές γυναίκες μέσα στις σκηνές, πολύ κοντά στην κεντρική αστυνομική διεύθυνση ;
Μια έκθεση της Διεθνούς Ομοσπονδίας Ανθρώπινων Δικαιωμάτων (FIDH), η οποία δόθηκε στη δημοσιότητα τον Νοέμβριο του 2012, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου : υπογραμμίζει το γεγονός ότι « αυξάνεται η ανασφάλεια » και ότι « η συγκεκριμένη κατάσταση δεν αποτελεί μοιραίο γεγονός, αλλά το αποτέλεσμα πολιτικών και οικονομικών επιλογών σε εθνικό επίπεδο, οι οποίες, ωστόσο, υπαγορεύονται, σε μεγάλο βαθμό, από τους ξένους ιθύνοντες ». Κι ένας επιθεωρητής του ΟΗΕ μας δηλώνει ότι « η εγκληματικότητα έχει εκατονταπλασιαστεί μετά τον σεισμό ».
Λίγο αργότερα, στη συνοικία Μπισαντενέρ, ένας άνδρας τρικλίζει και στη συνέχεια καταρρέει καταμεσής του δρόμου. Το σώμα του τραντάζεται από σπασμούς πάνω στην άσφαλτο, οι περαστικοί αποστρέφουν το βλέμμα και συνεχίζουν τον δρόμο τους. Κάποιος τοποθετεί ένα ξύλο δίπλα του για να αναγκάσει τα τροχοφόρα να παρακάμπτουν το πεσμένο σώμα. Από την άλλη πλευρά του λιμανιού, στη Σιτέ Σολέιγ (Πόλη του Ήλιου), τη μεγαλύτερη τενεκεδούπολη της πρωτεύουσας, έχει σχηματιστεί ουρά μπροστά σε μια πωλήτρια γαλετών αργίλου. Αυτή η γυναίκα ζυμώνει διαρκώς το μείγμα της, ενώ αρκετές εκατοντάδες γαλέτες στεγνώνουν στον ήλιο. « Τρώω τρεις την ημέρα, κόβουν την πείνα », μας λέει χαμογελώντας ο Τζεφ, ένας εικοσάχρονος που έχει ξυπνήσει πριν από λίγο και το άδειο στομάχι του του δίνει σουβλιές. Λίγο παρακάτω, ξυπόλυτοι πιτσιρικάδες παίζουν ποδόσφαιρο σε μια αλάνα.
Μια μικρή ελίτ –το 3% του πληθυσμού- που ζει στις συνοικίες που βρίσκονται στα ψηλότερα σημεία του Πορτ-ο Πρενς, μοιράζεται το 85% του πλούτου της χώρας. Η κομψότητά της αποτελεί τεράστια αντίθεση μέσα σε αυτήν την τόσο βρόμικη πόλη. Μετακινείται μονάχα με αστραφτερά και ολοκαίνουργια 4Χ4 και αποφεύγει την Κάτω Πόλη, για να παρακάμψει την εξαθλίωση, την οποία προσποιείται πεισματικά ότι αγνοεί, παρά το γεγονός ότι αυτή απλώνεται σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό κάτω από τα παράθυρά της. Ο συγγραφέας Λιονέλ Τρουγιό εκφράζει την αγανάκτησή του γ’ αυτήν την κατάσταση : « Το πρόβλημα του Μαρτελί είναι ότι προτείνει μια πολιτική ελεημοσύνης. Είναι ανίκανος να καταστρώσει ένα σχέδιο για την επανίδρυση της χώρας. Η ομάδα των συνεργατών του αποτελείται από παιδιά της δικτατορίας, τα οποία έχουν ανατραφεί μαθαίνοντας να περιφρονούν τον λαό. Αυτό που επείγει πραγματικά, είναι να ξανακερδίσουμε την εθνική κυριαρχία ». Κατά τη γνώμη του, η επανίδρυση αυτού που δεν υπήρχε προϋποθέτει « την αμφισβήτηση των μεγάλων ανισοτήτων και τον σχεδιασμό ενός δίκαιου και αξιόπιστου συστήματος για την κατανομή του πλούτου της χώρας. Όμως, η φτώχεια στην οποία είναι βυθισμένη βολεύει τις ΜΚΟ και την οικονομική εξουσία, για τις οποίες η Αϊτή δεν είναι μια χώρα αλλά ένας χώρος εμπορίου ! » [2].
Ανθρώπινα οστά είναι διάσπαρτα στο σημείο όπου βρισκόταν το Φορ Ντιμάνς, το σημαντικότερο κέντρο βασανιστηρίων την εποχή της δικτατορίας του Ντιβαλιέ. Ωστόσο, στους τοίχους του μπορεί να διαβάσει κανείς το ακόλουθο σύνθημα : « Καλή επιστροφή Ζαν Κλοντ Ντιβαλιέ ! » Νοσταλγία μιας εποχής αιματοβαμμένης αλλά με ευημερία : να είναι άραγε προτιμότερη η αιματηρή καταπίεση από την εξαθλίωση ; Κι όμως, δεν είναι απίθανο να αθωωθεί από τη δικαιοσύνη ο υιός Ντιβαλιέ, ο αποκαλούμενος « Baby Doc » (σε αντιδιαστολή με τον « Papa Doc », τον δικτάτορα πατέρα του που του κληροδότησε την εξουσία), ο οποίος ζει εδώ και είκοσι πέντε χρόνια στη Γαλλία, οικονομικά κατεστραμμένος πλέον. Μια τέτοια εξέλιξη θα του επιτρέψει να ανακτήσει τα έξι εκατομμύρια δολάρια που είναι μπλοκαρισμένα σε έναν τραπεζικό λογαριασμό στη Γενεύη όσο διαρκεί η δικαστική έρευνα.
Ανάμεσα στον χαοτικό λαβύρινθο από τις παράγκες κυλάει ένα ποταμάκι, γεμάτο σκουπίδια κι απόβλητα, στο οποίο τσαλαβουτάνε μαύρα γουρούνια. Κάτω από παρόμοιες συνθήκες, το δονάκιο της χολέρας κάνει θραύση. Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα εκφράζουν την ανησυχία τους για την έξαρση των κρουσμάτων. Από την εμφάνισή της, τον Οκτώβριο του 2010, η επιδημία έχει προκαλέσει τον θάνατο 7.400 ατόμων κι έχει μολύνει 620.000. Προσβάλλει κυρίως τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού. Μάλιστα, αυξάνεται το αίσθημα οργής και εξέγερσης ενάντια στον ΟΗΕ, ο οποίος αρνείται να αναλάβει τις ευθύνες του : πράγματι, για την εισαγωγή της ασθένειας της χώρας ευθύνεται το σύνταγμα στρατιωτών από το Νεπάλ, το οποίο βρίσκεται στη χώρα υπό τις διαταγές του ΟΗΕ.
Βραδιάζει. Στην άκρη ενός δρόμου όπου το μόνο που μπορεί κανείς να δει είναι ερείπια, με εξαίρεση ένα άγαλμα του Χριστού που άντεξε στις φονικές δονήσεις, ανακαλύπτουμε ένα αιματοβαμμένο πουκάμισο : το αφιέρωσε στην Αλτραγκράς, την αγία προστάτιδα της Αϊτής, κάποιο θύμα ενός εγκλήματος που έμεινε ατιμώρητο, ζητώντας της με αυτόν τον τρόπο να απονείμει εκείνη δικαιοσύνη. Από κάθε γωνιά της πρωτεύουσας υψώνονται στον αέρα ψαλμοί και αλληλούια που φθάνουν μέχρι την έκσταση. Για την ώρα, η πίστη κατορθώνει ακόμα να συγκρατεί την έκρηξη του θυμού.
P.-S.
Αχτίδα ελπίδας ;
Το σημαντικότερο πρόγραμμα ανοικοδόμησης προβλέπει τη δημιουργία μιας Ελεύθερης Ζώνης στο Καρακόλ, στο βόρειο τμήμα της χώρας. Το βιομηχανικό αυτό πάρκο, το οποίο εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 2012, προέκυψε από τη συμφωνία που υπογράφηκε τον Ιανουάριο του 2011 ανάμεσα στην κυβέρνηση της Αϊτής, τον νοτιοκορεατικό γίγαντα της υφαντουργίας SAE-A Trading [ο οποίος παράγει ενδύματα για πολλές βρετανικές και αμερικανικές επιχειρήσεις (GAP, Walmart, Target)], την Αμερικανίδα υπουργό Περιβάλλοντος, Χίλαρι Κλίντον και την Παναμερικανική Τράπεζα Ανάπτυξης (BID).
Για τη δημιουργία της ζώνης, οι ΗΠΑ θα διαθέσουν 124 εκατομμύρια δολάρια –τη μεγαλύτερή τους επένδυση στην ανοικοδόμηση της χώρας- και η αϊτινή κυβέρνηση θα διαθέσει τη γη, θα κατασκευάσει έναν σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας κι ένα λιμάνι και θα χορηγήσει στην κορεατική εταιρεία φοροαπαλλαγές. Επίσης, τα εξαγόμενα προς τις ΗΠΑ ενδύματα θα απολαμβάνουν ατέλειας δασμών μέχρι το 2020.
Η SAE-A Trading υποσχέθηκε τη δημιουργία 20.000 θέσεων εργασίας με ημερομίσθιο 300 γκουρντ (5 ευρώ –ενδεικτικά, ένα αναψυκτικό κοστίζει 40-50 γκουρντ). Εξάλλου, η κορεατική εταιρεία φημίζεται για τις κακές σχέσεις της με τα συνδικάτα στα εργοστάσιά της στη Γουατεμάλα, τα οποία καταγγέλλουν το πλήθος των παραβιάσεων του εργατικού δικαίου. Ωστόσο, ο Αμερικανός πρώην πρόεδρος Ουίλιαμ Κλίντον χαρακτήρισε την έλευση της SAE-A Trading « αχτίδα ελπίδας ».
Notes
[1] Συμφωνία με τη Βενεζουέλα, η οποία επιτρέπει στην Αϊτή να λαμβάνει πετρέλαιο σε ιδιαίτερα συμφέρουσες τιμές και η οποία συνδυάζεται με αναπτυξιακά προγράμματα.
[2] Βλέπε επίσης το ντοκιμαντέρ του Raoul Peck, Assistance mortelle (2013).
