Το τέλος της ανόδου της Κίνας
Είναι ακόμα ισχυρή αλλά λιγότερο ικανή
Daniel Lynch
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr/)
Κατά την διάρκεια των τριών τελευταίων μηνών, η αβεβαιότητα για την πορεία της κινεζικής ανάπτυξης έχει ενταθεί, με μια σταθερή ροή ως επί το πλείστον κακών οικονομικών ειδήσεων:
Μια ακόμη βουτιά στην χρηματιστηριακή αγορά, η οποία ήδη παρέπαιε και κρατιέται στην επιφάνεια μόνο από την τεράστια κρατική παρέμβαση [1]˙ αυξανόμενα εταιρικά χρέη˙ και αιμορραγία των συναλλαγματικών αποθεμάτων, για να αναφέρουμε μερικές. Η πραγματικότητα είναι ότι η Κίνα βλέπει την οικονομική στασιμότητα κατά πρόσωπο και το κυβερνών Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας (ΚΚΚ) πανικοβάλλεται. Το κόμμα φαίνεται να είχε αναγνωρίσει την σοβαρότητα των οικονομικών δεινών του (το οποία μπορούν μόνο να επιδεινωθούν από την συρρίκνωση και την γήρανση του εργατικού δυναμικού) όταν ανακοίνωσε στα τέλη Οκτωβρίου ότι θα αντικαταστήσει την επί δεκαετίες πολιτική του ενός παιδιού [2] με την πολιτική των δύο παιδιών [3] τον Μάρτιο. Η Κίνα χρειάζεται απεγνωσμένα περισσότερους νέους, όχι μόνο για να γεμίσουν τα εργοστάσια, τα γραφεία και τα σχολεία, αλλά και για να αυξήσουν την κατανάλωση, έτσι ώστε η χώρα να μπορέσει να μετατοπιστεί από ένα μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης μέσω επενδύσεων σε ένα μοντέλο ανάπτυξης μέσω εγχώριας κατανάλωσης.
Αλλά μια τέτοια στρατηγική στροφή δεν μπορεί ενδεχομένως να πετύχει εγκαίρως ώστε να αποτρέψει τον τερματισμό της ανόδου της Κίνας. Όχι μόνο πρέπει να υπάρχει ένα χρονικό διάστημα μετά την περικοπή των επενδύσεων (που μόλις τώρα αρχίζει) για να επιτρέψει στην ιδιωτική κατανάλωση να παρέμβει για να γεμίσει το κενό της ζήτησης, αλλά και η μείωση των ίδιων των επενδύσεων θα μειώσει επίσης την ζήτηση για κατανάλωση σε απόλυτους όρους˙ οι άνθρωποι θα χάσουν την δουλειά τους, και ο ήδη υπερχρεωμένος εταιρικός τομέας θα κερδίζει λιγότερα χρήματα για να επενδύσει σε τομείς που έχουν πραγματικά ανάγκη επενδύσεων. Καμία χώρα στην ιστορία δεν βασίστηκε σε τόσο μεγάλο βαθμό στις επενδύσεις [4] τόσο για να τροφοδοτήσει την αύξηση του ΑΕΠ όσο και να διατηρήσει την υπάρχουσα δομή του, όπως η Κίνα. Αλλά καθώς αυξάνονται οι επενδύσεις σε σχέση με την εγχώρια κατανάλωση, μια χώρα μπορεί είτε να αυξήσει τις εξαγωγές της για να πουλήσει το πλεόνασμα της παραγωγής είτε να επενδύσει ακόμα περισσότερο, ελπίζοντας σε ένα θαύμα στην πορεία [5]. Η Κίνα αύξησε ραγδαία τις εξαγωγές της κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 2000, αλλά όλο αυτό τελείωσε όταν η παγκόσμια οικονομική κρίση χτύπησε το 2008. Μετά την κρίση, η μόνη βιώσιμη επιλογή ήταν να αυξήσει τις επενδύσεις με την έναρξη του μεγαλύτερου προγράμματος νομισματικών μέτρων τόνωσης που έχει δει ποτέ ο κόσμος. (Σε αντίθετη περίπτωση, το ΚΚΚ θα πρέπει να αποδεχθεί μια περίοδο μεγάλου αποπληθωρισμού, καθώς θα εγκαταλείπει την ανάπτυξη που προέρχεται από επενδύσεις. Έως το 2009, το ΚΚΚ ήταν πάρα πολύ εξαρτημένο πολιτικά από ομάδες ειδικών συμφερόντων για να δεχτεί μεγάλο αποπληθωρισμό, που επίσης θα σήμαινε και το τέλος της ανάδυσής του). Κατά συνέπεια, το ΚΚΚ απέφυγε την ύφεση και μέχρι που δημιούργησε μια ψευδή εικόνα του αήττητου. Αλλά στην πραγματικότητα, το πρόγραμμα τόνωσης έκανε σημαντικά χειρότερο το πρόβλημα της οικονομικής ανισορροπίας.
Το 2009, η κινεζική Κεντρική Τράπεζα είδε μια καθαρή επέκταση της προσφοράς χρήματος του έθνους, με νέο χρήμα και εκδοθέντα δάνεια τα οποία ανήλθαν στο επίπεδο των συνδυασμένων αυξήσεων των προηγούμενων τεσσάρων ετών. Η Κεντρική Τράπεζα έστω και για λίγο έχασε τον έλεγχο της έκδοσης πιστώσεων και οι τοπικές κυβερνήσεις και οι οικονομικές ελίτ στις οποίες είναι προσδεδεμένες επινόησαν δημιουργικούς νέους τρόπους για να επεκτείνουν τα δάνεια και να κάνουν νέες επενδύσεις. Το αναπόφευκτο αποτέλεσμα ήταν αμέτρητα κακοσχεδιασμένα δάνεια εκδοθέντα σε οντότητες συνδεδεμένες με το κράτος και μεμονωμένες ελίτ, που χρησιμοποίησαν την πίστωση για να κερδοσκοπήσουν στην ακίνητη περιουσία ή να αυξήσουν την παραγωγική ικανότητα σε κλάδους (όπως ο χάλυβας) που ήδη παράγουν πολύ περισσότερο από ό, τι η Κίνα θα μπορούσε ποτέ να καταναλώσει. Το χρέος απογειώθηκε. [6] Ο λόγος του χρέους προς το ΑΕΠ αυξήθηκε από περίπου 170% το 2007 στο 280% στα μέσα του 2015, και κατά πάσα πιθανότητα συνέχισε να αυξάνεται αφότου το κόμμα ξεκίνησε ένα άλλο πακέτο τόνωσης τον Μάιο: Αυτό ήταν εν αναμονή της βουτιάς της χρηματιστηριακής αγοράς το καλοκαίρι (αν και μικρά προγράμματα τόνωσης ξεκινούσαν σχεδόν κάθε άνοιξη). Η εξυπηρέτηση και η αποπληρωμή του χρέους –το μεγαλύτερο μέρος του οποίου οφείλεται τόσο από ιδιωτικές όσο και από κρατικές επιχειρήσεις- θα στερεί πόρους από επείγουσες κοινωνικές ανάγκες όπως η απορρύπανση του περιβάλλοντος και η παροχή κοινωνικής ασφάλισης στους ηλικιωμένους [7] και τους αρρώστους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι τόκοι και το κεφάλαιο που αποπληρώνουν οι οφειλέτες θα πάει στις τράπεζες και σε υπόγειους δανειστές. Εκτός κι αν αυτά τα ιδρύματα αλλάξουν ριζικά τους τρόπους τους, στην συνέχεια θα ανακυκλώσουν τα χρήματα πίσω στις ίδιες παλαιές ελίτ στην αγορά ακινήτων και στις επενδύσεις παγίων -συμπεριλαμβανομένων των κρατικών επιχειρήσεων που επιθυμούν να επενδύσουν σε αμφίβολα έργα στο εξωτερικό. Στην Κίνα, η αγορά είναι υπερβολικά αδύναμη σε σχέση με το κράτος για να αλλάξει αυτή η εθνική τάση. Έτσι, ακόμα κι αν οι δυνάμεις της αγοράς εκφράσουν την ανάγκη για τον αναπροσανατολισμό πόρων σε σημαντικά εθνικά έργα, όπως η δημόσια υγεία και η προστασία του περιβάλλοντος, το κόμμα-κράτος θα ασκεί ένα αποτελεσματικό δικαίωμα άρνησης. Για παράδειγμα, η πολιτική «Μια ζώνη, ένας δρόμος» [8] του Κινέζου προέδρου Xi Jinping, μεταξύ άλλων κατασκεύασε ένα εξαιρετικά δαπανηρό δίκτυο σιδηροδρομικών γραμμών υψηλής ταχύτητας σε όλη την κεντρική Ευρασία.
Εν τω μεταξύ, όποια και αν μπορούσαν να είναι τα γνήσια οφέλη από τα εγχώρια προγράμματα τόνωσης, αυτά σβήνουν γρήγορα. Σε σύγκριση με τα τέλη της δεκαετίας του 2000, τώρα χρειάζονται αρκετές φορές περισσότερα χρήματα σε νέα δάνεια για να αυξηθεί το ΑΕΠ κατά μια ποσοστιαία μονάδα. Αυτό συμβαίνει κυρίως επειδή πολλά από τα νέα δάνεια χρησιμοποιούνται για να εξοφληθούν παλαιά δάνεια, τα οποία είχαν επενδυθεί σε ζημιογόνα σχέδια. Τελικά, ο νέος δείκτης δανείων προς ΑΕΠ θα φτάσει σε ένα σημείο στο οποίο το κόστος της επιπλέον τόνωσης θα υπερβαίνει τα όποια υποτιθέμενα κέρδη. Σε αυτό το στάδιο, το ΚΚΚ θα πρέπει λογικά να σταματήσει να εγχέει χρήματα στην οικονομία και να αποδεχθεί μια μακρά περίοδο αποπληθωρισμού. Από οικονομική άποψη, αυτή η ιστορική μετάβαση θα πρέπει να είναι επικείμενη. Αλλά πολιτικά, θα είναι βάναυσα δύσκολο για το ΚΚΚ να αντιμετωπίσει το πρόβλημα.
Ακόμη και αν η άνοδος της Κίνας φαίνεται να είναι στα πρόθυρα της δύσης της, οι ξένοι θα πρέπει να είναι προσεκτικοί στον τρόπο που θα ερμηνεύσουν αυτή την δραματική αλλαγή. Δεν είναι απαραίτητο, για παράδειγμα, να οδηγήσει στην Κίνα σε «κατάρρευση». Κάποιοι που προβλέπουν μια κινεζική κατάρρευση [9] επισημαίνουν την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης: Άλλη μια μισο-αναμορφωμένη κομμουνιστική υπερδύναμη. Μια πιο κατάλληλη σύγκριση θα ήταν με την Ιαπωνία και την «χαμένη δεκαετία» της [10] από το 1990 μέχρι περίπου σήμερα. Μετά από μια «ατελείωτη» (ή τουλάχιστον έτσι φαινόταν τότε) περίοδο ταχείας ανάπτυξης που συνδέθηκε με διογκωμένες τιμές ακινήτων και χρηματιστηριακών προϊόντων, η φούσκα των τιμών των ιαπωνικών περιουσιακών στοιχείων έσκασε και η χώρα περιέπεσε σε έναν μεγάλο αποπληθωριστικό φαύλο κύκλο από τον οποίο δεν έχει ακόμα βγει. Έτσι έληξε η εκπληκτική ανάπτυξη της Ιαπωνίας αλλά, μακράν του να καταρρεύσει, έχει παραμείνει μια από τις κορυφαίες οικονομίες του κόσμου. Η Κίνα, βέβαια, διαφέρει ριζικά από την Ιαπωνία, όχι μόνο στο ότι είναι πολύ φτωχότερη σήμερα από όσο ήταν η Ιαπωνία το 1990, αλλά και επειδή το αυταρχικό πολιτικό της σύστημα φαίνεται εγγενώς έτοιμο να βλάψει τον ίδιο τον λαό της και να προκαλέσει διαρκώς αυξανόμενες τριβές με τις ξένες χώρες. Το τέλος της ανόδου της Κίνας πιθανότατα θα βλάψει το ΚΚΚ πολύ περισσότερο από ό, τι το αντίστοιχο στην Ιαπωνία έκανε στις ελίτ της.
Ακόμα κι έτσι, το να πει κάποιος ότι η άνοδος της Κίνας τελειώνει δεν είναι το ίδιο όπως το να πει ότι η χώρα θα καταρρεύσει. Φτωχές, αυταρχικές χώρες μπορούν να λιμνάζουν επί δεκαετίες και όμως ποτέ να μην αντιμετωπίσουν πολιτική κατάρρευση. Επιπλέον, η Κίνα σήμερα δεν είναι μια φτωχή χώρα. Η αξία των κινεζικών στοιχείων ενεργητικού σίγουρα έχει μεγαλοποιηθεί από την υπερβολική νομισματική επέκταση, αλλά η Κίνα εξακολουθεί να είναι η δεύτερη πλουσιότερη χώρα στον κόσμο με συνολικούς όρους, και είναι μια τρομερή στρατιωτική δύναμη. Η Κίνα θα διατηρήσει την ιδιότητα αυτή και θα συνεχίσει να δημιουργεί τριβές με τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες χώρες, ιδίως στην Ασία, σχετικά με εδαφικές διαφορές στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας [11], την πειρατεία και την κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας [12] και την κλιματική αλλαγή [13] μεταξύ άλλων θεμάτων.
Αυτό που θα είναι πιο ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κάποιος είναι το πώς το τέλος της ανόδου της Κίνας θα επηρεάσει το ίδιο το ΚΚΚ. Προικισμένοι οικονομολόγοι της Κίνας αναγνωρίζουν ξεκάθαρα τις δυσοίωνες οικονομικές προοπτικές της χώρας -όπως κάνει, σχεδόν σίγουρα, ο πρωθυπουργός Λι Κετσιάνγκ. Οι οικονομολόγοι ιδίως επέκριναν σκληρά και επιτακτικά τις οικονομικές διευθετήσεις της χώρας επί χρόνια- και ο Li, τουλάχιστον, φαίνεται να συμμερίζεται τις απόψεις των οικονομολόγων.
Δεν είναι καθόλου σαφές, ωστόσο, το ότι και άλλα μέλη του συνασπισμού της ελίτ –συμπεριλαμβανομένου του Xi- έχουν συνειδητοποιήσει πόσο σοβαρά και επείγοντα έχουν γίνει τα προβλήματα. Οι εθνικιστές αξιωματικοί του στρατού και οι φιλόδοξοι στρατηγιστές της εξωτερικής πολιτικής [14] (συμπεριλαμβανομένων των γνωστών αερολόγων καθώς και της ελίτ της πολιτικής ασφαλείας που ασκεί μια ήσυχη επιρροή) ενδιαφέρονται τόσο ξεκάθαρα για την επιδίωξη μια δυναμικής και εριστικής εξωτερικής πολιτικής που είναι αμφίβολο αν έχουν καμιά ιδέα για το πόσο αστήρικτη έχει γίνει η κατάσταση της Κίνας. Φυσικά, αργά ή γρήγορα, αυτές οι ελίτ που δεν θέλουν να βλέπουν την αλήθεια πρέπει να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα ότι η άνοδος της Κίνας τελειώνει, ειδικά καθώς ο φαύλος κύκλος του αποπληθωρισμού μετά την κραιπάλη των επενδύσεων θα αρχίσει να εξελίσσεται. Εκείνη την εποχή, η επείγουσα πρόκληση της εξωτερικής πολιτικής τόσο για την Κίνα όσο και για τον υπόλοιπο κόσμο θα γίνει το πώς να κατανοηθούν και να αντιμετωπιστούν οι πολύπλοκες διακλαδώσεις ενός κόσμου στον οποίο η Κίνα δεν είναι πλέον ανερχόμενη: Πώς θα αντιμετωπίσει ο κόσμος ένα χτύπημα στην εμπιστοσύνη των οικονομικών ελίτ του κόσμου ή τις πιο συγκεκριμένες προκλήσεις που τίθενται από ένα κινεζικό κράτος που μπορεί να χάσει κάποιον από τον άκαμπτο κοινωνικό έλεγχό του; Ο βομβαρδισμός από Ουιγούρους [15] σε ένα ιερό στην Μπανγκόκ τον Αύγουστο -προφανώς για να σκοτώσει Κινέζους τουρίστες (και επιτυγχάνοντάς το)- θα μπορούσε να γίνει πιο κάτι πιο συχνό καθώς η Κίνα και θα αποτυγχάνει να μεταρρυθμιστεί πολιτικά και θα έχει πάψει να αναπτύσσεται.
Πιθανώς νωρίτερα παρά αργότερα, το κόμμα θα αντιμετωπίσει προκλήσεις στην πολιτική νομιμοποίησή του, η οποία θα σφυροκοπηθεί από το τέλος της οικονομικής ανόδου. Αυτό είναι σοβαρό. Το ΚΚΚ δεν δημοσιεύει πια στοιχεία με συνέπεια, αλλά τα λεγόμενα μαζικά περιστατικά [16] (διαδηλώσεις, απεργίες, εξεγέρσεις) ήδη έχουν τριπλασιαστεί κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 2000 και πιθανότατα συνέχισαν να αυξάνονται και στα χρόνια που πέρασαν έκτοτε. Περίπου 650 εκατομμύρια Κινέζοι έχουν πλέον τακτική πρόσβαση το Διαδίκτυο. Αν η επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών και η συνειδητοποίηση ότι η εθνική άνοδος τελειώνει εντείνουν την πολιτική δυσαρέσκεια, το καθεστώς μάλλον θα το βρει πολύ πιο δύσκολο από ό, τι στο παρελθόν να χρησιμοποιήσει τον εξαναγκασμό ή την βία για να διατηρήσει την εξουσία. Σήμερα, η κοινωνία είναι πολύ ισχυρότερη σε σχέση με το κράτος από ό, τι ήταν κατά την διάρκεια των προηγούμενων περιόδων μειωμένης οικονομικής απόδοσης, συμπεριλαμβανομένων των 1989-1991 και 1997-1998. Οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει σήμερα η Κίνα είναι επίσης πολύ πιο σοβαρές: Δεν αντιμετωπίζει απλώς κυκλική επιβράδυνση, όπως στο παρελθόν.
Υπάρχει, ωστόσο, κάποια ελπίδα για τελικά θετικό αποτέλεσμα. Αυτοί οι ίδιοι 650 εκατομμύρια Κινέζοι που έχουν τακτική πρόσβαση το Διαδίκτυο είναι διασυνδεδεμένοι -παρά το Great Firewall (στμ: δηλαδή, κυβερνητικά ηλεκτρονικά μέτρα λογοκρισίας)[17]- όχι μόνο μεταξύ τους αλλά και με φίλους και συγγενείς σε μυριάδες άλλες χώρες. Σε όλο τον κόσμο, οι χρήστες του Διαδικτύου είναι πιο πιθανό να είναι νέοι, ευημερούντες, καλά ενημερωμένοι και με παγκόσμια σκέψη σε σχέση με άλλες ομάδες που βρίσκονται ακόμη εκτός του διαδικτύου. Λόγω της γήρανσης του πληθυσμού και της μείωσης του εργατικού δυναμικού της Κίνας, οι χρήστες του Διαδικτύου είναι ακριβώς οι άνθρωποι στους οποίους η Κίνα θα πρέπει να βασίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό στο μέλλον για την αντιμετώπιση των πολύπλοκων οικονομικών, περιβαλλοντικών, και δημογραφικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η χώρα. Λογικά, οι νέοι θα πρέπει να γίνουν πιο «πολύτιμοι» [18] στην κινεζική κοινωνία, καθώς φθάνουν να αποτελέσουν μια συρρικνούμενη αλλά κρίσιμη μειονότητα. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που υποδηλώνουν ότι οι νεότεροι Κινέζοι, όπως και οι ομόλογοί τους σε άλλες κοινωνίες, είναι ολοένα και πιο «μεταμοντέρνοι» στις πολιτικές και πολιτιστικές τους απόψεις: Πιο ανεκτικοί έναντι της ποικιλομορφίας, διερευνητικοί στις μελέτες και την σταδιοδρομία τους, και εστιασμένοι πνευματικά και όχι υλιστικά. Ειδικότερα, έχουν αποκτήσει έντονη συνείδηση της επιτακτικής ανάγκης να διατηρηθεί και να τροφοδοτηθεί το περιβάλλον. Καθώς το ΚΚΚ βρίσκεται ολοένα και πιο υπόχρεο σε αυτό το τμήμα της κοινωνίας, μπορεί να υποχρεωθεί να αποδεχθεί μια σταδιακή μεταμόρφωση του ίδιου του κόμματος, η οποία οδηγεί σε ένα πιο ανοικτό και φωτισμένο θεσμό. Αυτό είναι ένα μακροπρόθεσμο όραμα. Ίσως να μην πραγματοποιηθεί μέσα στα επόμενα δέκα έως 20 χρόνια, αλλά είναι ένα αποτέλεσμα για το οποίο ο καθένας που ενδιαφέρεται για την κατάσταση θα πρέπει, τουλάχιστον, να ελπίζει.
* Ο Daniel Lynch είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας.
(Στην πρώτη φωτογραφία : Ένας επενδυτής μπροστά από έναν ηλεκτρονικό πίνακα που δείχνει πληροφορίες για μετοχές, σε ένα χρηματιστηριακό γραφείο στην Ταϊγιουάν, στην κινεζική επαρχία Σανξί, στις 12 Φεβρουαρίου 2009. REUTERS)
Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2016-01-11/end-chinas-rise
Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-09-09/chinas-freer-ma...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-11-05/true-history-ch...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-11-12/two-little-too-...
[4] https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/1999-11-01/foreign...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-08-16/china-hits-wall
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-03-18/chinas-big-debt...
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-04-20/china-will-get-...
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/asia/2015-04-19/chinas-road-rules
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-04-30/will-china-crumble
[10] https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2008-09-01/holy-gr...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2012-03-22/all-quiet-south...
[12] https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2014-02-18/chinese...
[13] https://www.foreignaffairs.com/articles/asia/1999-03-01/painting-china-g...
[14] https://www.foreignaffairs.com/articles/east-asia/2010-11-15/beijing-s-c...
[15] https://www.foreignaffairs.com/articles/asia/2014-01-26/chinas-wild-west
[16] https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/social-protest-and...
[17] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2013-05-30/how-free-chines...
[18] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-08-25/chinas-20-perce...
