Το φάντασμα του Νότου
Του Τάκη Θεοδωρόπουλου
(Πηγή : http://news.kathimerini.gr)
Ιστορικά το εσωτερικό σύνορο που χωρίζει τον ευρωπαϊκό Βορρά από τον ευρωπαϊκό Νότο χαράχτηκε παράλληλα με το κίνημα του διαφωτισμού. Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο περίφημος «Μεγάλος Γύρος», το Grand Tour, υπήρξε η υποχρεωτική εκπαιδευτική εκδρομή της βρετανικής νεολαίας.
Η Ρώμη κατ’ αρχάς, και στη συνέχεια, για τους πιο θαρραλέους, η Ελλάδα ήταν οι προορισμοί της ευρωπαϊκής αυτοσυνειδησίας. Εκεί έβλεπαν με τα ίδια τους τα μάτια τα ίχνη αυτού του κόσμου που είχαν μελετήσει και πλάσει με τη φαντασία τους, στις ατέλειωτες ώρες της βιβλιοθήκης.
Πολλές περιουσίες χτίστηκαν γύρω από το ταξίδι. Οι antiquaires της Ρώμης και του Λονδίνου έκαναν χρυσές δουλειές πουλώντας κατασκευασμένα αντίγραφα ως γνήσια. Μια ομάδα τέτοιων νεαρών, οι «ντιλετάντι», έφτασε ώς τις Βάσσες της Αρκαδίας και ξήλωσε τις μετόπες και τα αετώματα από τον Ναό του Επικουρίου Απόλλωνος – αυτά που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο δίπλα στην αίθουσα με τα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Ο «Απόλλων του Μπελβεντέρε» και το «Σύμπλεγμα του Λαοκόοντος» που έβλεπαν στο Βατικανό οι επισκέπτες θεωρήθηκαν απόλυτοι οδηγοί καλλιτεχνικής δημιουργίας. Πρότυπα στα οποία στηρίχτηκε ο νεοκλασικισμός: το ταξίδι προς τον Νότο, ο ίδιος ο Νότος ως τόπος διαφορετικός από τον Βορρά είναι η άλλη όψη του μεγάλου κινήματος αυτοσυνειδησίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού στα χρόνια του μεγάλου ιστορικού άλματος που πραγματοποιήθηκε στα χρόνια του Διαφωτισμού. Η Ευρώπη, για μια ακόμη φορά, ξαναδιάβαζε το κλασικό της παρελθόν, αυτήν τη φορά ταξιδεύοντας προς τον Νότο, ιδρύοντας τον «Νότο της ψυχής» της.
Η ίδρυση του Νότου, η εξερεύνησή του, της οποίας τη σκυτάλη πήραν οι ρομαντικοί, γέννησε λογοτεχνικά αριστουργήματα. Οι ταξιδιωτικές αναμνήσεις του Γκαίτε στην Ιταλία, το ταξίδι του Σατωβριάνδου στην Ιερουσαλήμ, μέσω Ελλάδας, η Προσευχή στην Ακρόπολη του Ρενάν και πόσα ακόμη. Ο Νότος έβγαλε την Κάρμεν του Μπιζέ, αντίπαλον δέος του Βάγκνερ κατά τον Νίτσε. Αλήθεια, η αγάπη του Νίτσε για τον Νότο και την Ελλάδα ειδικά, πού ανήκει; Στον ευρωπαϊκό Νότο ή στον ευρωπαϊκό Βορρά;
Ας μου συγχωρηθεί η συνοπτική και σχηματική κατ’ ανάγκην αναδρομή στο παρελθόν. Με βοηθάει να στοιχειοθετήσω την άποψη πως η αντίθεση Βορρά - Νότου μπορεί να παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον για την πνευματική Ευρώπη, αναρωτιέμαι όμως ποιο ενδιαφέρον μπορεί να παρουσιάζει για την υπέρβαση των πολιτικών αντιφάσεων που θα βοηθήσουν, υποτίθεται, τη συγκρότησή της.
Ας με διορθώσει κάποιος, αλλά απ’ ό,τι γνωρίζω ο πρώτος που μίλησε για πολιτική υπόσταση του ευρωπαϊκού Νότου ήταν ο Σαρλ Μοράς. Φανατικός φιλέλληνας, συνέλαβε μια ελληνο-λατινική ένωση του μεσογειακού χώρου, η οποία θα κυριαρχούσε στον ευρωπαϊκό πολιτικό χώρο. Είναι περισσότερο γνωστός ως ιδεολογικός ταγός της γαλλικής εθνικιστικής ακροδεξιάς. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο φυλακίστηκε ως συνεργάτης των γερμανικών δυνάμεων κατοχής. Στην πραγματικότητα δεν έλεγε τίποτε διαφορετικό από το Mare Nostrum του Μουσολίνι. Μόνο που οι Ιταλοί φασίστες απέκλειαν από τα σχέδιά τους την αρχαία Ελλάδα ως επιρρεπή προς τον αναρχισμό, άκρως επιβλαβή για τη ρωμαϊκή τάξη.
Τη δεκαετία του ’80, επί Φρανσουά Μιτεράν, η Γαλλία προσπάθησε να δώσει ξανά πνοή στο φάντασμα του Νότου. Το καλοκαίρι του 1982, η Μελίνα είχε οργανώσει στην Υδρα συνέδριο για τη Μεσόγειο, παρουσία του αειμνήστου Ανδρέα και του ίδιου του Μιτεράν. Η πιο ενδιαφέρουσα στιγμή του «συνεδρίου» ήταν το ζεϊμπέκικο που χόρεψε ο Τσαρούχης. Κατά τα άλλα, οι «εργασίες» έκλεισαν με την εκτέλεση της διόλου μεσογειακής 9ης του Μπετόβεν στην Επίδαυρο. Εξάλλου, αυτή η πρωτοβουλία των Γάλλων, όπως και η επόμενη και ιδιαιτέρως χλωμή του Νικολά Σαρκοζί με την «Ενωση για τη Μεσόγειο», είχαν περισσότερο να κάνουν με το άνοιγμα προς τον αραβικό κόσμο. Μετά τα αποτελέσματα της Αραβικής Ανοιξης αποδείχθηκε πως όλα αυτά ήταν «κουβέντα να γίνεται».
Κουβέντα να γίνεται, λοιπόν, και σε δουλειά να βρισκόμαστε. Ο ευρωπαϊκός Νότος μπορεί να εξακολουθεί να εμπνέει κάποιους ως φαντασιακό πεδίο. Ως πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης, όμως, μάλλον οφείλεται στη σύγχυση ανάμεσα στη μαγειρική και την πολιτική κουζίνα. Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία; Ενδεχομένως πολύ στενή, όταν έχουμε να κάνουμε με μεσογειακή κουζίνα. Αντε να βάλουμε και την Πορτογαλία με τους πενήντα τρόπους παρασκευής του μπακαλιάρου και τα ωραία φάντο. Κατά τα λοιπά, όμως, τι μένει πέρα από το χρέος, το οποίο και αυτό ο καθένας το αντιμετωπίζει με τον τρόπο του;
Μένει βέβαια η νοοτροπία «έξω καρδιά», που ο Βορράς μόνον όταν κάνει διακοπές παρά θίν’ αλός υποτίθεται πως μπορεί να καταλάβει. Μένει ακόμη και η ηλιόλουστη κενολογία και η αδυναμία παραγωγής πολιτικής: αν ο κ. Τσίπρας μιλούσε για συμμαχία της Ελλάδας με την Ισπανία θα προκαλούσε γέλια. Επειδή όμως ο Νότος είναι πολιτικό φάντασμα, κανέναν απολύτως δεν ενοχλεί, γιατί πολιτικά δεν σημαίνει απολύτως τίποτε.
