Η πρώτη φάση του Εμφυλίου
Του Νίκου Μαραντζίδη*
(Πηγή: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_1_20/11/2011_463513)
Το ΚΚΕ στηρίχθηκε κυρίως στον εξωτερικό παράγοντα
Επισήμως ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας ιδρύθηκε στις 28 Οκτωβρίου 1946. Στην πραγματικότητα η ημερομηνία αξιοποιήθηκε προκειμένου να αποτυπώσει τη σχέση αυτού του αντάρτικου με εκείνου της Κατοχής.
Υπό την οπτική γωνία του ΚΚΕ, ο αγώνας των ετών 1946 - 1949 υπήρξε η συνεπής συνέχεια των όσων προηγήθηκαν κατά τα χρόνια 1943 - 1945. Ο ΔΣΕ υπήρξε το αποτέλεσμα της πολιτικής επιλογής του ΚΚΕ. Μία σειρά παράγοντες ώθησαν την ηγεσία του προς τα εκεί. Από αυτούς, κρισιμότερος υπήρξε ο ρόλος των Λαϊκών Δημοκρατιών. Από τις αρχές του 1946, οι επαφές του γενικού γραμματέα Ν. Ζαχαριάδη, με τους ηγέτες των αδελφών κομμουνιστικών κομμάτων είχαν ως βασικό στόχο τη διερεύνηση της δυνατότητας ενίσχυσης του ένοπλου αγώνα του ΚΚΕ από το διεθνές κομμουνιστικό σύστημα. Η θετική ανταπόκριση των Λαϊκών Δημοκρατιών, ιδιαίτερα της Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας, υπό τον αφανή πλην όμως κρίσιμο ρόλο της ΕΣΣΔ, καθόρισαν την απόφαση του Ν. Ζαχαριάδη. Αυτή τη φορά, και σε αντιδιαστολή με τα Δεκεμβριανά του 1944, το ΚΚΕ επέλεξε να εξαπολύσει τον αγώνα του στηριζόμενο κυρίως στον εξωτερικό παράγοντα και όχι σε μια εσωτερική κοινωνική δυναμική ανατροπής της καθεστηκυίας τάξης που το ίδιο είχε υποκινήσει. Η επίσημη ανακοίνωση της ίδρυσης του ΔΣΕ προκάλεσε αναστάτωση στην Αθήνα. Εχοντας ανοιχτά πολλά κρίσιμα μέτωπα, η εκλεγμένη από τις εκλογές του Μαρτίου του 1946, κυβέρνηση Τσαλδάρη έδειξε ανέτοιμη να αντιμετωπίσει τη δυναμική των γεγονότων. Το νέο αντάρτικο αναπτύχθηκε σχετικά γρήγορα, στηριζόμενο σε πρώτη φάση στα καταδιωκόμενα στελέχη του ΚΚΕ, και αυτούς που έφταναν παράνομα στη χώρα από το στρατόπεδο εκπαίδευσης του Μπούλκες στη Γιουγκοσλαβία. Στις αρχές του καλοκαιριού του 1946, ο επικεφαλής του ΔΣΕ, Μάρκος Βαφειάδης είχε υπό τις εντολές του περίπου 2-3.000 μαχητές, οι οποίοι ξεπέρασαν τους 4.000 τον Οκτώβριο. Στα τέλη του 1946, ο αριθμός ήταν ακόμη μεγαλύτερος αν και απείχε οπωσδήποτε από τις 10.000 που δήλωνε ο Βαφειάδης πως διέθετε. Μέχρι το τέλος του 1946, ο Δημοκρατικός Στρατός έκανε την εμφάνισή του σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας, με πλέον αξιοσημείωτη, ίσως, την επίθεση στην Υπάτη, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1947.
Δραματικές στρατιωτικές και πολιτικές εξελίξεις
Στις 12 Μαρτίου 1947, ανακοινώθηκε από τον πρόεδρο των ΗΠΑ το «Δόγμα Τρούμαν». Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς η εξαγγελία του σχεδίου για την οικονομική ανόρθωση της Ευρώπης, που έμεινε γνωστό ως «Σχέδιο Μάρσαλ», από το όνομα του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών Τζορτζ Μάρσαλ, είχε ως στόχο την παροχή οικονομικής βοήθειας στις πληγείσες από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οικονομίες της Ευρώπης. Τόσο το Δόγμα Τρούμαν όσο και το Σχέδιο Μάρσαλ δήλωναν απερίφραστα την αποφασιστικότητα των ΗΠΑ να εμπλακούν στα ευρωπαϊκά πράγματα. Σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως η αμερικανική εμπλοκή είχε καθοριστικό ρόλο στην τελική νίκη της ελληνικής κυβέρνησης έναντι του ΚΚΕ, το 1949. Κατά πάσα πιθανότητα, χωρίς αυτήν η χώρα είτε θα είχε πέσει στα χέρια των κομμουνιστών ανταρτών, είτε θα είχε κοπεί στα δύο, με το βόρειο τμήμα της να ελέγχεται από μια κομμουνιστική κυβέρνηση εξαρτημένη από τις γειτονικές Λαϊκές Δημοκρατίες.
Η εμπλοκή των Βαλκάνιων κομμουνιστών στον ελληνικό εμφύλιο, επικυρώθηκε διπλωματικά στο Μπλεντ της Σλοβενίας τον Αύγουστο του 1947. Εκεί, η Γιουγκοσλαβία, η Βουλγαρία και η Αλβανία κατέληξαν σε κοινή στάση έναντι του ζητήματος των «Ελλήνων συντρόφων» και δεσμεύτηκαν να βοηθήσουν πολιτικά, στρατιωτικά και υλικά τον Δημοκρατικό Στρατό.
Τα μέτωπα
Οι δραματικές εξελίξεις στα στρατιωτικά και πολιτικά μέτωπα του εμφυλίου και η εξουθένωση της ελληνικής οικονομίας δεν άργησαν να φέρουν την κατάρρευση της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη, ο οποίος υπέβαλε τελικά την παραίτησή του στις 24 Ιανουαρίου 1947. Την πρωθυπουργία ανέλαβε ο οικονομολόγος Δημήτρης Μάξιμος. Τον Φεβρουάριο της ίδιας χρονιάς ανατέθηκε η θέση του αρχηγού ΓΕΣ στον Κ. Βεντήρη, ενώ εξουσιοδοτήθηκε ο Ζέρβας να εκκαθαρίσει την Πελοπόννησο από τους κομμουνιστές αντάρτες.
Στις 20 Μαρτίου 1947, το κλίμα αποσταθεροποιήθηκε ακόμη περισσότερο με τη δολοφονία στη Θεσσαλονίκη του ανώτατου στελέχους του ΚΚΕ, Γιάννη Ζεύγου, από έναν πρώην μπουλκιώτη μαχητή. Η σκοτεινή αυτή υπόθεση, έφερε στην επιφάνεια πολλά σενάρια συνωμοσίας. Λίγες μέρες αργότερα, ο αναπάντεχος θάνατος του βασιλιά Γεώργιου την 1η Απριλίου, οδήγησε στην ανάληψη του θρόνου από τον διάδοχο Παύλο.
Σε στρατιωτικό επίπεδο τα πράγματα εξελίσσονταν άσχημα για την ελληνική κυβέρνηση. Την αρχική αισιοδοξία πως η εξέγερση θα ελεγχόταν γρήγορα, διαδέχτηκε ο προβληματισμός για τη διάρκεια του πολέμου. Η πρώτη σημαντική εκκαθαριστική επιχείρηση με το κωδικό όνομα Terminus σχεδιάστηκε τον Δεκέμβριο του 1946, και μπήκε σε εφαρμογή τον Απρίλιο του 1947. Η επιχείρηση άρχισε από τα νότια Αγραφα και σταδιακά κατευθύνθηκε προς τον Βορρά. Τον Μάιο οι στρατιωτικές επιχειρήσεις στόχευαν στην εκκαθάριση της περιοχής που εκτεινόταν από τα Χάσια και τα Αντιχάσια μέχρι τη Βόρεια Πίνδο. Το Ιούνιο οι επιχειρήσεις συνεχίστηκαν στον Κίσσαβο και το Πήλιο, ενώ λίγο αργότερα επεκτάθηκαν προς τον Ολυμπο και τα Πιέρια.
Μέσα σε μερικούς μήνες τα ηγετικά κλιμάκια του στρατεύματος συνειδητοποίησαν πως η τακτική που είχε ακολουθήσει ο Ελληνικός Στρατός δεν απέδωσε. Οι αντάρτες με το πέρας των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων επέστρεφαν στις περιοχές απ’ όπου είχαν φύγει. Η κατάσταση προκάλεσε εκνευρισμό και απαισιοδοξία στην πολιτική και στρατιωτική ηγεσία. Ο ίδιος ο Γ., Παπανδρέου, όταν συνειδητοποίησε το πρόβλημα φέρεται να δήλωσε: «Τότε η Ελλάς εχάθη και χρειάζεται πανστρατιά».
Υπόσχεση αμνηστίας
Η αιμορραγία του εμφυλίου έφερε νέες πολιτικές εξελίξεις. Το Σεπτέμβριο του 1947 σχηματίστηκε κυβέρνηση συνεργασίας του Λαϊκού Κόμματος και του Κόμματος Φιλελευθέρων. Την πρωθυπουργία ανέλαβε ο φιλελεύθερος πολιτικός Θεμιστοκλής Σοφούλης. Η νέα κυβέρνηση αποτέλεσε την πρώτη σημαντική συνέπεια της ανάμειξης των ΗΠΑ στις ελληνικές πολιτικές εξελίξεις, μετά την αναγγελία του δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ.
Η κυβέρνηση ξεκίνησε τη θητεία της με μία επίθεση φιλίας στους αντάρτες του ΔΣΕ. Υποσχέθηκε αμνηστία σε όσους παρέδιδαν τα όπλα τους εντός ενός μηνός. Την ίδια στιγμή απολύθηκαν χιλιάδες αριστεροί κρατούμενοι, ενώ ανεστάλησαν οι εις θάνατον καταδικαστικές αποφάσεις των στρατοδικείων. Οι προσπάθειες αυτές της κυβέρνησης Σοφούλη, όπως και οι προηγούμενες των κυβερνήσεων Τσαλδάρη και Μάξιμου, δεν βρήκαν ανταπόκριση στην ηγεσία του ΚΚΕ, που αισιοδοξούσε ακόμη για την έκβαση του πολέμου.
Ομως, τα πράγματα δεν έδειχναν να πηγαίνουν τόσο καλά ούτε για το ΚΚΕ. Ολες οι προσπάθειες του ΔΣΕ, μέσα στο 1947, να πετύχει μια σημαντική στρατιωτική νίκη και να καταλάβει μια πόλη ή έστω κωμόπολη της Βόρειας Ελλάδας κατέληξαν σε αποτυχία.
Στις 28 Μαΐου 1947, δύναμη περίπου 800 ανταρτών του ΔΣΕ επιτέθηκε κατά της πόλης της Φλώρινας, την οποία κατέλαβε για λίγες ώρες αλλά αναγκάστηκε στη συνέχεια να την εγκαταλείψει μετά από επίθεση του Ελληνικού Στρατού. Στις 25 Ιουλίου, 4.000 αντάρτες με όλμους και βαρύ πυροβολικό επιτίθενται εναντίον των Γρεβενών. Την επιχείρηση, που τελικά απέτυχε παταγωδώς, διεύθυνε μία από τις πλέον ηρωικές προσωπικότητες του ΔΣΕ, ο Γιαννούλης. Στις 18 Οκτωβρίου του 1947, ο ΔΣΕ επιτέθηκε στο Μέτσοβο. Οι αντάρτες κατόρθωσαν αρχικά να ελέγξουν την κωμόπολη όμως, έπειτα από δύο εβδομάδες μαχών, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν.
Η χρονιά τελείωσε με την απόπειρα κατάληψης της πόλης της Κόνιτσας στις 25 Δεκεμβρίου. Η κατάληψη της Κόνιτσας είχε τεράστια πολιτική σημασία για το ΚΚΕ καθώς στόχευε να την ανακηρύξει έδρα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης. Η ανακοίνωση της συγκρότησης της ΠΔΚ είχε γίνει, δύο μέρες νωρίτερα από την επίθεση, στις 23 Δεκεμβρίου από την «Ελεύθερη Ελλάδα», τον εγκατεστημένο στη Γιουγκοσλαβία ραδιοφωνικό σταθμό του ΚΚΕ. Πέρα από την πολιτική της σημασία, η μάχη της Κόνιτσας ήταν η πρώτη επιχείρηση εφαρμογής τακτικού πολέμου από το ΔΣΕ. Οι συγκρούσεις έληξαν οριστικά την 6η Ιανουαρίου 1948. Οι αντάρτες υπέστησαν μία ταπεινωτική ήττα αλλά ο εμφύλιος είχε ακόμη δρόμο μπροστά του.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
