Η αλήθεια για τον σεχταρισμό
Πίσω από τις διάφορες πτυχές των ερίδων μεταξύ Σιιτών-Σουνιτών
Jacob Olidort
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Οι θρησκευτικές ταυτότητες υποτίθεται ότι σχηματίστηκαν πριν από αιώνες στην Μέση Ανατολή, και όμως φαίνεται να τροφοδοτούν τις πιο αιματηρές συγκρούσεις της περιοχής σήμερα.
Ενώ το Ιράν έχει υποστηρίξει τον πρόεδρο Μπασάρ αλ-Άσαντ στην Συρία και τους αντάρτες Houthi στην Υεμένη, η Σαουδική Αραβία έχει δημιουργήσει στρατηγικές για να τους κατανικήσει. Οι εντάσεις βάθυναν νωρίτερα αυτόν τον μήνα, αφότου η Σαουδική Αραβία εξόργισε το Ιράν εκτελώντας έναν εξέχοντα Σαουδάραβα Σιίτη κληρικό [1], για τον οποίο το καθεστώς ισχυρίστηκε ότι ήταν τρομοκράτης. Όταν Σιίτες διαδήλωσαν στο Ιράν και την Σαουδική Αραβία, συχνά με βίαιο τρόπο, το βασίλειο πέταξε τους διπλωμάτες του Ιράν έξω από την χώρα.
Αλλά η σύγκρουση στην περιοχή είναι πολύ πιο σύνθετη από έναν απλό θρησκευτικό πόλεμο. Η ρητορική της Σαουδικής Αραβίας, για παράδειγμα, η οποία διέπεται από έναν βαθιά ριζωμένο Ουαχαμπιτισμό [2] είναι πολύ διαφορετική από τον αντι-σιιτισμό που χρησιμοποιεί το Ισλαμικό Κράτος (επίσης γνωστό ως ISIS) για να εκμεταλλευτεί τα πολιτικά και οικονομικά παράπονα εις βάρος τόσο του σιιτικού-αλεβιτικού καθεστώτος Άσαντ όσο και των αποστερημένων Σουνιτών του Ιράκ υπό την κυβέρνηση του άλλοτε πρωθυπουργού Νούρι αλ-Μαλίκι [3].
Στην πραγματικότητα, υπάρχουν τρία βασικά είδη σεχταρισμού στο παιχνίδι. Ορισμένες ομάδες και κράτη έχουν ενσωματώσει θρησκευτικά θέματα ακριβώς μέσα στην δομή των πολιτικών, πολιτιστικών και εκπαιδευτικών τους συστημάτων. Ο σεχταρισμός, με άλλα λόγια, έχει θεσμοθετηθεί. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι, φυσικά, η Σαουδική Αραβία και ο αιώνιος ανταγωνισμός της προς τους Σιίτες. Ο Muhammad ibn Abd al-Wahhab [4], γνωστός ως ο πατέρας του Ουαχαμπιτισμού ο οποίος ήταν παρών στην ίδρυση του κράτους, έκανε τον αντι-σιιτισμό ένα βασικό συστατικό της θεωρίας του. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το Ιράν. Ο Ρουχολάχ Χομεϊνί [5], επικεφαλής της Ιρανικής Επανάστασης και αργότερα Ανώτατος Ηγέτης του Ιράν, ανέπτυξε μια θεωρία ισλαμικής διακυβέρνησης γνωστή ως «διακυβέρνηση των νομικών.» Υποστήριξε ότι οι Μουσουλμάνοι θα πρέπει να ζουν υπό καθεστώς που επιβλέπεται από νομικούς μελετητές, και ειδικότερα, εκείνους που έχουν εκπαιδευτεί στην σιιτική παράδοση, οι οποίοι είναι ειδικευμένοι στην ερμηνεία του νόμου της Σαρία. Η θεωρία του σχηματοποίησε τις ιδρυτικές αρχές της Δημοκρατίας.
Ακόμη και ορισμένες μη κρατικές κοινότητες, όπως οι Σαλαφιστές, έχουν θεσμοθετήσει τον σεχταρισμό τους. Οι Σαλαφιστές [6] υποστηρίζουν ότι συντηρητική εκδοχή τους επί του σουνιτισμού ταιριάζει σε μια κυριολεκτική κατανόηση της πίστης που άσκησαν ο Προφήτης Μωάμεθ και οι πρώτοι οπαδοί του. Με τον τρόπο αυτό θεωρούν τους Σιίτες αποστάτες. Παρά το γεγονός ότι τους λείπει (και στις περισσότερες περιπτώσεις ακόμη και δεν θέλουν) ένα κράτος, οι Σαλαφιστές έχουν συστηματοποιήσει την αντίθεσή τους στους Σιίτες κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα, με την προώθηση μεσαιωνικών θεολογικών πραγματειών που υποστηρίζουν την θεολογία τους. Στην δεκαετία του 1960, μέχρι που άρχισαν να διδάσκουν τον σαλαφισμό σε ισλαμικά πανεπιστήμια στην Σαουδική Αραβία και σε ουαχαμπιτικά ινστιτούτα σε όλο τον κόσμο.
Στο άλλο άκρο του σεχταριστικού φάσματος, ο συμπτωματικός σεχταρισμός, όπως υποδηλώνει το όνομά του, δεν συνεπάγεται ηθελημένη προσπάθεια να εφαρμοστεί μια θρησκευτική ατζέντα. Ο σεχταρισμό δεν παίζει κεντρικό ρόλο στους στόχους ενός κράτους ή μιας ομάδας, ακόμη και αν υπάρχουν αποχρώσεις του. Το πιο σχετικό παράδειγμα είναι ο συριακός εμφύλιος πόλεμος. Ξεκίνησε ως μια σύγκρουση με επίκεντρο την αλλαγή του καθεστώτος. Στην πραγματικότητα, η οικογένεια Άσαντ έχει συνειδητά υποβαθμίσει την αλεβιτική καταγωγή της [7], ακριβώς επειδή θεωρείται ως ετερόδοξη από τον πιο κυρίαρχο «σιιτισμό των 12 [ιμάμηδων]» του Ιράν. Για να εξασφαλίσει ισχύ και νομιμοποίηση, ο πρώην πρόεδρος Χάφεζ αλ Άσαντ [8], ο πατέρας του Μπασάρ, ως εκ τούτου συμμάχησε με άλλες σιιτικές ομάδες στην περιοχή, όπως εκείνη του Λιβάνου. Παρά το γεγονός ότι υπάρχει σίγουρα μια θρησκευτική διάσταση στην σύγκρουση της Συρίας, δεν αποτελεί ένα θεσμοθετημένο κομμάτι είτε του πολέμου είτε των φορέων που εμπλέκονται˙ έχει προστεθεί συμπτωματικά. Το ίδιο ισχύει και για τους αντάρτες Houthi στην Υεμένη, που ανήκουν στη μειονότητα της αίρεσης Zaydi, αλλά δεν μάχονται το καθεστώς για σεχταριστικούς λόγους.
Τέλος, υπάρχει ο εκμεταλλευτικός σεχταρισμός, μια κατηγορία που χαρακτηρίζει την τακτική και την φύση πολλών από τους πιο βίαιους δρώντες της περιοχής. Το ISIS, για παράδειγμα, εκμεταλλεύεται το τοπικό κενό εξουσίας [9] προκειμένου να δομήσει τις δυνατότητές του και να συσσωρεύσει έδαφος. Ένας αριθμός ομάδων συριακής αντιπολίτευσης, όπως η Ahrar al Sham και το Μέτωπο al Nusra, προωθούν επίσης μια θρησκευτική αφήγηση προκειμένου να πετύχουν τους πολιτικούς στόχους τους, είτε πρόκειται για την μετατροπή της Συρίας στην δική τους εκδοχή ενός σταθερού σουνιτικού κράτους είτε απλά για την ανατροπή του Άσαντ. Για να είμαστε ξεκάθαροι, οι ομάδες αυτές είναι όλες εξίσου δεσμευμένες στις σεχταριστικές αρχές τους, αλλά δεν έχουν προχωρήσει τόσο πολύ όλες όσο, ας πούμε το ISIS, στην θεσμοποίηση των πεποιθήσεών τους, πολιτικά και κοινωνικά.
Αυτό το τρισκελές σύστημα ταξινόμησης είναι επίσης ένας χρήσιμος οδηγός για την κατανόηση του πώς συμπεριφέρονται οι παίκτες στην περιοχή. Οι θεσμικοί σεχταριστές, όπως η Σαουδική Αραβία και το Ιράν μπορούν επίσης να δράσουν εκμεταλλευτικά, δηλαδή, να ενθέσουν ένα στρώμα «συμπτωματικού σεχταρισμού» σε μια κατά τα άλλα μη-θρησκευτική σύγκρουση, όπως έχουμε δει στην Συρία [10] και την Υεμένη [11]. Η Σαουδική Αραβία αξιοποίησε επίσης τον ποινικό κώδικά της για να ενισχύσει την σεχταριστική διάσταση της περιφερειακής γεωπολιτικής με το να εκτελέσει έναν υψηλού προφίλ Σιίτη κληρικό. Αν και τα ακριβή κίνητρα είναι δύσκολο να εντοπιστούν, η Σαουδική Αραβία πιθανώς επιδίωξε να εκμαιεύσει μια επιθετική ιρανική απάντηση ακριβώς την ώρα που αίρονται οι κυρώσεις ή, όπως μερικοί έχουν πρότειναν εντόνως, να θυμίσει στις Ηνωμένες Πολιτείες [12] ότι μπορεί να αντισταθεί στο Ιράν από μόνη της, ιδίως όταν η Ουάσιγκτον αρνείται να το πράξει.
Επίσης, οι δρώντες-εκμεταλλευτές ίσως να μάθουν να θεσμοθετούν τις συμπεριφορές τους. Το βλέπουμε αυτό με το ISIS. Επεδίωξε ενεργά να εγκαθιδρύσει ένα σύστημα διακυβέρνησης, είτε πρόκειται για την έκδοση διαταγμάτων για το πώς να γίνεται η μεταχείριση των μειονοτήτων είτε για τον σχεδιασμό εκπαιδευτικών προγραμμάτων [13]. Αυτή η διαδικασία δημιουργεί στο ISIS κανάλια για να εφαρμόσει και να διαιωνίσει τα δόγματά του, καθώς και να αποκτήσει αξιοπιστία στα μάτια εκείνων που μοιράζονται το όραμά του σε όλο τον κόσμο. Το ίδιο ισχύει και για τις ομάδες της αντιπολίτευσης της Συρίας. Το Μέτωπο al Nusra και η Ahrar Al Sham έχουν δημιουργήσει δικαστήρια και σώματα δικαστικής εξουσίας που απονέμουν την δική τους εκδοχή της δικαιοσύνης. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως το ISIS σήμερα, το πρώτο Σαουδαραβικό κράτος, το οποίο ιδρύθηκε τον 18ο αιώνα, προέκυψε επίσης από ένα πολιτικό κενό με την αξιοποίηση των εδαφικών ευκαιριών που δημιουργήθηκαν από περιφερειακή αμέλεια.
Η κατανόηση της δυναμικής φύσης του σεχταρισμού θα επιτρέψει στις Ηνωμένες Πολιτείες να ανταποκριθούν πιο αποτελεσματικά στις νεοεμφανιζόμενες σεχταριστικές προκλήσεις. Για αρχή, η Ουάσιγκτον πρέπει να καταλάβει ότι δεν είναι εποικοδομητικό να διαταράξει τον θεσμοθετημένο σεχταρισμό. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, δεν είναι σε θέση ούτε είναι ευπρόσδεκτες να αλλάξουν τους σαουδαραβικούς ή τους ιρανικούς κοινωνικούς κανόνες, όσο δυσάρεστοι κι αν είναι. Μια καλύτερη κατανομή των πόρων και της προσοχής των ΗΠΑ είναι να αποτρέπονται οι καταχρηστικές πράξεις από θεσμικούς σεχταριστές, όπως η Σαουδική Αραβία ή το Ιράν. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο με το να αναλαμβάνουν έναν ηγετικό ρόλο στην περιοχή –για παράδειγμα, σε συνεργασία με τις τοπικές κοινωνίες για την ανοικοδόμηση των υποδομών τους έτσι ώστε να μην στραφούν σε εναλλακτικές σεχταριστικές λύσεις.
Η ίδια μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί για την καταπολέμηση εκμεταλλευτικών ομάδων όπως το ISIS. Παρ’ όλο που η αμερικανική αντιτρομοκρατία έχει αγκαλιάσει πρόσφατα την έννοια της «καταπολέμησης του βίαιου εξτρεμισμού» [14], οι προσπάθειες αυτές θα σύρουν τελικά την Ουάσιγκτον προς μια ιδεολογική ποντικότρυπα, επειδή δεν είναι μέσα στην φυσική, νομική ή πολιτική αρμοδιότητα της κυβέρνησης των ΗΠΑ η αντιμετώπιση των εξτρεμιστικών αφηγήσεων, οι οποίες συχνά έχουν ιστορικές ρίζες˙ για παράδειγμα, η εχθρότητα των Σουνιτών προς τους Σιίτες, επειδή προσκυνούσαν τους ιμάμηδές τους (και ως εκ τούτου, σύμφωνα με τους Σουνίτες, παραβίαζαν την αρχή της μοναδικότητας του Θεού), είναι μια πολεμική που ανάγεται στην περίοδο σχηματισμού του σουνιτισμού. Πώς θα μπορέσουν οι Ηνωμένες Πολιτείες ακόμη και να αρχίσουν να αντιμετωπίζουν αυτή την αφήγηση;
Μια πιο λογική πρωτοβουλία αφορά το να ληφθεί υπόψη το πώς οι δρώντες-εκμεταλλευτές χρησιμοποιούν τα σεχταριστικά θέματα προς όφελός τους. Αν και η σαλαφιτική λογοτεχνία είναι ασφυκτικά γεμάτη από μίσος για τους Σιίτες, είναι οι τζιχαντιστικές-σαλαφιτικές ομάδες όπως η αλ Κάιντα και το ISIS που την χρησιμοποιούν για να δικαιολογήσουν τις βίαιες ενέργειες προς τους Σιίτες και άλλες μη σουνιτικές ισλαμικές ομάδες. Αντί να προτείνει εναλλακτικές λύσεις σε αυτά τα σεχταριστικά δόγματα, η Ουάσιγκτον θα πρέπει να επικεντρωθεί στην πρόληψη αυτών των εγκληματιών από το να θεσμοθετούν το βίαιο όραμά τους μέσω σχολείων και γραφειοκρατιών που διαιωνίζουν αυτές τις ιδέες. Αν αφεθεί ανεξέλεγκτος, ο τόνος και το είδος του σεχταρισμού που κατά πάσα πιθανότητα θα θεσμοθετηθεί θα είναι ακόμα πιο αιματηρός και, ίσως, πιο ελκυστικός για τους δυνητικούς νεοσύλλεκτους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ανάπτυξη μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής για τις σεχταριστικές συγκρούσεις απαιτεί την κατανόηση ότι δεν είναι όλοι οι σεχταρισμοί το ίδιο.
* Ο JACOB OLIDORT είναι συνεργάτης στην έδρα Soref στο Washington Institute for Near East Policy και επίκουρος καθηγητής στην Σχολή Διεθνών Υποθέσεων Elliott στο Πανεπιστήμιο George Washington. Οι απόψεις του είναι αυστηρά προσωπικές.
Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2016-01-25/truth-abo...
Σύνδεσμοι:
[1] http://www.npr.org/sections/thetwo-way/2016/01/04/461912757/who-was-the-...
[2] https://www.foreignaffairs.com/reviews/2015-10-20/islam-saudi-arabia
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/persian-gulf/2012-01-31/decoding...
[4] https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2002-09-01/wahhabi...
[5] https://www.foreignaffairs.com/reviews/2013-12-30/days-god-revolution-ir...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/syria/2015-11-24/what-salafism
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2012-04-16/alawites-...
[8] http://rlp.hds.harvard.edu/faq/shiism-syria
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/isis-revolutionary-s...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/syria/2016-01-19/assad-has-it-hi...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/persian-gulf/2009-12-16/disorder...
[12] http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/riyadhs-message-...
[13] https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-07-21/cubs-caliphate
[14] https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-12-10/game-theory-terrorism
