Η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας μετά την Αραβική Άνοιξη
Πώς η Άγκυρα έφθασε να υιοθετήσει μια πολιτική επιλεγμένων εμπλοκών
Galip Dalay
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Το ερώτημα, τι είναι αυτό που καθοδηγεί την τουρκική εξωτερική πολιτική, είναι γεμάτο αντιθέσεις. Κατά την διάρκεια της πρωθυπουργίας του Αχμέτ Νταβούτογλου, ειδικοί απεικόνιζαν την Άγκυρα ως καθοδηγούμενη από την ιδεολογία, ως επεκτατική και παράτολμη, και ως εκ τούτου, ως δημιουργό σημαντικών εντάσεων με τους γείτονες της χώρας και τις διεθνείς δυνάμεις.
Όταν ανέλαβε ο νέος πρωθυπουργός, Μπινάλι Γιλντιρίμ, το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν [1] υιοθέτησαν έναν πιο συμφιλιωτικό τόνο. Ο Ερντογάν περίφημα διακήρυξε [2] τον Απρίλιο του 2016 ότι η Τουρκία χρειάζεται να κάνει περισσότερους φίλους και να μειώσει τον αριθμό των εχθρών της. Η Άγκυρα σύντομα παρουσιαζόταν ως προσεκτική, ρεαλιστική, και ότι αποφεύγει τα ρίσκα. Η δημόσια υποχώρηση των εντάσεων της Τουρκίας με το Ισραήλ και την Ρωσία εκείνη την εποχή έδωσαν αξιοπιστία σε αυτή την ανάγνωση.
Ωστόσο, αυτή η αφήγηση, επίσης, σύντομα έφθασε στα όριά της. Μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος [3] στις 15 Ιουλίου, η Τουρκία άρχισε να επικρίνει δημοσίως αυτό που είδε ως Δυτική απάθεια προς τα προβλήματα της Άγκυρας. Και έτσι, επανεμφανίστηκε μια μακροχρόνια διαμάχη σχετικά με την αληθινή νομιμοφροσύνη της Τουρκίας -αυτή την φορά η χώρα φαίνεται να απομακρύνεται από την Δύση προς μια υποτιθέμενη συμμαχία με την Ρωσία. Επιπλέον, η Τουρκία διεξάγει την επιχείρηση «Ασπίδα του Ευφράτη» στο βόρειο τμήμα της Συρίας, η οποία στοχεύει στο να εκδιώξει το ISIS από τις παραμεθόριες περιοχές και να αποτρέψει τις σχετιζόμενες με το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (ΡΚΚ) Μονάδες Προστασίας του Κουρδικού Λαού (YPG) από το να αποκτήσουν τον έλεγχο εκείνης της περιοχής. Επίσης, επέμεινε να ενταχθεί [4] σε οποιαδήποτε επιχείρηση για την απελευθέρωση της Μοσούλης από το ISIS. Αν τις δει κανείς μαζί, αυτές οι ενέργειες δείχνουν ότι η Τουρκία ούτε μειώνει το μέγεθός των φιλοδοξιών της εξωτερικής πολιτικής της ούτε χρησιμοποιεί έναν συμφιλιωτικό τόνο στην περιοχή όταν αισθάνεται ότι τα εθνικά συμφέροντα ασφαλείας της βρίσκονται σε κίνδυνο. Η δήλωση του Ερντογάν [5] για ένα νέο προληπτικό δόγμα ασφάλειας τόσο για εγχώριες όσο και για ξένες απειλές, συνεχίζει αυτή την τάση.
Ο λόγος που οι συνήθεις αφηγήσεις για την τουρκική εξωτερική πολιτική έχουν χάσει όλη την ιστορία, είναι ότι η κάθε μια δίνει υπερβολική έμφαση σε έναν μόνο παίκτη, είτε πρόκειται για τον Ερντογάν είτε για τον Νταβούτογλου. Στην πραγματικότητα, ήταν οι απαιτήσεις της περιφερειακής γεωπολιτικής, σε συνδυασμό με τις εγχώριες πολιτικές ανησυχίες της Άγκυρας και τις προκλήσεις ασφαλείας που έχουν διαμορφώσει τα βασικά περιγράμματα της τουρκικής πολιτικής τα τελευταία χρόνια.
Η ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ ΕΚΤΡΟΧΙΑΣΤΗΚΕ
Αρχικά, το επίκεντρο των αραβικών εξεγέρσεων ήταν σχετικό με πολιτικά αιτήματα. Με την μεγαλύτερη ιστορία λειτουργικής, αν και μερικές φορές προβληματικής, κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην περιοχή, η Τουρκία ήταν σε θέση να σχετιστεί με τις δημοκρατικές προσδοκίες των αραβικών λαών. Η θρησκευτική ταυτότητα ορισμένων από τις μεγαλύτερες ομάδες στο πλαίσιο αυτών των διαμαρτυριών κινητοποίησε περαιτέρω το ισλαμιστικό ΑΚΡ της Τουρκίας για την υποστήριξή τους, στο μέτρο που πίστευε ότι η κοινή ταυτότητα και τα πολιτικά αιτήματα θα δημιουργούσαν τις βάσεις για συνεργασία μόλις κατακάθιζε η σκόνη στην περιοχή.
Τότε, η Τουρκία θεωρούσε αναπόφευκτη την αλλαγή και έριξε το βάρος της στην υποστήριξη των εξεγέρσεων. Βλέποντας τα γεγονότα με δυαδικούς όρους, υιοθέτησε ένα όραμα συνολικά για την περιοχή, στο οποίο προέβλεπε μια νέα περιφερειακή και δημοκρατική τάξη με την Τουρκία να λάμπει στον πρωταγωνιστικό ρόλο.
Σήμερα, τέσσερα κύρια γεγονότα οδήγησαν την Τουρκία να επανεξετάσει τις υποθέσεις της εξωτερικής πολιτικής της από την εποχή της Αραβικής Άνοιξης: Πρώτα ήταν η μεταμόρφωση της συριακής εξέγερσης σε έναν πλήρως ανεπτυγμένο εμφύλιο πόλεμο το 2012 και στις αρχές του 2013. Στην συνέχεια ήταν το πραξικόπημα στην Αίγυπτο τον Ιούλιο του 2013. Και τα δύο αυτά γεγονότα έδειξαν ότι τα κύματα της αλλαγής που ξέσπαγαν στον αραβικό κόσμο θα μπορούσαν να αντιστραφούν. Τρίτον, η άνοδος του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) στην Συρία και στο Ιράκ από το 2013-14 και μετά, οδήγησε την διεθνή κοινότητα να δώσει προτεραιότητα στην ασφάλεια στην περιοχή και όχι στην στήριξη και την τροφοδότηση των νέων αναδυόμενων δημοκρατικών μεταβάσεων. Επιπλέον, ορισμένες χώρες της περιοχής, όπως η Συρία, η Σαουδική Αραβία και το Ιράν αξιοποίησαν την άνοδο του ISIS για να πολώσουν περαιτέρω τον αραβικό κόσμο κατά μήκος σεχταριστικών γραμμών και να απονομιμοποιήσουν ακόμη και βασικά ισλαμιστικά κινήματα. Στην Δύση, η φιλελεύθερη εκκοσμίκευση τέθηκε ενάντια στην δημοκρατία, κάτι που με την σειρά του μείωσε την Δυτική υποστήριξη στις αραβικές εξεγέρσεις γενικά και στις ομάδες της αντιπολίτευσης της Συρίας ειδικότερα.
Τέλος, το ISIS έχει οδηγήσει κουρδικά κινήματα [6] τόσο στην Συρία όσο και στο Ιράκ να επεκτείνουν τα εδάφη που έχουν υπό τον έλεγχό τους, μετά την απόκτηση διεθνούς συμπάθειας, νομιμοποίησης και στρατιωτικής βοήθειας. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση για το θέμα αυτό ήρθε μετά την πολιορκία της συριακής κουρδικής πόλης Κομπανί από το ISIS, τον Σεπτέμβριο του 2014. Με βοήθεια από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις ιρακινές κουρδικές πολιτοφυλακές (πεσμεργκά), το ISIS σύντομα απωθήθηκε. Η νίκη των YPG τους προσέδωσε αναγνώριση ως μια ικανή και νομιμοποιημένη δύναμη μάχης. Η μάχη αναζωογόνησε, επίσης, [7] τα κουρδικά εθνικιστικά αισθήματα στην περιοχή και οδήγησε στην εμφάνιση μιας περιφερειακής κουρδικής δημόσιας σφαίρας. Αξιοποιώντας αυτή την νεοαποκτηθείσα διεθνή συμπάθεια και τη νομιμοποίηση (καθώς και τα κουρδικά εδαφικά κέρδη), το PKK έχει υιοθετήσει μια ισχυρότερη διαπραγματευτική θέση έναντι της Τουρκίας. Με την κατάρρευση της άλλοτε πολλά υποσχόμενης κουρδικής ειρηνευτικής διαδικασίας και με το PKK να ξεκινά ένα εμπνευσμένο από την Συρία αντάρτικο πόλεων στις κουρδικής πλειοψηφίας ανατολικές και νοτιοανατολικές περιοχές της Τουρκίας φέτος, η Άγκυρα έχει θέσει ως προτεραιότητα την εθνική ασφάλεια πάνω από [τις όποιες] πολιτικές πρωτοβουλίες και έχει προσαρμόσει την περιφερειακή εξωτερική πολιτική της αναλόγως.
Και σαν αυτό να μην ήταν αρκετά κακό, το ISIS χτύπησε επίσης στο εσωτερικό της Τουρκίας. Πρώτον, στόχευσε κουρδικές και αριστερές ομάδες ως μια διάχυση του αγώνα του κατά των YPG στην Συρία, όπως ήταν η περίπτωση με τις επιθέσεις στο Suruc [8], το Ντιγιαρμπακίρ [9] και τον σιδηροδρομικό σταθμό της Άγκυρας [10]. Σε μια δεύτερη κατηγορία επιθέσεων, πραγματοποίησε αποστολές αυτοκτονίας στην περιοχή Sultanahmet [11], στην οδό Istiklal [12] καθώς και στο αεροδρόμιο Ατατούρκ [13]. Αυτές οι τελευταίες επιθέσεις ήταν ως επί το πλείστον εναντίον τουριστών και ξένων, και είχαν πιθανόν ως κίνητρο την ένταξη της Τουρκίας στην διεθνή συμμαχία κατά του ISIS. Αυτά έχουν επιδεινώσει τις εθνικές προκλήσεις ασφαλείας της Άγκυρας, κάτι που με την σειρά του είχε σημαντικές επιπτώσεις στην περιφερειακή πολιτική της Τουρκίας.
ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Σε μια εποχή που η Τουρκία αισθάνθηκε περισσότερο απειλούμενη από το ΡΚΚ και τις YPG, οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι Δυτικοί σύμμαχοί τους φάνηκαν να σιωπούν για τις ανησυχίες της Άγκυρας για (την δέσμευσή της με, και) την υποστήριξη της αδελφής οργάνωσης του ΡΚΚ, YPG, στην Συρία στον αγώνα της κατά του ISIS. Περαιτέρω, παρά την ανησυχία της Τουρκίας, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν διατηρήσει την συμμαχία τους με τις Δημοκρατικές Δυνάμεις της Συρίας (SDF), μια συμμαχία που περιλαμβάνει τις YPG ως ραχοκοκαλιά της και η οποία χρησιμοποιείται από την Ουάσινγκτον ως η κύρια δύναμη επί του εδάφους για την απελευθέρωση της Ιεράπολης (Manbij), που έδωσε στις YPG άλλη μια ισχυρή θέση στο δυτικό τμήμα του ποταμού Ευφράτη. Αυτό έφερε τις YPG ένα βήμα πιο κοντά στην επίτευξη του απώτερου στόχου τους να καταλάβουν το υπόλοιπο έδαφος μεταξύ Κομπανί και Afrin για να δημιουργήσουν μια πλήρη εδαφική ενότητα μεταξύ των τριών καντονιών τους. Η Τουρκία σύντομα παρενέβη για να αποτρέψει ένα τέτοιο αποτέλεσμα. Όλα αυτά συνέβαλαν στις ήδη τεταμένες σχέσεις και σε απότομη μείωση του επιπέδου εμπιστοσύνης μεταξύ της Τουρκίας και της Δύσης.
Εν τω μεταξύ, η Τουρκία βρέθηκε σε αντίθεση με το Ιράν. Καθώς η τουρκική περιφερειακή πολιτική έχει ουσιαστικά περιοριστεί στις δραστηριότητές της στο βόρειο Ιράκ και την βόρεια Συρία, η περιφερειακή δύναμη με την οποία κατά κύριο λόγο ανταγωνίζεται για επιρροή και ισχύ είναι το Ιράν. Στο σημερινό περιφερειακό περιβάλλον, η Τουρκία είναι σε μειονεκτική θέση. Η Άγκυρα ήταν καλύτερα εξοπλισμένη για να αντιμετωπίσει τα φαινόμενα της Αραβικής Άνοιξης, όταν η εστίαση ήταν στα κοινωνικο-πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά αιτήματα. Όταν οι εξεγέρσεις μετατράπηκαν σε εθνο-θρησκευτικούς πολέμους, αυτό ενίσχυσε την λαβή του Ιράν καθώς η Τεχεράνη είχε από καιρό επενδύσει σε σιιτικές πολιτοφυλακές. Σε αντίθεση με την Τουρκία, το Ιράν μετράει μεταξύ των προσηλωμένων συμμάχων του κινητοποιημένες ομάδες πληρεξουσίων και σιιτικές πολιτοφυλακές από το Ιράκ έως την Υεμένη και από την Συρία έως τον Λίβανο. Αυτό δίνει ένα ισχυρό θεμέλιο στην περιφερειακή πολιτική του.
Ο Ιρανός πρόεδρος Χασάν Ρουχανί σε συνέντευξη Τύπου κοντά στην Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, τον Σεπτέμβριο του 2016. LUCAS JACKSON / REUTERS
Για να αντισταθμίσει την αυξανόμενη επιρροή του Ιράν, του οποίου οι στόχοι παραμένουν σε αντίθεση με τους σκοπούς της Τουρκίας, η Άγκυρα επιδιώκει να αναπτύξει τοπικούς και περιφερειακούς συμμάχους. Στην Συρία, επεδίωξε να επιτύχει τους στόχους της υποστηρίζοντας σταθερά τις δυνάμεις κατά του Άσαντ, και ως εκ τούτου κατά του Ιράν, αλλά με περιορισμένη επιτυχία. Στο Ιράκ, έχει προσπαθήσει να περιορίσει σημαντικά την επιρροή του Ιράν σε όλη την χώρα, μέσω συμμαχιών της με την Περιφερειακή Κυβέρνηση του Κουρδιστάν (KRG), και ιδίως το Δημοκρατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (KDP), και με Σουνίτες Άραβες. Το σκεπτικό της Τουρκίας στην αναζήτηση ρόλου στην επιχείρηση ανακατάληψης της Μοσούλης από το ISIS, ήταν να περιορίσει το Ιράν (και τον σύμμαχό του, την ιρακινή κεντρική κυβέρνηση), αποτρέποντας οποιαδήποτε δημογραφικά «μαγειρέματα» μέσα και γύρω από την Μοσούλη, και να εμποδίσει το PKK, το οποίο έχει παρουσία ακριβώς δυτικά της Μοσούλης, να επωφεληθεί από μια ενδεχομένως χαοτική επιχείρηση. Σε περιφερειακό επίπεδο, η Σαουδική Αραβία και η Τουρκία άρχισαν να συνεργάζονται για να αντιταχθούν στην επέκταση της επιρροής του Ιράν.
Η Τουρκία υποστήριξε [14] την παρέμβαση της Σαουδικής Αραβίας στην Υεμένη και κάλεσε [14] το Ιράν να αποχωρήσει από την χώρα. Παρά το γεγονός ότι δεν κατέληξε να γίνει έτσι, η Άγκυρα μέχρι που πρότεινε ότι θα μπορούσε να παράσχει [14] υλικοτεχνική υποστήριξη για την επιχείρηση αυτή. Επίσης, συνεργάστηκε στενά με την Σαουδική Αραβία στην Συρία.
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Η Τουρκία τώρα φαίνεται να έχει μια εξωτερική πολιτική που καθοδηγείται από ανησυχίες για την ασφάλειά της και επικεντρώνεται γύρω από ad-hoc συμμαχίες βασισμένες στο κάθε ζήτημα. Σε θεσμικό επίπεδο, δεν υπήρξε κάποια ουσιαστική εκτροπή από τον ΝΑΤΟϊκό -και κατ’ επέκταση, Δυτικό- προσανατολισμό της, αλλά η Άγκυρα δεν έχει πλέον την σαφήνεια του οράματος που είχε κατά την διάρκεια της ακμής των αραβικών εξεγέρσεων. Η προσδοκία της ότι η παλιά περιφερειακή τάξη θα καταρρεύσει και θα αντικατασταθεί με μια νέα, ευνοϊκότερη για τα συμφέροντά της, παραμένει ανικανοποίητη. Προς το παρόν, έχει απομείνει να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις που προκύπτουν. Η διευθέτηση των ανησυχιών της για την ασφάλειά της λόγω των περιφερειακών κρίσεων έχει γίνει ο πρωταρχικός στόχος της σημερινής τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Για το άμεσο μέλλον, η Άγκυρα θα έχει μια επιλεκτική πολιτική εμπλοκής στην περιοχή. Θα περιθωριοποιήσει ευθύνες σε τομείς που θεωρεί ότι είναι δευτερεύουσας σημασίας, ενώ θα αναλάβει ρίσκα και θα επενδύσει χρόνο, χρήμα, ενέργεια, και αίμα σε τομείς που αφορούν τις ανησυχίες για την εθνική ασφάλειά της.
* Ο GALIP DALAY είναι ερευνητικός διευθυντής στο Al Sharq Forum και βασικός συνεργάτης για τουρκικές και κουρδικές υποθέσεις στο Κέντρο Μελετών Al Jazeera.
Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-11-24/turkey-s-post-arab-sp...
Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-10-27/erdogans-turn-...
[2] http://www.tccb.gov.tr/en/news/542/42577/president-erdogan-addresses-the...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-09-14/how-turks-mobilized-a...
[4] http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/10/erdogan-turkey-role-mo...
[5] http://www.dailysabah.com/columns/duran-burhanettin/2016/10/26/turkeys-n...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-06-03/ankaras-fight-...
[7] http://studies.aljazeera.net/en/reports/2015/02/201521183656637368.html
[8] http://www.aljazeera.com/news/2015/07/turkey-syria-explosion-suruc-15072...
[9] http://www.aljazeera.com/news/2015/06/blasts-hit-kurdish-party-election-...
[10] http://www.aljazeera.com/news/2015/10/peace-rally-bombing-raises-tension...
[11] http://www.aljazeera.com/news/2016/01/istanbul-tourist-district-rocked-e...
[12] http://www.aljazeera.com/news/2016/03/istanbul-taksim-square-area-hit-ex...
[13] http://www.aljazeera.com/news/2016/06/turkey-istanbul-ataturk-airport-at...
[14] http://www.france24.com/en/20150326-turkey-support-saudi-yemen-erdogan-i...
