Η κρίση μετατράπηκε σε εφιάλτη για την Ευρωζώνη
ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΚΑΓΙΑΝΝΗΣ
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr/)
Η κρίση της Ευρωζώνης τυραννάει και διχάζει την Ευρώπη εδώ και έξι χρόνια, καταδικάζοντας εκατομμύρια ανθρώπους, πρωτίστως νέους, στην ανεργία, υποσκάπτει το πολιτικό και οικονομικό μέλλον της Ενωσης αλλά και των μελών της και εκτρέφει εθνικιστικές και μισαλλόδοξες πολιτικές δυνάμεις.
Ηρθε ο καιρός να σκεφτούμε πώς θα αντιμετωπίσουμε ουσιαστικά την κρίση προτού αυτή διαλύσει ό,τι έχει απομείνει από το όραμα για μια ενωμένη, ευημερούσα Ευρώπη. Μια Ευρωζώνη που δεν θα χωρίζεται σε «πυρήνα» και σε «περιφέρεια», σε «δανειστές» και σε «οφειλέτες», σε κακούς μαθητές από τη Νότια Ευρώπη που πρέπει να «κάνουν τα μαθήματά τους» και σε «συνετούς» Βορειοευρωπαίους που ηθικολογούν έχοντας ξεχάσει με ποιο τρόπο η οικονομική κρίση του 1929 και η λανθασμένη αντιμετώπισή της αποτέλεσαν το όχημα για την κυριαρχία ολοκληρωτικών δυνάμεων.
Το πρώτο βήμα για να βρούμε τη λύση, να επιστρέψουμε στην ανάπτυξη και να προλάβουμε μελλοντικές κρίσεις, είναι να αναγνωρίσουμε το πρόβλημα, υποστηρίζουν 17 κορυφαίοι οικονομολόγοι διαφορετικών εθνικοτήτων και οικονομικών σχολών, που υπογράφουν από κοινού μία ανάλυση πολύ διαφορετική από αυτήν που έχει επικρατήσει.
Πρόκειται για ένα συναρπαστικό αφήγημα που περιγράφει με ποιους τρόπους και εξαιτίας ποιων πολιτικών λαθών και ειδικών χαρακτηριστικών της Ευρωζώνης μια συνηθισμένη κρίση υπερχρέωσης σε μια μικρή οικονομία του ευρώ, την Ελλάδα, μετατράπηκε σε συστημική κρίση που εξακολουθεί να απειλεί την ίδια την ύπαρξη της Ευρωζώνης. Οι οικονομολόγοι περιγράφουν πώς μια συνηθισμένη κρίση υπερβολικού ιδιωτικού και δημοσίου χρέους μετατράπηκε σταδιακά, εξαιτίας της δομής της Ευρωζώνης, σε τραπεζική κρίση, αυτή σε κρίση δημοσίου χρέους που εξαπλώθηκε ταχύτατα και μετατράπηκε σε συστημική κρίση και τελικά έφτασε να πάρει χαρακτηριστικά κλασικής κρίσης «ξαφνικής διακοπής χρηματοδότησης» που αντιμετωπίζουν αναπτυσσόμενες χώρες που δανείζονται σε ξένο νόμισμα. Η απουσία κεντρικής τράπεζας που να μπορεί να στηρίξει κυβερνήσεις και τράπεζες μέσω του τυπώματος χρήματος και η αδυναμία υποτίμησης του νομίσματος κάνουν τις χώρες της Ευρωζώνης να μοιάζουν με αναπτυσσόμενες οικονομίες και το ευρώ με ξένο νόμισμα. Ολα άρχισαν όταν οι ηγέτες της Ευρωζώνης αρνήθηκαν να αναδιαρθρώσουν το ελληνικό δημόσιο χρέος, μεγάλο μέρος του οποίου κατείχαν γαλλικές και γερμανικές τράπεζες, φοβούμενοι το ξέσπασμα τραπεζικών κρίσεων σε Γαλλία και σε Γερμανία.
Από το εύκολο χρήμα, στην υπερχρέωση και τελικά στην ύφεση
Ο πραγματικός υπαίτιος για την κρίση της Ευρωζώνης ήταν οι πολύ μεγάλες διασυνοριακές ροές κεφαλαίων από χώρες του πυρήνα, Γερμανία, Γαλλία, Αυστρία, Βέλγιο και Ολλανδία προς χώρες της περιφέρειας, Ιρλανδία, Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα κατά τα δέκα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του ευρώ, υποστηρίζουν οι 17 οικονομολόγοι. Την ίδια στιγμή, οι χώρες του πυρήνα είχαν υψηλότερο βαθμό αποταμίευσης από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης και οι χώρες της περιφέρειας χαμηλότερο βαθμό αποταμίευσης. Ομοίως οι χώρες του πυρήνα επένδυαν λιγότερο στο εσωτερικό τους σε σχέση με τις χώρες της περιφέρειας. Η πρώτη συνέπεια που είχε η αθρόα εισροή κεφαλαίων ήταν η συσσώρευση μεγάλου ιδιωτικού και δημοσίου χρέους, κάτι που αποτυπώνεται στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και στη γιγάντωση του τραπεζικού τομέα. Το δεύτερο πρόβλημα που προκάλεσε η μεγάλη εισροή κεφαλαίων στην περιφέρεια ήταν ότι μεγάλο μέρος τους δεν επενδύθηκε παραγωγικά, αλλά διατέθηκε για να στηρίξει την κρατική κατανάλωση και την κατασκευή ακινήτων, όπου σε πολλές περιπτώσεις προκάλεσε τη δημιουργία «φούσκας».
Ακόμη χειρότερο ήταν ότι η εισροή οδήγησε σε άνοδο των μισθών και γενικότερα του κόστους, εξέλιξη που έπληξε σοβαρά την ανταγωνιστικότητα των χωρών της περιφέρειας, όπως αποτυπώνεται στα ελλείμματα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών.
«Ολα τα κράτη που χτυπήθηκαν από την κρίση είχαν έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Κανένα (από τα κράτη) που είχαν πλεόνασμα δεν χτυπήθηκε», τονίζουν οι συντάκτες του κειμένου. Το ίδιο ισχύει και για τον πληθωρισμό όπου όλα τα κράτη που υπέγραψαν αργότερα συμφωνίες διάσωσης «είχαν πληθωρισμό σημαντικά υψηλότερο από τον μέσο όρο» της Ευρωζώνης. Για τους συντάκτες του κειμένου, η Ιρλανδία και η Ισπανία αποτελούν απόδειξη ότι η κρίση της Ευρωζώνης δεν οφείλεται στην αύξηση του δημοσίου χρέους. Το 2007 το χρέος της Ιρλανδίας ήταν μόλις 23% και της Ισπανίας 34% του ΑΕΠ. Επιπλέον χώρες με υψηλό δημόσιο χρέος πάνω από 100% του ΑΕΠ, όπως το Βέλγιο και η Ιταλία, δεν χρειάστηκαν διάσωση.
Η αδυναμία της Ευρωζώνης να καταστήσει βιώσιμο το ελληνικό χρέος μέσω της διάσωσης του 2010 έκανε τις αγορές να αναλογιστούν μήπως δεν είναι βιώσιμο και το χρέος των υπολοίπων κρατών της Ευρωζώνης που βασίζονταν σε εξωτερικό δανεισμό, δηλαδή της Ιρλανδίας, της Πορτογαλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας. «Οι κανόνες της νομισματικής ένωσης εμπόδισαν τα κράτη-μέλη της να εφαρμόσουν δοκιμασμένες θεραπείες για την αρρώστια της ξαφνικής διακοπής χρηματοδότησης. Οι εθνικές κρατικές τράπεζες δεν μπορούσαν να αγοράσουν το προβληματικό χρέος και τα κράτη που βρίσκονταν υπό πίεση δεν μπορούσαν να υποτιμήσουν το νόμισμά τους ώστε να ισοσκελίσουν το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών», τονίζουν οι συντάκτες του κειμένου.
Φαύλος κύκλος
Το κόστος δανεισμού των χωρών της περιφέρειας άρχισε να αυξάνεται τη στιγμή που αυξάνονταν και τα ελλείμματά τους και το χρέος τους εξαιτίας της ύφεσης. Το 2008 η ιρλανδική κυβέρνηση διέσωσε τις τράπεζές της, που πλέον δεν μπορούσαν να καλύψουν τον βραχυπρόθεσμο δανεισμό τους, αναλαμβάνοντας η ίδια τα χρέη τους.
Μέσω της διάσωσης ένα πρόβλημα ιδιωτικού χρέους, ή μια τραπεζική κρίση, μετατράπηκε σε κρίση δημοσίου χρέους. Ηταν το πρώτο παράδειγμα του λεγόμενου φαύλου κύκλου μεταξύ κυβερνήσεων και τραπεζών όπου οι αδύναμες τράπεζες παρασύρουν μαζί τους το κράτος ή το αντίθετο. Η Ιρλανδία διασώθηκε από την Ευρωζώνη τον Νοέμβριο του 2010. Λίγους μήνες αργότερα, ακολούθησε η Πορτογαλία που είχε έλλειμμα 10% του ΑΕΠ στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και επίσης βρέθηκε αντιμέτωπη με διακοπή εξωτερικής χρηματοδότησης. Η δεύτερη φάση της κρίσης της Ευρωζώνης άρχισε να ξεδιπλώνεται όταν οι αγορές, ανήσυχες από την προφανή αδυναμία της Ευρωζώνης να αντιμετωπίσει την κρίση, άρχισαν να αυξάνουν το κόστος δανεισμού για Ισπανία, Ιταλία και Βέλγιο. Το «κούρεμα» των ιδιωτών της Ελλάδας στα τέλη του 2011 διέλυσε τις όποιες ελπίδες των επενδυτών περί μη χρεοκοπίας μέλους της Ευρωζώνης και μαζί διέλυσε και τα θεμέλια του διασυνοριακού δανεισμού.
Η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο εξαιτίας της πολιτικής λιτότητας που άρχισαν να εφαρμόζουν από το 2010 όχι μόνο τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης που είχαν προβλήματα αλλά και όλα τα υπόλοιπα, με αποτέλεσμα ολόκληρη η Ευρωζώνη να βυθιστεί στην ύφεση, αφού κανένας δεν στήριζε τη συνολική ζήτηση. Το σημείο καμπής στην κρίση της Ευρωζώνης ήρθε το καλοκαίρι του 2012, όταν ο πρόεδρος της ΕΚΤ διακήρυξε ότι θα κάνει «ό,τι χρειαστεί» ώστε να διατηρήσει τη συνοχή της Ευρωζώνης. Ο Ντράγκι υποσχόμενος ότι η ΕΚΤ θα λειτουργήσει ως δανειστής ύστατης καταφυγής για τα ομόλογα των κρατών-μελών διέλυσε τον φόβο ότι οι επενδυτές θα πουλήσουν μαζικά τα ομόλογα που κατέχουν, κίνηση που αυξάνει το κόστος δανεισμού μέχρι ένα κράτος να χρεοκοπήσει.
«Rebooting Europe»
Ποιοι το υπογράφουν
Το κείμενο που συνέγραψαν από κοινού εντάσσεται σε ένα συνολικότερο έργο με τίτλο «Rebooting Europe», το οποίο έχει στόχο τη διατύπωση «νέων ιδεών για το πώς μπορούμε να επαναφέρουμε την Ευρώπη στον δρόμο της ευημερίας, της κοινωνικής σταθερότητας και της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης». Μεταξύ των συγγραφέων συναντάμε διάσημους οικονομολόγους, όπως ο Κύπριος κάτοχος του Νομπέλ Οικονομίας το 2010, Χριστόφορος Πισσαρίδης, ο επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ μέχρι τον περασμένο Σεπτέμβριο, Ολιβιέ Μπλανσάρ, ο διευθυντής του CEPR Ρίτσαρντ Μπόλντουιν, ο καθηγητής του LSE Πoλ ντε Χράουβε, πρώην σύμβουλος της Α. Μέρκελ, ο Ντάνιελ Γκρος και η Μπεατρίς Βέντερ ντι Μάουρο, μία εκ των «πέντε Γερμανών σοφών» για την οικονομία μέχρι πρόσφατα, ο καθηγητής του LSE Ηλίας Παπαϊωάννου κ.ά.
Παράλληλα δεκάδες άλλοι οικονομολόγοι δήλωσαν το τελευταίο διάστημα ότι υποστηρίζουν τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η ομάδα του Rebooting Europe. Μεταξύ αυτών, ο επίσης νομπελίστας οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν έγραψε στη στήλη του στους ΝΥΤ για το σχέδιο ότι «είναι πολύ καλή ιδέα... επιπλέον η αφήγησή τους μού φαίνεται πολύ σωστή». Ακόμη το κείμενο υποστηρίζουν ο καθηγητής του ΜΙΤ και πρώην κεντρικός τραπεζίτης της Κύπρου, Αθανάσιος Ορφανίδης, ο Τσαρλς Γκούνταρτ του LSE, ο πρώην κεντρικός τραπεζίτης της Ιρλανδίας, Πάτρικ Χόνοχαν, η καθηγήτρια του Χάρβαρντ Κάρμεν Ράινχαρντ. Το πλήρες κείμενο είναι διαθέσιμο δωρεάν στη διεύθυνση: http://cepr.org/sites/default/files/policy_insights/PolicyInsight85.pdf
Γιατί η Ελλάδα βυθίστηκε στη δίνη του χρέους
Η κρίση της Ευρωζώνης πυροδοτήθηκε τον Οκτώβριο του 2009, όταν η ελληνική κυβέρνηση αποκάλυψε ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα ήταν 12,5% του ΑΕΠ και όχι το μισό που πιστευόταν μέχρι τότε. Οι 17 οικονομολόγοι περιγράφουν την προσπάθεια της Ελλάδας να διασωθεί με τα δικά της μέσα προτού υπογράψει το πακέτο διάσωσης τον Μάιο του 2010. Η προσπάθεια απέτυχε, αφού τελικά την Ελλάδα τη ρούφηξε η δίνη δημοσίου χρέους, δηλαδή η διαδικασία όπου οι επενδυτές απαιτούν υψηλότερες αποδόσεις, ανησυχώντας ότι το χρέος μιας χώρας δεν είναι βιώσιμο, με αποτέλεσμα να αυξάνεται το έλλειμμα της χώρας εξαιτίας του αυξημένου κόστους χρηματοδότησης και στη συνέχεια οι επενδυτές να απαιτούν ακόμη υψηλότερες αποδόσεις, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο που αν συνεχιστεί, οδηγεί τελικά στη χρεοκοπία.
«Δύο τρόποι υπάρχουν ώστε να αντιμετωπιστεί μια δίνη δημοσίου χρέους αν αυτή διαρκέσει πολύ», τονίζουν οι οικονομολόγοι στο κείμενό τους. «Η χρεοκοπία ή η διάσωση από έναν “δανειστή ύστατης καταφυγής”. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες αποφάσισαν ότι ήταν αδιανόητο να χρεοκοπήσει ένα μέλος της Ευρωζώνης, οπότε έπρεπε να διασωθεί η Ελλάδα. Οι δανειστές ύστατης καταφυγής ήταν η τρόικα. Η οικονομική διάσωση δεν λειτούργησε. Το πακέτο για την Ελλάδα ήταν ανεπαρκές και ήρθε πολύ αργά. Οι αγορές έκαναν τους υπολογισμούς τους και συνειδητοποίησαν ότι το ελληνικό δημόσιο χρέος παρέμενε μη βιώσιμο. Ο βιαστικός και πολιτικά φορτισμένος τρόπος με τον οποίον συμφωνήθηκε το πακέτο δεν κατάφερε ούτε κατ’ ελάχιστον να ενισχύσει την εμπιστοσύνη των αγορών στην ικανότητα των δανειστών της Ευρωζώνης να διαχειριστούν ταχέως εξελισσόμενες κρίσεις. Το κόστος δανεισμού της Ελλάδας εξακολούθησε να αυξάνεται. Αλλά τα χειρότερα δεν είχαν ακόμη έρθει». Παράλληλα οι 17 οικονομολόγοι επισημαίνουν πως η στενή σύνδεση μεταξύ τραπεζών και κρατών της Ευρωζώνης «κατέστησε την κρίση δύσκολα διαχειρίσιμη από πολιτικής απόψεως... Η αναδιάρθρωση του χρέους χωρών που είχαν χτυπηθεί από την κρίση, όπως της Ελλάδας, θα οδηγούσε το πρόβλημα πίσω στις τράπεζες των χωρών που ηγούνταν της (οικονομικής) διάσωσης. Με άλλα λόγια, η προφανής λύση της διαγραφής του ελληνικού χρέους θα μπορούσε κάλλιστα να αυξήσει τον κίνδυνο κλασικών τραπεζικών κρίσεων στη Γαλλία και στη Γερμανία». Βέβαια, ακριβώς αυτό έγινε λίγο αργότερα στην Κύπρο. Η κατάσταση στην Ελλάδα βελτιώθηκε μετά την παρέμβαση Ντράγκι και τη συμφωνία για τραπεζική ένωση, με τη χώρα να βγαίνει στις αγορές το 2014 με σχετικά λογικές τιμές, ωστόσο το κόστος δανεισμού αυξήθηκε και πάλι σε μη βιώσιμα επίπεδα με την ανάδειξη στην εξουσία του ΣΥΡΙΖΑ. «Η τρίτη διάσωση το καλοκαίρι του 2015 φαίνεται ότι έχει ηρεμήσει την κατάσταση», καταλήγουν οι οικονομολόγοι.
