Πώς η Υεμένη στέγνωσε… μασώντας
Καλλιεργώντας ναρκωτικά, σπαταλώντας νερό
Adam Heffez
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Σε λίγο περισσότερο από μια δεκαετία, η Σαναά της Υεμένης, μπορεί να γίνει η πρώτη πρωτεύουσα στον κόσμο που στερεύει από νερό. Η κυβερνητική αποτυχία και η περιβαλλοντική κακοδιαχείριση έχουν μερίδιο τής ευθύνης για το «στέγνωμα» της πόλης.
Αλλά υπάρχει και ένας πιο εντυπωσιακός ένοχος: ο εθνικός εθισμός στο Κατ (Qat), ένα ναρκωτικό που χρειάζεται απίστευτες ποσότητες νερού για να καλλιεργηθεί.
Εάν συνεχιστούν οι σημερινές τάσεις, μέχρι το 2025 προβλέπεται ότι 4,2 εκατομμύρια κάτοικοι της πόλης θα γίνουν πρόσφυγες λόγω έλλειψης νερού, αναγκασμένοι να εγκαταλείψουν την άγονη πατρίδα τους για πιο εύφορα εδάφη. Προσπαθώντας να προετοιμαστούν, ορισμένοι αξιωματούχοι έχουν ήδη εξετάσει την μετακίνηση της πρωτεύουσας κοντά στις ακτές. Άλλοι έχουν προτείνει με έμφαση την αφαλάτωση και την εξοικονόμηση για να κερδίσουν χρόνο.
Καθώς οι πολιτικοί διαφωνούν σχετικά με την καλύτερη πορεία για την Υεμένη, η έλλειψη νερού έχει ήδη οδηγήσει σε αστάθεια: σύμφωνα με την Al-Thawra, μια από τις κορυφαίες εφημερίδες της χώρας, το 70% έως 80% των συγκρούσεων στις αγροτικές περιοχές τής Υεμένης σχετίζονται με το νερό. Και σε όλη τη χώρα, οι εκτιμήσεις του Υπουργείου Εσωτερικών της Υεμένης, οι διαφωνίες που σχετίζονται με το νερό και την γη έχουν αποτέλεσμα περίπου 4.000 θανάτους κάθε χρόνο - 35 φορές μεγαλύτερος αριθμός από εκείνος των θυμάτων στην πιο θανατηφόρα επίθεση της Αλ Κάιντα στην ιστορία της χώρας.
ΤΟ QAT ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ
Η καλλιέργεια του Κατ, ενός ήπιου ναρκωτικού φυτού που απελευθερώνει ένα διεγερτικό κατά την μάσηση, αναλογεί σε ποσοστό έως 40% της άντλησης νερού από την Σαναά κάθε χρόνο και ο αριθμός αυτός αυξάνεται. Αυτό οφείλεται τόσο στο ότι το Κατ χρειάζεται πολύ νερό για να καλλιεργηθεί (πολύ περισσότερο από τον καφέ, ένα άλλο φυτό που ευδοκιμεί στο γόνιμο έδαφος της Υεμένης) όσο και στο ότι η καλλιέργειά του αυξάνει κατά περίπου 12% κάθε χρόνο, σύμφωνα με το υπουργείο Γεωργίας και Υδάτινων Πόρων της Υεμένης. Όχι μόνο έχει αφήσει χωρίς νερό τις καλλιέργειες τής λεκάνης τής Σαναά, αλλά έχει μεταστρέψει και δεκάδες χιλιάδες εκτάρια άλλων καλλιεργειών ζωτικής σημασίας - φρούτα, λαχανικά και καφέ – κι έχει στείλει τις τιμές των τροφίμων στα ύψη. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η αύξηση των τιμών των τροφίμων, με τη σειρά της, ώθησε ένα επιπλέον 6% της χώρας σε κατάσταση φτώχειας μόνο το 2008.
Πού οφείλεται η αυξανόμενη εξάρτηση από την παραγωγή qat; Οι αγρότες είναι πρόθυμοι να συμβιβαστούν με την υψηλή ανάγκη του φυτού για νερό, διότι έχει μια πιο κανονική απόδοση από ό, τι άλλες καλλιέργειες και επειδή η αγορά είναι σχεδόν εγγυημένη. Κάθε κυβικό μέτρο νερού που χρησιμοποιείται για την καλλιέργεια qat επιστρέφει ένα κέρδος πέντε φορές μεγαλύτερο από αυτό της αμέσως επόμενης πιο προσοδοφόρας καλλιέργειας, των σταφυλιών. Δεν υπάρχει αμφιβολία: σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, έως και 90% των ενηλίκων ανδρών στην Υεμένη μασούν QAT για τρεις έως τέσσερις ώρες ημερησίως και οι γυναίκες κυριολεκτικά τραγουδούν τα χαρίσματά του. (Ένα δημοφιλές τραγούδι: «Ζήτω το qat, το οποίο ... μας κάνει να μένουμε ειρηνικά στο σπίτι με τους φίλους μας»). Στους γάμους και στις εκδηλώσεις, η κοινωνική θέση μιας οικογένειας επιτυγχάνεται με την αξία του Κατ που σερβίρεται στους επισκέπτες. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι ένα τέτοιο δημοφιλές ναρκωτικό θα έχει βαθιές ρίζες σε έναν πολιτισμό, αλλά η ευρεία χρήση του είναι στην πραγματικότητα σχετικά νέα: στην δεκαετία του 1970, όταν η Υεμένη είχε λίγους ασφαλτοστρωμένους δρόμους, το Κατ, το οποίο έχει διάρκεια ζωής μόλις 24 έως 48 ώρες, συχνά δεν μπορούσε να φτάσει στην αγορά έγκαιρα, έτσι λιγότεροι άνθρωποι είχαν πρόσβαση σε αυτό.
Η Υεμένη δεν μπορεί να συνεχίσει να χρησιμοποιεί το νερό με αυτόν τον τρόπο. Το 2011, το ποσοστό τής κατανάλωσης νερού από την λεκάνη της Σαναά υπερέβη το ποσοστό της φυσικής αναπλήρωσης με συντελεστή πέντε. Και, ακόμη και αφότου το κατανόησαν αυτό, οι πολίτες της Υεμένης δεν έδωσαν βάρος στην εξοικονόμηση: ένα μεγάλο μέρος του ετήσιου βρόχινου νερού των 68 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων της χώρας χάνεται λόγω της κακοδιαχείρισης και των ανεπαρκών φραγμάτων.
Μέρος τού προβλήματος είναι ότι οι αγρότες, για τους οποίους η σωματική εργασία που ασκείται στον τομέα της γεωργίας είναι πηγή υπερηφάνειας, έχουν ευθύνη για τις πρακτικές σπατάλης, όπως η επιφανειακή άρδευση με την μέθοδο της πλημμύρας (δηλαδή, η ανεξέλεγκτη παροχή νερού πάνω στο έδαφος). Η στάγδην άρδευση - μια πρακτική που είναι περίπου 35% πιο αποτελεσματική και ευρέως διαθέσιμη με χαμηλό κόστος - θα μπορούσε εύκολα να αυξήσει την απόδοση των υδάτων. Αλλά όταν ρωτήθηκε για την στάγδην άρδευση, ένας αγρότης μου είπε ότι «η άρδευση των πλημμυρών είναι πιο έντιμη ... η [στάγδην άρδευση] το μόνο που απαιτεί είναι να γεμίζεις με νερό τις δεξαμενές».
Κάνοντας τα πράγματα χειρότερα, μολυσμένο νερό διαρρέει τα φράγματα της χώρας, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί παραγωγικά. Τον Μάιο του 2010 προέκυψαν πλημμύρες - οι χειρότερες που έχουν χτυπήσει την Σαναά εδώ και δεκαετίες - αλλά πολύ λίγο από το νερό κρατήθηκε για μελλοντική χρήση. Επιπλέον, το σύστημα της χώρας είναι μια καταστροφή. Σύμφωνα με το νόμο, μόνο η κυβέρνηση έχει το δικαίωμα να σκάψει και να συντηρήσει πηγάδια. Αλλά, σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες της σαρία, την οποία το σύνταγμα της Υεμένης ορίζει ως το μοναδικό νομικό πλαίσιο, ένα πηγάδι σε ιδιωτικό οικόπεδο είναι ιδιοκτησία του ιδιοκτήτη και όχι του κράτους. Έτσι, οι γεωτρήσεις συνεχίζονται. Σήμερα, η Εθνική Αρχή Νερού και Πόρων (NWRA) της Υεμένης, η οποία είναι επιφορτισμένη με την αστική διαχείριση νερού, υδροδοτεί μόνο το 36% των νοικοκυριών της Σαναά. Τα υπόλοιπα 2/3 προμηθεύονται νερό από φρεάτια υπόγειων υδάτων.
Τα πηγάδια είναι ένας δημόσιος εφιάλτης για την υγεία - τα υπόγεια ύδατα της χώρας μολύνονται συνεχώς από τα αποχετευτικά λύματα. Από εκεί και πέρα, τα πηγάδια εμποδίζουν την Εθνική Αρχή Νερού και Πόρων, η οποία είναι υπεύθυνη για την διαχείριση των υδατικών πόρων της χώρας με βιώσιμο τρόπο, από την επιβολή μέτρων εξοικονόμησης νερού, όπως η βελτίωση της αποτελεσματικότητας της άρδευσης.
ΜΗΝ ΚΥΝΗΓΑΤΕ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΕΣ
Φυσικά, οι αξιωματούχοι γνωρίζουν ότι η Σαναά αντιμετωπίζει ένα άγονο μέλλον. Η μετακίνηση της πρωτεύουσας, όπως έχουν προτείνει κάποιοι, θα κοστίσει πάνω από 40 δισ. δολάρια, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις. Η εξασφάλιση των κονδυλίων θα ήταν σχεδόν αδύνατη: περίπου το 75% των εσόδων της κυβέρνησης προέρχεται από ταχέως μειούμενα αποθέματα πετρελαίου και η Παγκόσμια Τράπεζα προβλέπει ότι το πετρέλαιο θα σταματήσει να παράγει εισόδημα για την κυβέρνηση της Υεμένης από το 2017. Η ξένη βοήθεια είναι εξίσου πενιχρή.
Ακόμη και αν ήταν δυνατόν να αυξήσει τα κεφάλαιά της, η μετακίνηση μιας ολόκληρης πόλης άνω των δύο εκατομμυρίων ανθρώπων θα οδηγήσει σίγουρα σε εσωτερικές διαμάχες. Η φυλετική έννοια της juwarah (δικαιώματα των γειτόνων), συχνά εμποδίζει την πώληση γης σε μέλη άλλων φυλών. Η μεταβίβαση γης σε δύο εκατομμύρια εκτοπισμένους κατοίκους της Σαναά θα μπορούσε έτσι να οδηγήσει σε χάος.
Μια άλλη ιδέα, την οποία έχει συζητήσει το Υπουργείο Γεωργίας και Υδάτινων Πόρων (MAWR), είναι να μεταφέρεται το νερό στην Σαναά από άλλες πηγές. Δυστυχώς για την Υεμένη, όλα τα αποθέματα γλυκού νερού τής χώρας σήμερα χρησιμοποιούνται. Ως εκ τούτου, μια μεταφορά νερού στην Σαναά που ουσιαστικά θα περιλαμβάνει άρδευση από άλλους, επίσης θα οδηγήσει σε συγκρούσεις.
Οι πολιτικοί έχουν επίσης εξετάσει την ιδέα της ελάφρυνσης της πίεσης στην λεκάνη της Σαναά με την μείωση της γεωργίας στην περιοχή. Αλλά, αυτό απλώς θα αναβάλει την επίλυση του προβλήματος, γιατί ακόμη και χωρίς την γεωργία και με δεδομένες όλες τις άλλες κακές πρακτικές χρήσης του νερού της Υεμένης, ο αυξανόμενος πληθυσμός θα μπορούσε ενδεχομένως να στεγνώσει την λεκάνη ούτως ή άλλως. Επιπλέον, η μείωση της γεωργίας θα αυξήσει τις τιμές των τροφίμων ακόμη περισσότερο.
Η ΥΔΑΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ
Αντ' αυτού, η κυβέρνηση πρέπει να κάνει τρία πράγματα για να εξασφαλίσει το μέλλον του νερού: να ωθήσει τους αγρότες και τους πολίτες μακριά από το Κατ, να αξιοποιήσει την υπάρχουσα υποδομή του νερού της Υεμένης και να δημιουργήσει νέες ποσότητες πόσιμου νερού μέσω αφαλάτωσης.
Πρώτον, η κυβέρνηση θα πρέπει να ενθαρρύνει τους αγρότες να στραφούν σε καλλιέργειες λιγότερο απαιτητικές σε νερό, όπως οι κάκτοι. Προς το παρόν, η κυβέρνηση επιδοτεί το πετρέλαιο - το κύριο καύσιμο που χρησιμοποιείται για την άντληση των υπογείων υδάτων – κάτι που αντιπροσωπεύει το 80% του κόστους της καλλιέργειας qat. Το χαμηλό κόστος άντλησης παρέχει στους αγρότες μικρό κίνητρο για να στραφούν σε άλλες καλλιέργειες ή να χρησιμοποιούν βιώσιμες γεωργικές πρακτικές. Προσπαθώντας να άρουν ένα τμήμα της επιδότησης αρκετές φορές από το 1995 μέχρι σήμερα, αύξησαν την τιμή του πετρελαίου και έφεραν το νερό πιο κοντά στην πραγματική οικονομική αξία του. Αυτές οι αλλαγές δεν ήταν αρκετές για να αποτρέψουν εντελώς την παραγωγή qat, αλλά τουλάχιστον ώθησαν τους αγρότες να αρχίσουν να σκέφτονται πιο αποτελεσματικές τεχνικές άρδευσης. Σε περίπτωση που η κυβέρνηση επιλέξει να μειώσει την επιδότηση και πάλι, οι αγρότες θα μπορούσαν να πιεστούν ακόμη περισσότερο.
Από την πλευρά της προσφοράς νερού, η κυβέρνηση θα πρέπει να ξεκινήσει επίσης μια δημόσια εκστρατεία κατά της χρήσης Κατ. Αν και το Κατ δεν είναι θανατηφόρο, οι κίνδυνοι για την υγεία που συνδέονται με αυτό είναι πολλοί - περιλαμβάνουν υπερκινητικότητα, αυξημένη αρτηριακή πίεση, επιπλοκές ήπατος, έλκος και ανικανότητα - και το κοινωνικό κόστος δεν αρκεί για να το καταπολεμήσει. Σε όλη την χώρα, περίπου το 30% του εισοδήματος των νοικοκυριών, κατά μέσο όρο, χρησιμοποιείται για την αγορά qat, παρά το γεγονός ότι το 45% των Υεμένιων ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Το Qat έχει επίσης συνδεθεί με την μειωμένη παραγωγικότητα στην εργασία.
Στην εκστρατεία της εναντίον της χρήσης Κατ, η κυβέρνηση της Υεμένης έχει ένα καλό μοντέλο για να ακολουθήσει: την δική της εκστρατεία εξοικονόμησης νερού του 2007, για την οποία ανέπτυξε έναν χαρακτήρα που ονομάζεται Rowyan (που σημαίνει «που σβήνει την δίψα»). Το πρόσωπο του Rowyan εμφανίστηκε σε καλύμματα τροχών και σε βιτρίνες καταστημάτων σε όλη την Σαναά και η εκστρατεία κατάφερε τουλάχιστον να πείσει ορισμένους πολίτες της Υεμένης ότι η λειψυδρία ήταν ένα πρόβλημα Μια παρόμοια εκστρατεία κατά του Κατ θα μπορούσε να βοηθήσει σταδιακά να απεξαρτηθούν μερικοί από αυτήν την συνήθεια.
Δεύτερον, η κυβέρνηση πρέπει να ενθαρρύνει τις βελτιωμένες τεχνικές άρδευσης σε όλες τις γεωργικές περιοχές – σε αυτές που αναπτύσσεται το ναρκωτικό, καθώς και σε άλλες καλλιέργειες. Θα πρέπει να υποχρεώνει περισσότερους αγρότες να επιλέγουν για άρδευση τα βρόχινα ύδατα, αντί της χρήσης των υπογείων υδάτων, κάτι που δεν θα ερχόταν σε αντίθεση με την επιθυμία τους να κάνουν τα πράγματα χειρωνακτικά. Περισσότερο από ένα εκατομμύριο στρέμματα καλλιεργήσιμης γης που αρδεύονταν από τις βροχοπτώσεις (από το 1970), τώρα ποτίζονται με νερό που προέρχεται από μη ανανεώσιμες πηγές. Δεν υπάρχει κανένας λόγος τα εν λόγω στρέμματα να μην μπορέσουν να ανακτηθούν.
Η Εθνική Αρχή Νερού και Πόρων πρέπει επίσης να συνεργαστεί με τις τοπικές ηγεσίες της Υεμένης, οι οποίες, επειδή κερδίζουν χρήματα από ιδιωτικές γεωτρήσεις και άλλες πηγές νερού, έχουν έννομο συμφέρον στην αναποτελεσματική χρήση τους. Η NWRA μπορεί να το κάνει αυτό εκμεταλλευόμενη την πολιτική μετάβαση στην Υεμένη, η οποία ακολούθησε την Αραβική Άνοιξη. Πρώτον, η συνεχιζόμενη εθνική διάσκεψη διαλόγου, η οποία συγκεντρώνει 565 πολίτες της Υεμένης από όλα τα τμήματα της κοινωνίας ώστε να συνεργαστούν για το σχηματισμό νέας κυβέρνησης, θα μπορούσε να μειώσει την δυσπιστία απέναντι στους κρατικούς θεσμούς. Μια σχέση συνεργασίας και όχι ανταγωνισμού, θα βοηθήσει την NWRA να αποκτήσει νομιμοποίηση στα μάτια των τοπικών ηγεσιών, η οποία θα διευκολύνει την εφαρμογή των μέτρων εξοικονόμησης νερού σε περιοχές που βρίσκονται εκτός της εμβέλειας της κυβέρνησης.
Η κυβέρνηση πρέπει ακόμη να φροντίσει για τις διαρροές στο δίκτυο σωληνώσεων ύδρευσης της Υεμένης, που σπαταλούν μέχρι και 60% του νερού που περιέχουν. Τα χρήματα για αυτό, επίσης, θα είναι δύσκολο να βρεθούν. Αλλά θα μπορούσε να διεκδικήσει περισσότερες επενδύσεις από χώρες όπως η Σαουδική Αραβία, της οποίας η ασφάλεια των συμφερόντων δεν μπορεί να διαχωριστεί από το νότιο γείτονά της. Τέλος, η κυβέρνηση πρέπει να περιορίσει τις γεωτρήσεις για οικιακούς σκοπούς.
Η εξοικονόμηση του νερού που έχει τώρα η Υεμένη απαιτεί μόνον αυτά. Η εξάντληση των μη ανανεώσιμων υπόγειων υδάτων μπορεί να αφήσει την Υεμένη χωρίς πραγματική επιλογή, εκτός από την δημιουργία νέων πηγών νερού μέσω αφαλάτωσης. Η άντληση αφαλατωμένου νερού από εργοστάσια κοντά στην θάλασσα μέχρι την Σαναά θα είναι δαπανηρή, αλλά το σταθερό κόστος εκκίνησης θα διανεμηθεί σε όλη την ώρα και θα είναι πολύ λιγότερο από την μετακίνηση της πρωτεύουσας. Στην αρχή, η κυβέρνηση θα πρέπει να επιδοτεί προσωρινά το αφαλατωμένο νερό, έτσι ώστε να είναι εφικτό για τους περισσότερους καταναλωτές. Η κυβέρνηση θα χρειαστεί πιθανόν ξένη βοήθεια για να συμπληρώνει την επιδότηση και να αναπτύξει τις υποδομές αφαλάτωσης.
Στην αρχαιότητα, η Υεμένη ήταν ένας παγκόσμιος ηγέτης στην γεωργική παραγωγή και τις πρακτικές αποδοτικής χρήσης του νερού. Μεταξύ του 750 και 700 π.Χ., εκεί που είναι σήμερα η βόρεια Υεμένη, το Βασίλειο της Saba'a (Sheba) χτίστηκε το φράγμα Marib, το οποίο ανέλαβε την άρδευση από βρόχινα ύδατα για περίπου μια χιλιετία. Αν βελτιώσει την διαχείριση των υφιστάμενων υδάτινων πόρων και δημιουργήσει τις υποδομές για την συντήρηση νερού και την αφαλάτωση, η Υεμένη, που κάποτε αποτελούσε παράδειγμα διατήρησης υδάτων, μπορεί να έχει ακόμα ελπίδες για την αναβίωση της πρωτεύουσάς της.
* Ο ADAM HEFFEZ είναι βοηθός ερευνητής στο πρόγραμμα Αραβικής Πολιτικής στο Ινστιτούτο Ουάσιγκτον για την Πολιτική στην Εγγύς Ανατολή.
Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα Αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/139596/adam-heffez/how-yemen-chew...
