Διαμάχη για τον πλούτο της περιοχής
ΔΥΤΙΚΗ ΣΑΧΑΡΑ
par Quarante Olivier , [Λογοθέτης Χάρης (μτφ)]
Το ζήτημα της Δυτικής Σαχάρας διαπλέκεται όλο και περισσότερο με τη διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης του Μαρόκου. Στις αρχές του μήνα, το Μαρόκο απαγόρευσε την έλευση μιας αντιπροσωπείας αριστερών Ευρωβουλευτών στη Δυτική Σαχάρα. Η στάση του Μαρόκο οφείλεται στο γεγονός ότι τα εδάφη που το Ραμπάτ αποκαλεί « νότιες επαρχίες», συνεισφέρουν σε μεγάλο βαθμό στα έσοδα του βασιλείου από εξαγωγές. Οι οπαδοί της ανεξαρτησίας της περιοχής αμφισβητούν τη νομιμότητα της εκμετάλλευσης των εδαφών τους.
Στον βασικό οδικό άξονα που συνδέει τη μεγάλη πόλη του βόρειου τμήματος της Δυτικής Σαχάρας, το Ελ-Αγιούν [1], με την Ντάκλα, που βρίσκεται περίπου πεντακόσια χιλιόμετρα νοτιότερα, τα φορτηγά που μεταφέρουν χταπόδια και άσπρα ψάρια είναι αμέτρητα. Η συνολική ακτογραμμή της περιοχής φτάνει τα 1.200 χιλιόμετρα και τα νερά της είναι ανάμεσα στα πιο πλούσια του κόσμου σε αλιεύματα. Σύμφωνα με έκθεση του Οικονομικού, Κοινωνικού και Περιβαλλοντικού Συμβουλίου (CESE) του Μαρόκου [2], ο κλάδος της αλιείας αντιστοιχεί σε 74.000 θέσεις εργασίας [3], στις οποίες θα πρέπει να προστεθεί και σημαντική μη δηλωμένη δραστηριότητα. Η αλιεία των « νότιων επαρχιών » -όπως ονομάζεται επίσημα στο Μαρόκο η Δυτική Σαχάρα- η οποία αντιστοιχεί στο 17% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) της περιοχής, στο 31% των τοπικών θέσεων εργασίας και στο 78% της αλιευτικής παραγωγής ολόκληρου του Μαρόκου, παράγει τεράστιο πλούτο. Το Βασίλειο του Μαρόκου άρχισε να ιδιοποιείται τον πλούτο της περιοχής το 1975, όταν προσάρτησε αυτά τα εδάφη, που θεωρούνται « μη αυτόνομα » -δηλαδή που δεν έχουν απο-αποικιοποιηθεί ή που οι κάτοικοί τους δεν έχουν ακόμη αναλάβει πλήρως τη διοίκηση- σύμφωνα με την απόφαση 2072 της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), το 1965.
Στον μοναδικό και επικίνδυνο αυτό δρόμο, συναντά κανείς και άλλα φορτηγά, τα οποία μπορεί να μεταφέρουν ντομάτες, αγγούρια και πεπόνια που παράγονται κοντά στην Ντάκλα. Σύμφωνα με τη μη κυβερνητική οργάνωση Western Sahara Resource Watch, στα περίχωρα της πόλης αριθμούνται έντεκα μεγάλες γεωργικές εγκαταστάσεις, μεταξύ τους και οι εγκαταστάσεις της εταιρείας Tawarta. Ένα θερμοκήπιο εκτείνεται ακριβώς δίπλα στον δρόμο για τουλάχιστον πεντακόσια μέτρα. Στο αγρόκτημα αυτό, παράγονται ντοματάκια, που διατίθενται στο εμπόριο με την ονομασία « Αστέρι του Νότου », σήμα που ανήκει στη γαλλική εταιρεία Idyl. Έχοντας την αδικαιολόγητη επιγραφή « προέλευση Μαρόκο », τα προϊόντα αυτά, που καλλιεργούνταν σε έκταση σχεδόν 600 εκταρίων το 2008 [4], εξάγονται, στη συνέχεια, στην Ευρώπη μέσω του Αγκαντίρ, πόλης που βρίσκεται χίλια διακόσια χιλιόμετρα μακριά.
Αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα ή... περίπου έτσι
Το CESE θεωρεί τη δραστηριότητα « υψηλής προστιθέμενης αξίας ». Το σχέδιο « πράσινο Μαρόκο » προέβλεπε για τη Δυτική Σαχάρα την αύξηση της παραγωγής οπωροκηπευτικών από 36.000 τόνους, το 2008, σε 80.000 τόνους, το 2013, για να φτάσει τους 160.000 τόνους το 2020, σε μία έκταση δύο χιλιάδων εκταρίων. Το σύνολο της παραγωγής αυτής προγραμματίζεται να διοχετευθεί στο εξωτερικό. Την ίδια περίοδο, ο αριθμός των εργαζομένων, γύρω στις 6.000 σήμερα, προβλέπεται ότι θα τριπλασιαστεί.
Πιο βόρεια, στα δέκα χιλιόμετρα από το Ελ-Αγιούν, ανακαλύπτει κανείς το λιμάνι που εκμεταλλεύεται το Μαροκινό Γραφείο Φωσφορικού Άλατος (OCP). Η λεπτή σκόνη δυσκολεύει την όραση. Προέρχεται από το φωσφορικό άλας που μεταφέρεται από το ορυχείο της Μπου Κράα μέσω κυλιόμενου διαδρόμου. Ο διάδρομος διασχίζει το τοπίο της ερήμου για περίπου εκατό χιλιόμετρα. Απλώς μαντεύουμε τις αποθήκες και το σχήμα των πλοίων που έρχονται εδώ από όλο τον κόσμο για να φορτώσουν χύμα το ορυκτό. Ο συγκεκριμένος πλουτοπαραγωγικός πόρος είναι πρωταρχικής σημασίας για το βασίλειο. Το OCP είναι η δεύτερη εταιρεία σε παραγωγή και η πρώτη σε εξαγωγές ανεπεξέργαστου φωσφορικού άλατος και φωσφορικού οξέος στον κόσμο, καθώς και μία από τις μεγαλύτερες εξαγωγικές εταιρείες φωσφορικών λιπασμάτων. Το Μαρόκο οφείλει στον κλάδο το 6% του ΑΕΠ του για το 2012, ενώ διαθέτει τα σημαντικότερα αποθέματα φωσφορικού άλατος στον κόσμο.
Ο Μοχάμεντ Αλισάλεμ Μπομπέιτ είναι αντιπρόεδρος μιας ένωσης που ασχολείται με το ζήτημα των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πόρων της Δυτικής Σαχάρας. Τον συναντάμε σε κάποιο σπίτι στο Ελ-Αγιούν. Μιλάει ήρεμα. Έχει πλήρη συνείδηση της σημασίας που έχει η PhosBoucraa για το Μαρόκο. Το ορυχείο παράγει γύρω στο 10% του φωσφορικού άλατος που εξορύσσει συνολικά το OCP, το οποίο προβλέπει τον διπλασιασμό της παραγωγής μέχρι το 2020. « Πρόκειται για λεηλασία των πλουτοπαραγωγικών πόρων που ανήκουν στον λαό της Σαχάρας », εκτιμά ο Μπομπέιτ. Μιλώντας δημόσια για το θέμα, ο Μπομπέιτ αναλαμβάνει το ρίσκο του : ο Σιντ Άχμεντ Λαμτζαγιέντ, ο πρόεδρος της ένωσης (η οποία είναι παράνομη, αφού το μαροκινό κράτος δεν αναγνωρίζει καμία ένωση που να έχουν ιδρύσει κάτοικοι της Δυτικής Σαχάρας), συνελήφθη στις 25 Δεκεμβρίου 2010, μετά το τεράστιο κίνημα διαμαρτυρίας του Γκντέιμ Ιζίκ [5], και καταδικάστηκε σε ισόβια από το στρατοδικείο του Ραμπάτ.
Η ανάλυση του Μπομπέιτ, όμως, βρίσκει όλο και περισσότερους υποστηρικτές, εάν κρίνει κανείς από τον πολλαπλασιασμό των διαδηλώσεων. Διακοπή της εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πόρων της Δυτικής Σαχάρας, μέχρι η διένεξη να ρυθμιστεί με τη διενέργεια δημοψηφίσματος αυτοδιάθεσης της περιοχής : από τον Οκτώβριο του 2010 και τη διαδήλωση του Γκντέιμ Ιζίκ, η διεκδίκηση αυτή βρίσκεται στην καρδιά της σύγκρουσης που φέρνει αντιμέτωπους το Μαρόκο με το Μέτωπο Πολισάριο (ένοπλο πολιτικό κίνημα που θεωρείται από τον ΟΗΕ « νόμιμος εκπρόσωπος του λαού της Δυτικής Σαχάρας »). « Μια απόφαση του ΟΗΕ που θα απαγόρευε την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών από το Μαρόκο θα δημιουργούσε τις κατάλληλες συνθήκες για την επίλυση της διένεξης », εκτιμά ο Μπραχίμ Σαμπάρ, γενικός γραμματέας της τοπικής Ένωσης Θυμάτων Σοβαρών Παραβιάσεων των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων από το μαροκινό κράτος (ASVDH).
Η «διεθνής κοινότητα », διχασμένη, στην πραγματικότητα έχει αφήσει το Μαρόκο να καταλάβει αυτά τα εδάφη έκτασης 270.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Έτσι, το Μαρόκο κατάφερε να ελέγξει το ορυχείο PhosBoucraa, σε συμφωνία με τον προηγούμενο κυρίαρχο της περιοχής, την Ισπανία, η οποία εκμεταλλευόταν το ορυχείο από το 1962 και παρέμεινε μέτοχος μέχρι το 2002. Ωστόσο, ο πόλεμος με το Μέτωπο Πολισάριο είχε ήδη ξεσπάσει και η Δυτική Σαχάρα είχε ήδη εγγραφεί στον κατάλογο των μη αυτόνομων εδαφών που ρυθμίζονται από το άρθρο 73 της Χάρτας των Ηνωμένων Εθνών. Το 1962, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ κατοχύρωνε το δικαίωμα των λαών « να χρησιμοποιούν και να διαθέτουν τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους που βρίσκονται στα εδάφη τους για να εξασφαλίζουν την ανάπτυξη και την ευημερία τους [6] ». Στη συνέχεια, η νομολογία επιβεβαίωσε τα « αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα » των λαών των μη αυτόνομων περιοχών πάνω στους πλουτοπαραγωγικούς πόρους τους, καθώς και το δικαίωμά τους « να είναι και να παραμείνουν αποκλειστικοί υπεύθυνοι της μελλοντικής αξιοποίησης του πλούτου αυτού ».
Το σύνολο της σημερινής συζήτησης περιστρέφεται γύρω από το ζήτημα του οφέλους που αποκομίζουν –ή δεν αποκομίζουν- οι κάτοικοι της Δυτικής Σαχάρας από την οικονομική εκμετάλλευση που πραγματοποιεί το Μαρόκο. Η υπογραφή συμφωνίας πετρελαϊκών ερευνών μεταξύ του Μαρόκου και δύο εταιρειών, ανάμεσα στις οποίες και η TotalFinaElf, τον Οκτώβριο του 2011, έδωσε στον ΟΗΕ τη δυνατότητα να παράσχει μια γνωμοδότηση που ανοίγει « παραθυράκια » στις μεγάλες αρχές των προηγούμενων αποφάσεών του. « Το ζήτημα είναι εάν ο κανόνας της “διαρκούς κυριαρχίας”[επάνω στους πλουτοπαραγωγικούς πόρους] απαγορεύει στη διοικούσα δύναμη οποιαδήποτε δραστηριότητα συνδέεται με τους συγκεκριμένους πόρους των μη αυτόνομων εδαφών που διοικεί ή απαγορεύει μόνο τις δραστηριότητες εκείνες που θα πραγματοποιούνταν αγνοώντας τις ανάγκες και τα συμφέροντα των κατοίκων των εδαφών αυτών, δηλαδή χωρίς να τους αποφέρει όφελος », δηλώνει ο αναπληρωτής γενικός διευθυντής νομικών υποθέσεων του ΟΗΕ.
Όμως, κανένας μηχανισμός αξιολόγησης των συμφερόντων αυτών δεν έχει προβλεφθεί. Οι προϋποθέσεις που θα επέτρεπαν στους « πρώην αποικιοκρατούμενους λαούς των μη αυτόνομων εδαφών » να ασκήσουν τα νόμιμα δικαιώματά τους στους πλουτοπαραγωγικούς πόρους τους, δεν έχουν οριστεί. Έτσι, το ζήτημα γίνεται απλώς στοιχείο του συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ των αντιμαχόμενων μερών. Το Μέτωπο Πολισάριο καταγγέλλει τη « λεηλασία » των πλουτοπαραγωγικών πηγών και την περιφρόνηση του « λαού της Δυτικής Σαχάρας ». Έτσι, τον Νοέμβριο του 2012, κίνησε νομική διαδικασία ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, ζητώντας την ακύρωση της συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Μαρόκου, η οποία υπογράφηκε τον Μάρτιο του 2012 και περιλαμβάνει τη Δυτική Σαχάρα. Πρώτο επιχείρημα ; Η απουσία διαβούλευσης με το Μέτωπο Πολισάριο.
Καταβολή επιδομάτων για εξαγορά της κοινωνικής ειρήνης
Οι μαροκινές αρχές, από τη μία πλευρά, αναπτύσσουν έντονη δραστηριότητα για να πείσουν ότι η οικονομική εκμετάλλευση αποφέρει οφέλη « στους κατοίκους της περιοχής ». Πολλαπλασιάζουν τις ανακοινώσεις νέων επενδυτικών προγραμμάτων, οι οποίες καταχωρούνται τακτικά στον γαλλικό Τύπο [7] και σχεδόν καθημερινά στα μαροκινά μέσα ενημέρωσης. Γίνεται λόγος για « τοπικό πληθυσμό», χωρίς να είναι γνωστό εάν πρόκειται για ντόπιους ή για Μαροκινούς που έχουν εγκατασταθεί κατά εκατοντάδες χιλιάδες στην περιοχή. Το Μέτωπο Πολισάριο, από την άλλη, αναφέρεται στον « λαό της Δυτικής Σαχάρας ». Ο νομικός σύμβουλος του ΟΗΕ χρησιμοποιεί και τις δύο διατυπώσεις για να περιγράψει τους κατοίκους της Δυτικής Σαχάρας, επιτείνοντας τη σύγχυση που επικρατεί.
Το makhzen (το παλάτι) κάνει τα πάντα για να στηρίξει την άποψη ότι οι κάτοικοι της Δυτικής Σαχάρας αποκομίζουν οφέλη από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της περιοχής. Το OCP, για παράδειγμα, παρουσιάζεται να ασκεί κοινωνική πολιτική : « Το σύνολο των καθαρών εσόδων της PhosBoucraa επανεπενδύεται στην περιοχή και αποφέρει οφέλη στους κατοίκους της », διαβάζει κανείς στην έκθεση δραστηριοτήτων της εταιρείας για το 2012. Στο ορυχείο έχουν προσληφθεί τουλάχιστον 530 ντόπιοι νέοι μετά τα γεγονότα του Γκντέιμ Ιζίκ. Πρόκειται για τα παιδιά των συνταξιούχων, οι οποίοι εργάζονταν ήδη από την εποχή των Ισπανών και δεν ήταν ικανοποιημένοι από τη σύνταξη που έπαιρναν. «Τελικά βρέθηκε μια λύση, αλλά οι νέοι προσλήφθηκαν με καθεστώς που δεν ισχύει πια, επομένως και με μειωμένο μισθό », δηλώνει με λύπη ο Έντια Σίντι Άχμεντ Μούσα, φυσιογνωμία του τοπικού συνδικαλιστικού κινήματος, γενικός γραμματέας της Συνδικαλιστικής Συνομοσπονδίας Εργαζομένων της Δυτικής Σαχάρας –η οποία είναι παράνομη.
Άλλο εργαλείο ; Η χορήγηση της κάρτας εθνικής προαγωγής, ενός κοινωνικού βοηθήματος που φτάνει περίπου τα 150 ευρώ τον μήνα, το οποίο μοιάζει να μοιράζεται αφειδώς. Πολλοί ντόπιοι επιβεβαιώνουν την άποψη ότι, όσον αφορά τους κατοίκους της Δυτικής Σαχάρας, το επίδομα αυτό επιτρέπει την εξαγορά της κοινωνικής ειρήνης και τον έλεγχο της πολιτικής δραστηριότητας μέσω της διανομής χρημάτων από τους αρχηγούς των φυλών. Οι κρατικές αρχές μπορούν να φτάσουν μέχρι και να διακόψουν τη χορήγηση του επιδόματος σε κατοίκους που συμμετέχουν στις διαδηλώσεις για την ανεξαρτησία.
Είναι δυνατόν να γίνει λόγος για πραγματικά « οφέλη » στον τοπικό πληθυσμό ; Ελλείψει αξιόπιστων στοιχείων από την περιοχή, που το Μαρόκο δεν είναι υποχρεωμένο να παράσχει, αφού δεν θεωρείται από τον ΟΗΕ ως η « διοικούσα δύναμη » [8], είναι αδύνατον να απαντήσει κανείς κατηγορηματικά. Αντίθετα, είναι αδιαμφισβήτητη η εκμετάλλευση του ζητήματος προκειμένου να υπηρετηθεί η πολιτική του βασιλιά του Μαρόκου. Τον Νοέμβριο του 2013, ο προσδιορισμός ενός « νέου αναπτυξιακού προτύπου για τις νότιες επαρχίες », το οποίο επεξεργάστηκε το CESE, είχε στόχο να θέσει τη συνεισφορά της « κοινωνίας των πολιτών » στην υπηρεσία της « επιτυχίας της μαροκινής πρωτοβουλίας για αυτονομία της περιοχής [9] ». Από το 2007 και μετά, ο βασιλιάς Μοχάμεντ ο 4ος παρουσιάζει την αυτονομία ως την εναλλακτική λύση στο δημοψήφισμα αυτοπροσδιορισμού, το οποίο ο ΟΗΕ ζητά να πραγματοποιηθεί κάθε χρόνο από το 1991.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ανανεώνει την ισχύ της συμφωνίας αλιείας
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα ; Στις 10 Δεκεμβρίου 2013, η πλειοψηφία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επικύρωσε τη νέα συμφωνία αλιείας, με την οποία παρατείνεται για το χρονικό διάστημα 2014-2017 παλαιότερη συμφωνία που ίσχυσε από το 2007 έως το 2011. Για μία ακόμη φορά, το Μαρόκο έχει περιλάβει -χωρίς, μάλιστα, να αναφέρεται κάτι τέτοιο στο πρωτόκολλο- και τα νερά της Δυτικής Σαχάρας. Η συμφωνία προβλέπει και πάλι την καταβολή ετήσιας επιδότησης (30 εκατομμύρια ευρώ, έναντι 36 εκατομμυρίων ευρώ που είχαν δοθεί παλαιότερα για την ανάπτυξη του βιομηχανικού τομέα). Σε αντάλλαγμα, το Μαρόκο χορηγεί άδειες σε ευρωπαϊκά αλιευτικά σκάφη και ποσοστώσεις αλιείας για κάθε είδος ψαριού ξεχωριστά. Καθώς, τον Δεκέμβριο του 2011, το Ευρωκοινοβούλιο είχε αρνηθεί την ανανέωση της πρώτης συμφωνίας, η νέα, ευνοϊκή αυτή τη φορά, ψηφοφορία μοιάζει με σημάδι υποστήριξης προς τη μαροκινή κυβέρνηση και τη « μεταρρυθμιστική » πολιτική της.
Για τον λόγο αυτόν, η νομική υπηρεσία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου εξετάζει πολύ σύντομα το ζήτημα του οφέλους που έχουν οι κάτοικοι της Δυτικής Σαχάρας, θεωρώντας ότι το Μαρόκο μπορεί να συμπεριλάβει τα νερά της συγκεκριμένης περιοχής και ότι μια τέτοια συμφωνία είναι νόμιμη στο μέτρο που το μαροκινό βασίλειο « σέβεται τις υποχρεώσεις του απέναντι στον λαό της Δυτικής Σαχάρας ». Τι κι αν οι μόνοι ευρωβουλευτές που έχουν άδεια να μεταβούν στα εδάφη αυτά είναι όσοι ανήκουν στην ομάδα φιλίας Ευρωπαϊκής Ένωσης-Μαρόκου ; Εξάλλου, ο Γάλλος βουλευτής Ζιλ Παρνιό (Σοσιαλιστικό Κόμμα), πρόεδρος της ομάδας αυτής, είναι πολύ σαφής : « Ήταν αυταπάτη να θέλει κανείς να επιλύσει το πρόβλημα της Δυτικής Σαχάρας μέσω της απόρριψης της αλιευτικής συμφωνίας. Υπενθυμίζω ότι η πρόταση για αυτονομία της Δυτικής Σαχάρας, την οποία το Μαρόκο παρουσίασε στα Ηνωμένα Έθνη το 2007, αποτελεί τη μόνη δυνατή λύση [10] ». Τόσο το χειρότερο και για το καθαρά οικονομικό σκέλος του κειμένου : ανεξάρτητη εκτίμηση της προηγούμενης συμφωνίας αλιείας είχε δείξει « πολύ χαμηλό » συντελεστή κόστους-οφέλους και εξαιρετικά χαμηλή αποδοτικότητα.
Η Γαλλία, πρώτη χώρα σε ξένες επενδύσεις στο Μαρόκο, συμβάλλει ενεργά στη διατήρηση του στάτους κβο σε βάρος των κατοίκων της Δυτικής Σαχάρας. Τον περασμένο Νοέμβριο, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νέου αλιευτικού λιμανιού του Μπουζντούρ, ενός εντυπωσιακού έργου με κύριο λιμενοβραχίονα μήκους 724 μέτρων και κάθετη προβλήτα μήκους 260 μέτρων. Το έργο υλοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη της Γαλλικής Υπηρεσίας Ανάπτυξης, της οποίας τα κονδύλια προς το Μαρόκο πέρασαν από τα 380 εκατομμύρια ευρώ, το 2011, στα 831 εκατομμύρια ευρώ, το 2012. Στο Μπουζντούρ, η Σουλτάνα Κάγια, μια νέα από τη Δυτική Σαχάρα, δραστήρια στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ίδρυσε πρόσφατα την Ένωση για την Προστασία των Πλουτοπαραγωγικών Πηγών. Φοβάται πιθανή εκμετάλλευση των πετρελαϊκών κοιτασμάτων από την Total, η οποία, τον Ιούλιο του 2013, δηλαδή δώδεκα χρόνια μετά την πρώτη σύμβαση στη Δυτική Σαχάρα, ξεκίνησε σεισμολογικές έρευνες σε ζώνη μεγαλύτερη από 100.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Το όνομά της ζώνης ; « Anzarane offshore »...
Notes
[1] Βλ. Gaël Lombart και Julie Pichot, « Peur et silence à El-Ayoun », Le Monde diplomatique , Ιανουάριος 2006.
[2] « Nouveau modèle de développement pour les provinces du Sud », CESE, Ραμπάτ, Οκτώβριος 2013.
[3] Ο αριθμός περιλαμβάνει την περιοχή του Ταν-Ταν και του Γκελμέν, στο νότιο Μαρόκο.
[4] Σύμφωνα με τη ΜΚΟ Western Sahara Resource Watch. Το στοιχείο αναφέρεται και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
[5] Βλ. « Résistance obstinée des Sahraouis », Le Monde diplomatique, Φεβρουάριος 2012.
[6] Απόφαση 1803 (XVII) της 14ης Δεκεμβρίου 1962.
[7] Anne Cheyvialle, « Le Maroc investit massivement dans le Sahara occidental », Le Figaro, Παρίσι, 11 Νοεμβρίου 2013.
[8] Όπως υπενθύμιζε ο νομικός σύμβουλος του ΟΗΕ τον Φεβρουάριο του 2002, οι συμφωνίες της Μαδρίτης, οι οποίες υπογράφηκαν τον Νοέμβριο του 1975 ανάμεσα στην Ισπανία, το Μαρόκο και τη Μαυριτανία, δεν κατέστησαν το Μαρόκο νέα διοικούσα δύναμη στη Δυτική Σαχάρα.
[9] CESE, δελτίο Τύπου, 8 Νοεμβρίου 2013.
[10] « Le Parlement européen adopte définitivement l’accord de pêche entre l’Union européenne et le Maroc », Ομάδα Φιλίας Ε.Ε-Μαρόκου, 10 Δεκεμβρίου 2013.
