Η καταρρέουσα κλεπτοκρατία του Καρίμοφ
Το ξήλωμα του σοβιετικού κατάλοιπου Ουζμπεκιστάν
Alisher Ilkhamov και Jeff Goldstein
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Οι προεδρικές εκλογές του Ουζμπεκιστάν αποτελούσαν πάντα μια παρωδία. Ο πρόεδρος, Ισλάμ Καρίμοφ, κυβερνά την χώρα από το 1989, όταν ανήκε ακόμα στην Σοβιετική Ένωση.
Επομένως, δεν προκάλεσε έκπληξη το γεγονός ότι τα μέσα ενημέρωσης σε όλον τον κόσμο αντιμετώπισαν το αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών της 29ης του Μάρτη ως μια προκαθορισμένη κατάληξη [1] πολύ πριν από τις εκλογές.
Σε ένδειξη της αμεταμέλητης απολυταρχίας του, ο Καρίμοφ δεν μπήκε καν στον κόπο να εφεύρει κάποιο πρόσχημα για να εξηγήσει πώς απέκτησε το δικαίωμα να θέσει υποψηφιότητα για τέταρτη θητεία, όταν το Σύνταγμα της χώρας περιορίζει το δικαίωμα επανεκλογής του προέδρου σε δύο. Ακόμη και με τα περιφερειακά πρότυπα, το Ουζμπεκιστάν είναι μια σπάνια μελέτη περίπτωσης αυταρχισμού: Η 25ετής θητεία του Καρίμοφ αποτελεί ρεκόρ στην περιοχή, ενώ ο πρόεδρος έχει αντιμετωπίσει το Ουζμπεκιστάν ως ένα φεουδαρχικό βασίλειο που εργάζεται για τον προσωπικό του πλουτισμό.
Αν κι η επανεκλογή του Καρίμοφ ήταν εξασφαλισμένη, η επιβίωση του συστήματος που δημιούργησε δεν είναι εγγυημένη. Το μέλλον του Ουζμπεκιστάν γίνεται όλο και πιο αβέβαιο: Η ύφεση της Ρωσίας έχει επιφέρει μείωση των εμβασμάτων που στέλνουν στα σπίτια τους οι Ουζμπέκοι εργάτες που απασχολούνται στην Ρωσία ˑ η θρησκευτική καταστολή έχει την δυνατότητα να υποδαυλίσει τον ισλαμικό εξτρεμισμό ˑ ενώ οι φόβοι ύπαρξης κενού στην ηγεσία γίνονται όλο και πιο πιεστικοί καθώς ο πρόεδρος-πλέον 77 ετών και με προβλήματα υγείας- γερνάει χωρίς να έχει σαφές σχέδιο διαδοχής.
ΚΑΡΙΜΟΦ-ΝΟΜΙΚΣ
Το χρηματοπιστωτικό σύστημα του Ουζμπεκιστάν, περισσότερο από οποιουδήποτε άλλου μετα-σοβιετικού κράτους, εξακολουθεί να φέρει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κρατικά ελεγχόμενης οικονομίας από την οποία ξεπήδησε. Η κεντρική κυβέρνηση του Καρίμοφ έχει υπό τον έλεγχό της τους υδρογονάνθρακες, τα ορυχεία και τον γεωργικό τομέα, που παράγουν το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγικών εσόδων της χώρας. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι εν λόγω τομείς υφίστανται κακοδιαχείριση, καθώς και ότι τα έσοδα που αποφέρουν τα καρπώνονται οι άρχουσες ελίτ.
Πολλοί Ουζμπέκοι έπρεπε να επιβιώσουν τους πρόσφατους χειμώνες χωρίς φυσικό αέριο, καθώς η κυβέρνηση, σε μια προσπάθεια να αυξήσει τις εξαγωγές που φέρνουν σκληρό συνάλλαγμα, πούλησε το αέριο στο εξωτερικό αντί για την τοπική αγορά. Το καθεστώς του Καρίμοφ χρησιμοποίησε επίσης ένα σύστημα που βασίζεται στην καταναγκαστική εργασία [2] για να αναγκάσει τους πάντες, από μαθητές και εκπαιδευτικούς έως δημόσιους και ιδιωτικούς υπαλλήλους, να βοηθήσουν στην συγκομιδή βαμβακιού. Ξένοι επενδυτές, όπως η General Motors [3] και η TeliSonera, ένας σκανδιναβικός τηλεπικοινωνιακός γίγαντας, [4] έχουν επίσης αναγκαστεί να εξασφαλίσουν χρήματα και εργασία για την συγκομιδή, τα έσοδα της οποίας στην συνέχεια εξαφανίζονται σε ένα παράνομο ταμείο εκτός προϋπολογισμού, που ελέγχεται από την ανώτερη ηγεσία του Ουζμπεκιστάν [5].
Η επιρροή του Καρίμοφ στην οικονομία του Ουζμπεκιστάν δεν περιορίζεται στην καταναγκαστική εργασία. Το καθεστώς του ευθύνεται επίσης για τον καθορισμό της εθνικής συναλλαγματικής ισοτιμίας, ενώ έχει περιορίσει την ικανότητα των ξένων επενδυτών να επαναπατρίσουν τα κέρδη τους νόμιμα. Δεν υπάρχουν αρκετές θέσεις εργασίας στην χώρα για να καλύψουν τις ανάγκες του νεανικού πληθυσμού της (45% των Ουζμπέκων είναι ηλικίας κάτω των 24), με αποτέλεσμα τα εκατομμύρια των νέων ανδρών και γυναικών να αναζητούν εργασία στην Ρωσία, το Καζακστάν, την Νότια Κορέα και την Τουρκία. Με την σειρά της, η οικονομία του Ουζμπεκιστάν βασίζεται σε εμβάσματα από το ξένο εργατικό δυναμικό, που αντιπροσωπεύουν το 12% του ΑΕΠ της χώρας. Η παρακμή του ρωσικού ρουβλίου, το οποίο έχασε το μισό της αξίας του τον προηγούμενο χρόνο, ανάγκασε την οικονομία του Ουζμπεκιστάν να αντιμετωπίσει μια διπλή απειλή: Την όλο και πιο αργή κινητικότητα χρημάτων από το εξωτερικό και τον επαναπατρισμό του εργατικού δυναμικού. Αν μεγάλος αριθμός μεταναστών αναγκαστεί να επιστρέψει στην πατρίδα του, την ώρα που θα βουλιάζει η ρωσική οικονομία, η απογοήτευση θα αυξηθεί -όπως ακριβώς συνέβη στην κοιλάδα Φεργκάνα πριν από την σφαγή στο Αντιτζάν το 2005.
Η ΚΛΗΡΟΔΟΟΜΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΤΖΑΝ
Η απογοήτευση για τις πολιτικές του Καρίμοφ κορυφώθηκε στο Αντιτζάν [6] το 2005, μετά την δίκη μιας τοπικής ομάδας επιχειρηματιών που κατηγορήθηκαν για εξάπλωση του ισλαμικού εξτρεμισμού. Οι διαμαρτυρίες, οι οποίες ξεκίνησαν ειρηνικά, έγιναν βίαιες, όταν μια ομάδα ενόπλων εισέβαλε στην φυλακή στην οποία κρατούντο οι κατηγορούμενοι. Περισσότεροι από 10.000 κάτοικοι του Αντιτζάν βγήκαν στους δρόμους για να εκφράσουν την απογοήτευσή τους για το καθεστώς και τις οικονομικές πολιτικές του Καρίμοφ, ενώ μια ένοπλη φάλαγγα απάντησε πυροβολώντας αδιακρίτως εναντίον του πλήθους, επιφέροντας εκατοντάδες -ή ίσως χιλιάδες [7] - θανάτους. Πολλοί από τους νεκρούς θάφτηκαν σε μαζικούς τάφους ή ρίχτηκαν στον ποταμό Karasu.
Μετά το Αντιτζάν, καταστράφηκαν σε μεγάλο βαθμό και τα τελευταία απομεινάρια μιας ανεξάρτητης, οργανωμένης κοινωνίας πολιτών. Χωρίς πραγματικά κόμματα αντιπολίτευσης και με την εφαρμογή αχαλίνωτων βασανιστηρίων στο σύνολο του συστήματος επιβολής του νόμου της χώρας, το Ουζμπεκιστάν μετατράπηκε σε μια από τις πιο καταπιεστικές χώρες του κόσμου, με μόνιμη παρουσία στην λίστα των χειρότερων από τους χειρότερους που δημοσιεύεται στο Freedom House [8]. Το να κατηγορηθεί κανείς για κάποιο έγκλημα αποτελεί σχεδόν πάντα εγγύηση της καταδίκης του, με τα στοιχεία που αποδεικνύουν την ενοχή του να προέρχονται από εξαναγκασμένες ομολογίες, οι οποίες ήταν αποτέλεσμα ξυλοδαρμού των υπόπτων, όποτε αυτό ήταν απαραίτητο. Οι θρησκευτικές διώξεις είναι διαδεδομένες, θέτοντας στο στόχαστρο τόσο τις θρησκευτικές μειονότητες, όσο και τους Μουσουλμάνους που δεν αποδέχονται την κρατικά ελεγχόμενη εκδοχή του Ισλάμ [9]. Ωστόσο, από την στιγμή που ο Καρίμοφ απαγορεύει στους Μουσουλμάνους να ασκήσουν το Ισλάμ εκτός του υπό κρατικό έλεγχο θρησκευτικού συστήματος, καταφέρνει μόνο να ενισχύσει την ρητορική των εξτρεμιστικών ισλαμικών ομάδων, όπως το Ισλαμικό Κίνημα του Ουζμπεκιστάν [10], το οποίο υποστηρίζει την υπαγωγή του στο Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της αλ-Σαμ ( ISIS [11]). Εκτιμάται ότι οι φυλακές του Ουζμπεκιστάν έχουν σήμερα έως 12.000 [12] τροφίμους που έχουν φυλακιστεί για τις πολιτικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις και δραστηριότητές τους. Ακόμη κι η πρώην λαμπερή και γνωστή στο Twitter κόρη του Καρίμοφ, Gulnara Karimova, [13] βρίσκεται πλέον σε κατ’ οίκον περιορισμό [14] αφότου έχασε την εύνοια του πατέρα της.
ΜΕ ΤΕΤΟΙΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ
Ο Καρίμοφ έπαιξε καλά τα διεθνή χαρτιά του κατά την διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, καθώς η στρατηγική θέση του Ουζμπεκιστάν σε μια σημαντική δίοδο ανεφοδιασμού των ΗΠΑ και των στρατευμάτων του ΝΑΤΟ προς το Αφγανιστάν τον έσωσε από οποιαδήποτε σοβαρή μομφή. Παρά το γεγονός ότι οι σχέσεις με την Δύση πάγωσαν μετά την σφαγή στο Αντιτζάν, οι κυρώσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ΗΠΑ που επιβλήθηκαν στην χώρα μετά την σφαγή– συμπεριλαμβανομένων των απαγορεύσεων πώλησης όπλων στο Ουζμπεκιστάν- έχουν αρθεί εδώ και καιρό.
Το παρόν του Ουζμπεκιστάν είναι ζοφερό και το μέλλον του αναμένεται να είναι ακόμη χειρότερο. Ο Καρίμοφ αντιμετωπίζει μυριάδες προβλήματα, τόσο μακροπρόθεσμα όσο και βραχυπρόθεσμα: Ο πληθυσμός του Ουζμπεκιστάν είναι νεαρής ηλικίας και αυξάνεται ενώ υπάρχει έλλειψη θέσεων εργασίας ˑ η διεφθαρμένη, αναποτελεσματική οικονομία της χώρας κρατάει δέσμια την ανάπτυξη ˑ η αχαλίνωτη εισοδηματική ανισότητα έχει επιδεινωθεί από την πτώση της ρωσικής οικονομίας ˑ ενώ οι νόθες εκλογές κατάφεραν απλά να επικυρώσουν την γενική αίσθηση στέρησης πολιτικών δικαιωμάτων. Η μοναδική απάντηση του Καρίμοφ σε αυτά τα προβλήματα ήταν να προσπαθήσει να αποσπάσει την προσοχή. Κατηγορεί την θρησκευτική ριζοσπαστικοποίηση και τον ισλαμικό εξτρεμισμό για τα προβλήματα της χώρας, αλλά αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει τα αίτια της αναταραχής στο εσωτερικό της χώρας: Τις δικές του δεκαετίες κλεπτοκρατίας.
Αν δεν αντιμετωπίσει η Τασκένδη τις αδυναμίες της, πρέπει να το κάνει η Δύση. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ πρέπει να επαναπροσδιορίσουν τις πολιτικές τους σε ό, τι αφορά το Ουζμπεκιστάν, αναγνωρίζοντας ότι οι ενέργειες του σημερινού καθεστώτος είναι υπεύθυνες για τα προβλήματα της χώρας κι ότι οι κατασταλτικές τάσεις του Καρίμοφ το μόνο που επιτυγχάνουν είναι να αυξήσουν την πιθανότητα αναταραχών. Η Δύση πρέπει να ασκήσει μεγαλύτερη πίεση στις Αρχές του Ουζμπεκιστάν ώστε να αλλάξουν τις πολιτικές που εφαρμόζουν και να επικεντρωθούν περισσότερο σε θέματα ανθρώπινης ασφαλείας: Την δημιουργία θέσεων εργασίας ˑ την παροχή εκπαίδευσης ˑ την καταπολέμηση της διαφθοράς και της εισοδηματικής ανισότητας ˑ και την παροχή στους πολίτες της δυνατότητας να ασκήσουν τα δικαιώματά τους, ενθαρρύνοντάς τους έτσι να συμβάλουν στο μέλλον της χώρας.
Το σύστημα του Καρίμοφ είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό σε οποιαδήποτε αλλαγή, ενώ έχει γίνει σαφές ότι η αλλαγή του κατεστημένου στο Ουζμπεκιστάν δεν θα είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Οι Αρχές του Ουζμπεκιστάν ανέφεραν ότι το 91% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων συμμετείχε στις εκλογές του Μαρτίου, αγνοώντας ότι στην Ρωσία και μόνο υπάρχουν σήμερα περισσότερα από δύο εκατομμύρια Ουζμπέκων πολιτών. Οι ειλικρινείς, κρίσιμες δημόσιες δηλώσεις της Δύσης σχετικά με την γελοιότητα της τελευταίας εκλογικής νίκης του Καρίμοφ θα αποτελούσαν μια καλή αρχή για την άσκηση μεγαλύτερων πιέσεων στο καθεστώς. Από το σημείο αυτό, η Δύση μπορεί να πιέσει για την εφαρμογή πραγματικών μεταρρυθμίσεων - αλλαγών που θα μπορούσαν να μετατρέψουν ένα σοβιετικό κατάλοιπο σε λειτουργικό κράτος.
* Ο ALISHER ILKHAMOV είναι ειδικός για το Ουζμπεκιστάν και συνεργάζεται με το Open Society Foundations.
Ο JEFF GOLDSTEIN είναι ο βασικός πολιτικός αναλυτής για την Ευρασία στο Open Society Foundations.
Copyright © 2002-2014 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/140674/alisher-ilkhamov-and-jeff-...
Σύνδεσμοι:
[1] http://enews.fergananews.com/news.php?id=2903&mode=snews
[2] http://www.nytimes.com/2013/12/18/world/asia/forced-labor-lives-on-in-uz...
[3] http://www.hrw.org/news/2013/01/25/uzbekistan-forced-labor-widespread-co...
[4] http://www.wsj.com/articles/norways-telenor-seeks-explanation-from-vimpe...
[5] http://www.cottoncampaign.org/2015/03/26/the-government-of-uzbekistans-s...
[6] http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4550845.stm
[7] http://www.rferl.org/content/pressrelease/1105813.html
[8] https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2014
[9] http://www.forum18.org/archive.php?article_id=318
[10] http://www.rferl.org/content/islamic-movement-uzbekistan-roundtable/2540...
[11] http://english.al-akhbar.com/node/21859
[12] http://www.theguardian.com/world/2014/sep/26/thousands-jailed-uzbekistan...
[13] https://occrp.org/corruptistan/uzbekistan/gulnara_karimova/the-prodigal-...
[14] http://www.theguardian.com/world/2014/sep/08/uzbekistan-gulnara-karimova...
