Ευρωπαίοι, γυρίστε πίσω
Η διαρροή εγκεφάλων από την Ευρώπη εξελίσσεται σε μεγάλη κρίση
Edoardo Campanella
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr/)
Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί, καθώς αγωνίζονται να σώσουν το κοινό νόμισμα της ηπείρου από την καταστροφή, θα πρέπει επίσης να αντιμετωπίσουν κάτι που θα μπορούσε να είναι ένα ακόμα μεγαλύτερο οικονομικό πρόβλημα.
Η οικονομία τής Ευρώπης βρίσκεται στο χείλος μιας καταστροφικής έλλειψης δεξιοτήτων. Παρά το εξαιρετικά υποχρησιμοποιούμενο εργατικό δυναμικό, περίπου το 27% των θέσεων εργασίας μένουν κενές [1] κάθε χρόνο στις μεγάλες ευρωπαϊκές οικονομίες λόγω έλλειψης κατάλληλα ειδικευμένων αιτούντων εργασία. Μέχρι το 2020, μόνο ο ψηφιακός τομέας τής ηπείρου θα έχει έλλειψη 900.000 ειδικών [2], ενώ η δυναμική γερμανική οικονομία [3] θα βιώσει την έλλειψη ενός εκατομμυρίου εργαζομένων ειδικευμένων στους τομείς τής επιστήμης, της μηχανικής, των μαθηματικών και της τεχνολογίας.
Ορισμένοι φορείς χάραξης πολιτικής έχουν αναγνωρίσει το διαφαινόμενο πρόβλημα. Η απερχόμενη Ευρωπαία Επίτροπος για τη νεολαία και την εκπαίδευση, Ανδρούλλα Βασιλείου [4], δήλωσε πρόσφατα ότι η έλλειψη δεξιοτήτων θα βλάψει «τις προσδοκίες των νέων τής Ευρώπης και, εν τέλει, την μελλοντική μας ευημερία». Μέχρι στιγμής, ωστόσο, έχουν επιλέξει λάθος μέσα για την αντιμετώπισή της. Η ΕΕ έχει λάβει μέτρα για να χαλαρώσει τις πολιτικές μετανάστευσης, προκειμένου να προσελκύσει ειδικευμένους ξένους από όλο τον κόσμο. Αλλά θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικό, πολιτικά και οικονομικά, για την Ευρώπη, να επικεντρωθεί στο να επαναπροσελκύσει τους ταλαντούχους Ευρωπαίους οι οποίοι έχουν αφήσει την ήπειρο για να εργαστούν αλλού. Η παλινόστηση – όχι η μετανάστευση - θα πρέπει να είναι η βασική προτεραιότητα των Βρυξελλών.
Η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα σοβαρό πρόβλημα διαρροής εγκεφάλων. Από την εισαγωγή τού ευρώ [5], περισσότεροι ειδικευμένοι εργαζόμενοι έχουν εγκαταλείψει την Ευρώπη από όσοι είναι οι νεοαφιχθέντες. Στα προ της κρίσης χρόνια, οι 15 χώρες που υιοθέτησαν το νόμισμα του ευρώ παρουσίασαν, κατά μέσο όρο, μια καθαρή απώλεια περίπου 120.000 εργαζόμενων με τριτοβάθμια εκπαίδευση κάθε χρόνο. Έλκονται κυρίως από τους υψηλότερους μισθούς, τα πανεπιστήμια παγκόσμιας κλάσης και την αποτελεσματική γραφειοκρατία των Ηνωμένων Πολιτειών. Στα χρόνια που προηγήθηκαν της Μεγάλης Ύφεσης, από το 2000 ως το 2008, η Ιταλία έχασε περίπου 1,5 εκατομμύρια ειδικευμένους επαγγελματίες [6] - πολλοί από αυτούς με πολύ προηγμένες δεξιότητες.
Η κρίση τού ευρώ επιδείνωσε αυτή την αιμορραγία ταλέντων. Τα τελευταία χρόνια, η Ευρώπη γνώρισε μια έξοδο επαγγελματιών με υψηλά προσόντα από την Ιρλανδία, την Ιταλία, την Ελλάδα, την Πορτογαλία, και την Ισπανία - τις χώρες που έχουν πληγεί περισσότερο από την κρίση - σε αναζήτηση καλύτερων ευκαιριών στο εξωτερικό. Κάθε χρόνο, 100.000 ειδικευμένοι επαγγελματίες αφήνουν την Πορτογαλία, ανταποκρινόμενοι στην έκκληση του πρωθυπουργού Pedro Passos Coelho [7] προς τους ανέργους τής χώρας του, να μετακομίσουν στο εξωτερικό. Και η αναζήτηση καλύτερων ευκαιριών δεν περιορίζεται πλέον κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες: Όλο και περισσότεροι Ευρωπαίοι μεταναστεύουν στην Αφρική και τη Νότια Αμερική, επίσης. Δεδομένου ότι το σύστημα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ευρώπη είναι κατά κύριο λόγο χρηματοδοτούμενο από τις εθνικές κυβερνήσεις, αυτό το μοτίβο της μετανάστευσης είναι ιδιαίτερα καταστροφικό: Από οικονομική άποψη, κάθε ειδικευμένος εργαζόμενος που αποχωρεί από την ήπειρο αντιπροσωπεύει μια σημαντική επένδυση που χάθηκε.
Για να αντιστραφεί η τάση αυτή, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δρομολόγησε την πρωτοβουλία τής Μπλε Κάρτας το 2011, σύμφωνα με το πρότυπο του προγράμματος της Πράσινης Κάρτας των ΗΠΑ που χορηγεί βίζα σε αλλοδαπούς οι οποίοι επιθυμούν να εργαστούν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Βρυξέλλες ήλπιζαν να προσελκύσουν 20 εκατομμύρια [8] εργαζομένους με υψηλή ειδίκευση, με ιδιαίτερη έμφαση σε μηχανικούς, εταιρικούς στρατηγιστές και εργαζόμενους στην βιοτεχνολογία. Αλλά τα αποτελέσματα ήταν ντροπιαστικά. Το 2012 και το 2013 [9], η ΕΕ χορήγησε τελικά λιγότερες από 20.000 βίζες – κάτι αμελητέο σε σχέση με την συνεχιζόμενη φυγή από τη νότια Ευρώπη.
Δεν υπάρχει λόγος να περιμένουμε μια δραματική αλλαγή σε αυτούς τους αριθμούς σύντομα. Έστω κι αν η οικονομία της Ευρώπης βελτιώνεται, οι ταλαντούχοι μετανάστες είναι πιθανό ότι θα εξακολουθούν να βρίσκουν άλλες περιοχές τού κόσμου πιο δελεαστικές. Οι κανονιστικοί φραγμοί τής Ευρώπης στην καινοτομία και ο γλωσσικός κατακερματισμός είναι αποτρεπτικοί παράγοντες, όπως είναι η άνοδος σε όλη την ήπειρο των λαϊκιστικών κομμάτων, τα οποία είναι μερικές φορές ξενοφοβικά.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Ευρωπαίοι πολιτικοί θα πρέπει να επικεντρωθούν περισσότερο στα πλεονεκτήματα των παλινοστούντων. Σε μια περίοδο οικονομικής στασιμότητας, η αντιστροφή τής μετανάστευσης θα ήταν πολιτικά πιο εύγευστη για το ευρωπαϊκό κοινό˙ Θα ήταν επίσης οικονομικά πιο αποδοτική. Κατ’ αρχήν, χάρη στο ισχυρό συναισθηματικό δεσμό τους με την γη τους, οι επαναπατριζόμενοι είναι γενικά πιο αφοσιωμένοι και επίμονοι στην βελτίωση των κοινοτήτων τους. Οι μετανάστες, αντίθετα, τείνουν να αγωνίζονται με την ενσωμάτωσή τους και είναι λιγότερο ενεργοί στον πολιτικό βίο τής εκάστοτε χώρας υποδοχής. Περαιτέρω, στέλνουν συχνά ένα σημαντικό κομμάτι των κερδών τους στις χώρες καταγωγής τους, προκειμένου να βοηθήσουν τις οικογένειές τους.
Οι επαναπατριζόμενοι φτάνουν επίσης στην Ευρώπη με νέο ανθρώπινο, κοινωνικό και οικονομικό κεφάλαιο. Χάρη στην επαγγελματική και εκπαιδευτική τους εμπειρία στο εξωτερικό, αυτοί που επιστρέφουν συχνά προωθούν την μεταφορά νέων τεχνολογιών και ενισχύουν την καρποφόρες πνευματικές ανταλλαγές με το διεθνές εργατικό δυναμικό. Αν έχουν συσσωρεύσει αποταμιεύσεις στο εξωτερικό, οι επαναπατριζόμενοι μπορούν επίσης να βοηθήσουν στην δημιουργία νέων καινοτόμων επιχειρήσεων, προσαρμόζοντας επιτυχημένα μοντέλα που είδαν κατά την διάρκεια που βρίσκονταν στο εξωτερικό. Και σε αντίθεση με τους μετανάστες, οι οποίοι στρατηγικά μετακινούνται σε χώρες όπου η στάση απέναντι στην καινοτομία είναι ήδη θετική, οι επαναπατριζόμενοι τείνουν να έχουν την συναισθηματική αποφασιστικότητα να αναλάβουν το κόστος τής διαταραχής των κοινωνικοοικονομικών συστημάτων που χαρακτηρίζονται από μια ισχυρή αντίσταση στην αλλαγή.
Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί θα πρέπει να σχεδιάσουν πολιτικές για την προσέλκυση συμπολιτών τους που ζουν σήμερα στο εξωτερικό. Στους επαναπατριζόμενους θα πρέπει να προσφέρονται φορολογικές ελαφρύνσεις, προτιμησιακά κομμάτια εισόδου στην αγορά εργασίας, και ειδική πρόσβαση σε πιστώσεις για να λειτουργήσουν μια επιχείρηση. Για να κρατηθεί το κόστος χαμηλά, αυτές οι πολιτικές επανένταξης θα πρέπει να απευθύνονται σε συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες και ομάδες ικανοτήτων. Μηχανικοί, επιστήμονες, και ψηφιακοί επιχειρηματίες κάτω από την ηλικία των 40 ετών θα πρέπει να αποτελούν προτεραιότητα, διότι είναι πιο πιθανό να δημιουργήσουν νέες επιχειρήσεις και να ενισχύσουν την ανάπτυξη της οικονομίας.
Παρ’ όλα αυτά, οι πιο λαμπροί μετανάστες δεν θα πειστούν να επιστρέψουν μόνο με βάση τα οικονομικά κίνητρα. Θα ήθελαν επίσης να αισθάνονται ότι η Ευρώπη τους προσφέρει την καλύτερη ευκαιρία για να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους. Αυτό θα απαιτήσει διαρθρωτικές αλλαγές στην ευρωπαϊκή οικονομία: Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί θα πρέπει να άρουν τα ρυθμιστικά εμπόδια στην καινοτομία, να ανοίξουν τα απομονωμένα πανεπιστήμια στις καινοτόμες μεθόδους έρευνας και διδασκαλίας που χρησιμοποιούνται στο εξωτερικό, και να ενθαρρύνουν τις συνεχείς πνευματικές ανταλλαγές μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα. Σε γενικές γραμμές, η συντηρητική στάση τής Ευρώπης προς την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα θα πρέπει να αλλάξει ριζικά. Αντί να φοβούνται τον οικονομικό δυναμισμό, οι Ευρωπαίοι πρέπει να τον αγκαλιάσουν.
Η εμπλοκή τής ευρωπαϊκής διασποράς δεν θα είναι απαραιτήτως πανάκεια για τα οικονομικά προβλήματα της Ευρώπης. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο λόγοι για αυτό. Πρώτον, τα κράτη-μέλη τής ΕΕ δεν θα μοιραστούν ομοιόμορφα τα οφέλη των παλινοστούντων. Οι χώρες που έχουν την μεγαλύτερη ανάγκη ανθρώπινου κεφαλαίου θα δυσκολευτούν να δημιουργήσουν ελκυστικό περιβάλλον για τους επαναπατριζόμενους. Πράγματι, αν οι Νοτιοευρωπαίοι επιστρέψουν στην Ευρώπη, μάλλον θα προτιμήσουν να μετακινηθούν στις πιο σταθερές χώρες τής βόρειας Ευρώπης.
Δεύτερον, η παλινόστηση αναπόφευκτα θα είναι μια πηγή κοινωνικών εντάσεων. Εκείνοι που δεν έχουν εγκαταλείψει την χώρα ίσως δυσανασχετήσουν με την προτιμησιακή μεταχείριση που θα προσφέρεται στους επαναπατριζόμενους και θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν τα προνόμιά τους. Για τον λόγο αυτό, θα είναι σημαντικό για τους Ευρωπαίους πολιτικούς να κάνουν επενδύσεις, προκειμένου να αποφευχθεί η διεύρυνση της ανισότητας, όχι μόνο από την άποψη των εσόδων, αλλά και από την άποψη του ανθρώπινου κεφαλαίου. Για παράδειγμα, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να χρηματοδοτήσουν προγράμματα δια βίου μάθησης και άλλα προγράμματα κατάρτισης με στόχο την απασχόληση.
Τελικά, οι Ευρωπαίοι πρέπει να αναγνωρίσουν ότι μόνο οι ριζικές μεταρρυθμίσεις μπορούν να αντιστρέψουμε το ρεύμα τής συνεχιζόμενης διαρροής εγκεφάλων. Δεν θα είναι εύκολο να δελεάσουν τους πιο ταλαντούχους Ευρωπαίους να γυρίσουν πίσω, αλλά η ήπειρος δεν έχει καμία άλλη επιλογή. Διαφορετικά, ταλαντούχοι άνθρωποι - ανεξάρτητα από τα διαβατήρια που κατέχουν - θα φεύγουν μακριά από την Ευρώπη, σε βάρος τής σημερινής και της μελλοντικής οικονομίας τής ηπείρου.
* Ο EDOARDO CAMPANELLA είναι Fulbright Scholar στην Σχολή Διακυβέρνησης Kennedy στο Πανεπιστήμιο Harvard. Έχει εργαστεί ως οικονομικός σύμβουλος στην ιταλική Γερουσία και υπήρξε οικονομολόγος τού World Trade Organization.
Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/142218/edoardo-campanella/come-ho...
Σύνδεσμοι:
[1] http://www.mckinsey.com/insights/social_sector/converting_education_to_e...
[2] http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/grand-coalition-digital-jobs
[3] http://online.wsj.com/articles/germany-grapples-with-growing-shortage-of...
[4] http://www.bbc.com/news/education-25714313
[5] http://dev3.cepr.org/meets/wkcn/2/2395/papers/RapoportFinal.pdf
[6] http://it.wikipedia.org/wiki/Anagrafe_degli_italiani_residenti_all'estero
[7] http://www.ft.com/intl/cms/s/0/67d4921a-beb6-11e1-b24b-00144feabdc0.html
[8] http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT IM-PRESS 20070921STO10548 0 DOC XML V0//EN
[9] http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/e-library/documents/policies/immigr...
(Στην φωτογραφία : Έλεγχος διαβατηρίων τού διεθνούς αεροδρομίου τού Βουκουρεστίου «Henri Coanda». Courtesy Reuters)
