Τι είναι ο Σαλαφισμός;
Πώς μια μη πολιτική ιδεολογία έγινε πολιτική δύναμη
Jacob Olidort
(Πηγή : http://www.foreignaffairs.gr)
Στον απόηχο του βομβαρδισμού του ρωσικού [πολιτικού] αεροπλάνου στο Σινά [1] και των επιθέσεων στο Παρίσι [2], το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος (επίσης γνωστό ως ISIS [3]) φαίνεται αποφασισμένο για αντιπαράθεση με την Δύση.
Οι λεπτό-προς-λεπτό δηλώσεις της οργάνωσης, οι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα βίντεο φαίνεται να προσφέρουν μια πλημμύρα συγκλινουσών πληροφοριών.
Χαμένη στο πλήθος των πληροφοριών, όμως, υπήρξε η εξέταση της ακριβούς θρησκευτικής ιδεολογίας του ISIS και πώς αυτό συμπληρώνει την στρατηγική του. Μερικοί έχουν εκφράσει ακόμη και αμφιβολίες για την αξία των εν λόγω ερευνών. «Δεν χρειάζεται να υπάρξει μια ‘βαθύτερη κατανόηση’ [4] των τρομοκρατών του ISIS», έγραψε ο Σλοβένος μαρξιστικός φιλόσοφος της Slavoj Zizek στις 16 Νοεμβρίου, αντιδρώντας στις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι, τις οποίες περιέγραψε ως «αντιδράσεις στις βάναυσες ευρωπαϊκές παρεμβάσεις». Γράφοντας στην Wall Street Journal, στον απόηχο των επιθέσεων στην Charlie Hebdo στην Γαλλία νωρίτερα φέτος, η ακτιβίστρια και συγγραφέας Ayaan Hirsi Ali επίσης έγραψε ότι «οι σημερινοί Ισλαμιστές οδηγούνται από μια πολιτική ιδεολογία» [5].
Αλλά η σχέση μεταξύ της στρατηγικής, της πολιτικής και της θρησκευτικής ιδεολογίας της οργάνωσης είναι πολύπλοκη, και η κατανόηση είναι το πρώτο βήμα για την αντιμετώπισή της. Μέρος αυτής της σύγχυσης είναι ότι ο Σαλαφισμός -η ιδεολογία την οποία προσυπογράφει το ISIS- είναι εγγενώς μη πολιτική. Στην πραγματικότητα, για ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας του [Σαλαφισμού] κατά τον 20ο αιώνα, οι ηγέτες Σαλαφίτες επέκριναν τις πολιτικές ομάδες, ιδιαίτερα την Μουσουλμανική Αδελφότητα, ότι η προσοχή τους είχε αποσπαστεί λόγω των σύγχρονων ανησυχιών και δεν εστιαζόταν αρκετά σε αυτό που οι Σαλαφίτες θεωρούν ως την «κάθαρση» της πίστεως. Ήταν μόνο μετά την Αραβική Άνοιξη που ορισμένοι Σαλαφίτες άρχισαν να κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Γιατί λοιπόν μερικοί Σαλαφίτες επέλεξαν να μείνουν συνολικά εκτός της πολιτικής αρένας, ενώ άλλοι όρμησαν σε αυτήν; Κατ’ αρχάς, χρειάζεται ο ορισμός του Σαλαφισμού. Συχνά στοιβάζεται μαζί με τον Ισλαμισμό, την ιδεολογία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, για παράδειγμα. Αλλά δεν είναι το ίδιο πράγμα.
Ένας Βέλγος στρατιώτης περιπολεί σε έναν εμπορικό δρόμο στο κέντρο των Βρυξελλών, καθώς η αστυνομία ερευνά την περιοχή στην διάρκεια του συνεχιζόμενου υψηλού επιπέδου επαγρύπνησης μετά τις πρόσφατες αιματηρές επιθέσεις στο Παρίσι. 24 Νοεμβρίου 2015. YVES HERMAN / REUTERS
Ο Σαλαφισμός, από την άλλη πλευρά, προσπαθούσε να «εξαγνίσει» το Ισλάμ από την Δυτική επιρροή και τις επί αιώνες «αποκλίνουσες» παρεκβάσεις από το αληθινό Ισλάμ (το οποίο, σύμφωνα με αυτούς που το ασκούν, περιλαμβάνει τον σιιτισμό, τον σουφισμό, ακόμη και τους μη-σαλαφιστές Σουνίτες). Ο Σαλαφισμός είναι αυστηρά σουνιτικός, και όταν κάποιος ανοίγει ένα σαλαφίτικο κείμενο, είναι πιο πιθανό να βρει μια συζήτηση για μια σκοτεινή θεολογική έννοια παρά οποιαδήποτε αναφορά σε στρατηγική ή στόχους.
Οι Σαλαφίτες ορίζουν το Ισλάμ ως οτιδήποτε επιτράπηκε ρητά από τον Μωάμεθ και έγινε δεκτό από τις τρεις πρώτες γενιές Σουνιτών οπαδών (μέχρι τον ένατο αιώνα). Η άποψη αυτή στηρίζεται σε ένα χαντίθ, μια δήλωση του Μωάμεθ, στην οποία φέρεται να είπε ότι «το καλύτερο της κοινότητάς μου είναι η γενιά μου, στην συνέχεια, όσοι τους ακολουθούν, μετά αυτοί που τους ακολουθούν». Κατ’ επέκταση, οτιδήποτε εμφανίστηκε μετά από αυτούς -και οτιδήποτε δεν ανεχόταν ρητά ο Μωάμεθ- θεωρείται αντι-ισλαμικό, μια εξαιρετικά ευρεία κατηγορία. Φυσικά, οι κοσμικές πολιτικές ιδεολογίες, τα έθνη-κράτη, τα πολιτικά κόμματα, και ούτω καθεξής είναι όλα, υπό τον ορισμό αυτό, μη-ισλαμικά. Με λίγα λόγια, ενώ ο Ισλαμισμός της Μουσουλμανικής Αδελφότητας διευθετεί τα «στολίδια» της σύγχρονης πολιτικής ζωής, οι Σαλαφίτες δεν το κάνουν.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΩΣ ΣΥΝΗΘΩΣ
Παραδόξως για μια απολιτική ιδεολογία, ο Σαλαφισμός έχει γίνει μια σημαντική δύναμη στην πολιτική της περιοχής. Αυτή η ιστορία αρχίζει με την Αραβική Άνοιξη, η οποία ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2011 και σηματοδότησε μια σημαντική στροφή στην πορεία του Ισλαμισμού στον εικοστό αιώνα. Η Αραβική Άνοιξη είδε την ραγδαία άνοδο και την πτώση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας [7], του παλαιότερου ισλαμιστικού κινήματος της περιοχής, στα πάτρια εδάφη του στην Αίγυπτο [8]. Είδε επίσης τον σχηματισμό των σαλαφιστικών κομμάτων στην Αίγυπτο και αλλού, τα οποία, προδίδοντας τις σαλαφιστικές αρχές περί απόρριψης των σύγχρονων θεσμών, συμμετείχαν στις μετα-επαναστατικές πολιτικές μεταβάσεις.
Ένας άνδρας περπατάει μπροστά από προεκλογικές αφίσες των υποψήφιων βουλευτών Hossam Abdo και Mohammed Osama του κόμματος Nour στην περιοχή Imbaba της Γκίζας, στην Αίγυπτο, στις 13 Οκτωβρίου 2015. MOHAMED ABD EL GHANY / REUTERS
Το Nour κατέληξε να είναι πιο εξελιγμένο πολιτικά από όσο τα άλλα θρησκευτικά κόμματα στην Αίγυπτο, τα οποία επέλεξαν να επιτεθούν στην κυβέρνηση Σίσι για την καταστολή της αντιπολίτευσης και είχαν ένα τέλος με διάφορους μη ευτυχείς τρόπους. Η οξυδέρκεια του Nour ήταν εμφανής στο ιδρυτικό του συνέδριο τον Ιούνιο του 2011, στο οποίο ο επικεφαλής του κόμματος, Emad Abdul Ghafour, ανακοίνωσε ότι θα επιδιώξει «νομικές μεθόδους … Όχι εκείνες που χρησιμοποιούνται από πολιτικές δυνάμεις που εξαπατούν τον αιγυπτιακό λαό. … Οι Αιγύπτιοι πρέπει να ζήσουν με δικαιοσύνη και ειρήνη». Από τότε, οι ηγέτες του Nour έχουν συνήθως καταδικάσει την βία (τόσο εκείνην με θρησκευτικό υπόβαθρο, συμπεριλαμβανομένου του ISIS, όσο και των λαϊκών διαδηλώσεων). Και αντί να επιμείνει στην εφαρμογή του ισλαμικού νόμου, το Nour έχει προωθήσει αόριστα το κράτος δικαίου.
Οι προσπάθειες του Nour μπορεί να είναι εντυπωσιακές, αλλά επειδή η ιδεολογία των Σαλαφιστών απαγορεύει παραδοσιακά την συμμετοχή στην σύγχρονη πολιτική, το κόμμα δεν υπήρξε πραγματικά ένα κομβικό σημείο για τους Αιγύπτιους Σαλαφίτες, έστω και αν αντιπροσώπευε την ιδεολογία τους. Αντιθέτως, οι ομάδες που κυμαίνονται από το Σαλαφίτικο Μέτωπο μέχρι τον δορυφόρο του ISIS στην χερσόνησο του Σινά, έχουν είτε σιωπήσει γι’ αυτό, είτε το επέκριναν είτε (στην περίπτωση του τελευταίου) αντιτέθηκαν έντονα στην συμμετοχή του Nour στις εκλογές. Έχουν επικεντρώσει την ρητορική τους στις θεολογικές διαστάσεις της επικαιρότητας, για τις οποίες μπορούν να προσφέρουν σχόλια που δεν προδίδουν ούτε τον σεχταρισμό τους, ούτε την σωματική τους ασφάλεια. Ένα τέτοιο θέμα, για παράδειγμα, ήταν η πρόσφατη εμπλοκή της Ρωσίας στην Συρία. Η μητρική οργάνωση του Nour, η Σαλαφίτικη Έκκληση, καταδίκασε τις ενέργειες εξαιτίας της υποστήριξης της Ρωσίας σε ένα σιιτικό καθεστώς που καταπιέζει Σουνίτες.
Στην Ιορδανία [10], οι κορυφαίοι Σαλαφίτες παραμένουν εκτός της κοινοβουλευτικής σφαίρας. Από το 1980, οι μη βίαιες φατρίες έχουν υποστηρίξει την πολιτική της αδράνειας και όχι της λαϊκής και βίαιης αναταραχής. Έχουν προχωρήσει τόσο πολύ ώστε να καταδικάζουν το κύμα των Takfir (αφορισμών) στα χέρια του ISIS και μάλιστα επικρίνουν την φυσική συμμετοχή στην παλαιστινιακή υπόθεση. Ως αποτέλεσμα, έχουν προσελκύσει κριτική, όχι μόνο από τζιχαντιστές, αλλά και από διάφορα κοσμικά τμήματα της κοινωνίας.
Για ορισμένες ομάδες Σαλαφιστών, η συμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες -ή τουλάχιστον η μη παρεμβολή στον δρόμο τους- ήταν μια σοφή στρατηγική επιλογή,που τις κράτησε έξω από την στόχευση των τοπικών κυβερνήσεών τους. Παρ’ όλα αυτά, αυτή η επιλογή τους έχει ανοιχτούς στην κριτική των άλλων πολιτικών κομμάτων, αφενός, και άλλων ομάδων Σαλαφιστών αφετέρου. Αυτό, με την σειρά του, τους έχει στοιχίσει σε βασικούς υποστηρικτές, που θεώρησαν ότι προδίδουν αρχές υπέρ κάποιων πολιτικών κρίσιμης ανάγκης.
Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ISIS
Αυτό μας φέρνει στην περίπτωση του ISIS, το οποίο εξελίχθηκε από το θεολογικό όρμαμα του Αμπού Μουσάμπ αλ Ζαρκάουι, ο οποίος, σε αντίθεση με την αλ Κάιντα του Οσάμα μπιν Λάντεν, έδωσε προτεραιότητα στην κάθαρση της Μέσης Ανατολής από Σιίτες και άλλους αποκλίνοντες. Αποκρούει ανοιχτά την πολιτική ορολογία των συνταγμάτων και της σύγχρονης πολιτικής. Κείμενα του ISIS, όπως και αυτά άλλων Σαλαφιστών, είναι γεμάτα με συζητήσεις για χαντίθ, πρώιμες ισλαμικές θεολογικές έννοιες, καθώς και δηλώσεις από ειδικές προ-μοντέρνες προσωπικότητες που θεωρούνται ως τηρούντες το σαλαφικό δόγμα.
Ωστόσο, το ISIS ήταν σε θέση να κάνει την θεολογία του σχετική με τα πολιτικού χαρακτήρα παράπονα του πραγματικού κόσμου. Γεννημένο σε ένα Ιράκ μαστιζόμενο από την άνοδο των σιιτικών παραστρατιωτικών ομάδων και ενθαρρυμένο από έναν εμφύλιο πόλεμο στην Συρία που σταδιακά πήρε θρησκευτικές αποχρώσεις, το ISIS -σε αντίθεση με την αλ Κάιντα- στρατολόγησε με την υπόσχεση του αληθινού Ισλάμ. Σήμερα, ακόμη και καθώς το ISIS κυνηγά Δυτικούς στόχους, αφιερώνει ίση ενέργεια σε μαθησιακά ζητήματα εξηγώντας τις θεολογικές του απόψεις. Και σε τελική ανάλυση, η επιτυχία του θα εξαρτηθεί από το πρόγραμμα αυτό -την αταλάντευτη δέσμευσή του στην ίδρυση ενός θεολογικά αυθεντικού κράτους και όχι ενός σύγχρονου πολιτικού κράτους.
Παρά το γεγονός ότι η εδαφική επέκταση του ISIS και οι επιθέσεις του κατά της Δύσης θα συνεχίσουν να σαγηνεύουν τους παρατηρητές, τους τοπικούς πληθυσμούς και τους οπαδούς, αυτοί δεν είναι λόγοι για τις επιτυχίες του. Αντί γι’ αυτό, είναι η δογματικά συνεπής παράκαμψη της Δυτικής πολιτικής κουλτούρας από την οργάνωση που της έχει επιτρέψει να κάνει τόσες πολλές στρατολογήσεις. Κανένα μέτρο ρητορικής «αντιμετώπισης» της αφήγησης του ISIS δεν μπορεί να είναι επιτυχές χωρίς φυσική παρέμβαση.
Για να αντιμετωπίσει την απειλή του ISIS, ο κόσμος πρέπει να καταλάβει ότι το ISIS, όπως και διάφοροι άλλοι υπερασπιστές του Σαλαφισμού, είναι μέρος ενός νέου κεφαλαίου στο βιβλίο του Ισλαμισμού. Έχουν δεσμευτεί στις βασικές έννοιες και τα κείμενα που εκφράστηκαν εδώ και πολύ καιρό και, για πρώτη φορά στην ιστορία της θρησκείας, έχουν αποδείξει την ικανότητα να τα εφαρμόσουν. Αν και ο μη βίαιος Σαλαφισμός θα συνεχίσει να απευθύνει έκκληση σε όσους ενδιαφέρονται περισσότερο να επιβιώνουν στις τοπικές τους κοινότητες -και θα πρέπει να τονιστεί, τέτοιες μη βίαιες φωνές αποτελούν την πλειοψηφία του κόσμου των Σαλαφιτών- το σχέδιο του ISIS θα συνεχίσει να προσελκύει και να επεκτείνεται όσο έχει τα μέσα να επιβάλλει τον τρόπο σκέψης του.
* Ο JACOB OLIDORT είναι υπότροφος Soref στο Washington Institute for Near East Policy και έκτακτος καθηγητής στην Σχολή Διεθνών Υποθέσεων Elliott στο Πανεπιστήμιο George Washington. Οι απόψεις που παρατίθενται εδώ είναι προσωπικές.
(Στην φωτογραφία : Παλαιστίνιοι Σαλαφίτες ανεμίζουν σημαίες κατά την διάρκεια διαμαρτυρίας στην πόλη της Γάζας, στις 19 Ιανουαρίου 2015. SUHAIB SALEM / REUTERS)
Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/syria/2015-11-24/what-salafism
Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/egypt/2015-11-08/sinais-stubborn...
[2] https://www.foreignaffairs.com/tags/paris-attack
[3] https://www.foreignaffairs.com/tags/isis
[4] http://www.newsweek.com/slavjo-zizek-paris-attacks-396085
[5] http://www.wsj.com/articles/ayaan-hirsi-ali-how-to-answer-the-paris-terr...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/north-africa/2011-09-01/unbreaka...
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/egypt/2011-02-03/muslim-brotherh...
[8] https://www.foreignaffairs.com/regions/egypt
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/egypt/2013-07-07/salafis-after-coup
[10] https://www.foreignaffairs.com/regions/jordan
