Ο θρύλος του μουλά Ομάρ
Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των Ταλιμπάν
Barbara Elias
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Ξαπλωμένος στο νεκροκρέβατό του, το 2013, ο μουλάς Ομάρ πιθανόν να φανταζόταν μεγαλύτερους τίτλους να δημοσιοποιούν την ζωή και τον θάνατό του. Αδιαμφισβήτητος διοικητής των Ταλιμπάν, ο Ομάρ είχε πολεμήσει τους Σοβιετικούς, κυβέρνησε το Αφγανιστάν, και αντιμετώπισε μια επίμονη εξέγερση που έχει αιμορραγήσει τους Αμερικανούς φορολογούμενους κατά ένα τρισεκατομμύριο δολάρια και ενέπλεξε τις Ηνωμένες Πολιτείες στον μακρύτερο πόλεμο στην ιστορία τους.
Τώρα, ο διοικητής αυτών των εχθρικών δυνάμεων είναι νεκρός -ή ήταν για κάποιο καιρό. Η ανακοίνωση του θανάτου του έφθασε στον Τύπο με περισσότερο από δύο χρόνια καθυστέρηση, λόγω της χρησιμότητας της προσποίησης ότι ήταν ζωντανός, τόσο για τους Ταλιμπάν όσο και για την Ισλαμαμπάντ. Ωστόσο, παρά το τέλος του τεχνάσματος «Σαββατοκύριακο στου Bernie», οι Αμερικανοί πολιτικοί δεν χαίρονται -και έχουν σοβαρούς λόγους. Η ανακοίνωση του θανάτου του Ομάρ φαίνεται να κατακερματίζει τους Ταλιμπάν.
Αυτό μπορεί να ακούγεται σαν μια θετική εξέλιξη, αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες θα αντιληφθούν ότι το να διαιρείς είναι ένα πράγμα, αλλά η κατάκτηση είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Το να υποτάσσονται οι φατρίες απαιτεί να προσφερθεί μια πειστική λύση για την ασφάλεια και την διακυβέρνηση. Δυστυχώς για την Ουάσινγκτον, το συμμαχικό προς τις ΗΠΑ καθεστώς της Καμπούλ δεν είναι πιθανό να είναι αυτός ο πειστικός πολιτικός παράγοντας. Αυτό αφήνει την πόρτα ανοιχτή για εναλλακτικούς αντάρτες. Και αν η ιστορία αποτελεί μια οποιαδήποτε ένδειξη, υπάρχουν άσχημα νέα ενόψει˙ η αναταραχή είναι γόνιμο έδαφος για τους εξτρεμιστές.
ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΝ
Διαλαλώντας τον τίτλο «Διοικητής των Πιστών» και κυβερνώντας το Αφγανιστάν από το 1996 ως το 2001, ο Ομάρ είχε περισσότερο κύρος και νομιμοποίηση ανάμεσα στους Ταλιμπάν από κάθε άλλον ηγέτη. Εμφανώς μοναχικός και χωρίς βιασύνες στις διαβουλεύσεις του, το στυλ του ταίριαζε με την εικόνα του ως ευσεβής άνθρωπος που απρόθυμα ανήλθε στο ύψος των περιστάσεων για να καταπολεμήσει την μετα-σοβιετική αστάθεια. Οι Ταλιμπάν και η Ισλαμαμπάντ προσπάθησαν να δείξουν ότι δεν ήταν ένας ακόμη πολέμαρχος που εκστράτευε με πακιστανική υποστήριξη. Από εκεί και πέρα, τα περισσότερα από όσα γνωρίζουμε γι’ αυτόν στηρίζονται στις ίδιες δύο τετριμμένες φωτογραφίες και την ασαφή βιογραφία του. Σύμφωνα με έγγραφα των ΗΠΑ, ο Ομάρ ήταν εξαιρετικός και όμως ταυτόχρονα τελείως μη εντυπωσιακός. Τον χαρακτήριζαν ως μη χαρισματικό και με εκπληκτική άγνοια σε θέματα παγκόσμιων υποθέσεων, αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούσαν να αγνοήσουν –ή να νικήσουν- τους Ταλιμπάν του.
Με την πάροδο του χρόνου, η έλλειψη επίσημων πληροφοριών για τον Ομάρ, συμπεριλαμβανομένων των βασικών πληροφοριών όπως τα γενέθλιά του (κάποια στιγμή στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ή στις αρχές εκείνης του 1960), η εμφάνιση, ο βαθμός επιρροής στις στρατηγικές ή τακτικές αποφάσεις, ή ακόμα και αν ήταν ζωντανός ή νεκρός, μπορεί να εξελήφθη κατά λάθος ως ένδειξη ότι ο ηγέτης των Ταλιμπάν ήταν ασήμαντος. Στο κάτω-κάτω, αν ήταν σημαντικός η Ουάσιγκτον σίγουρα θα γνώριζε περισσότερα γι’ αυτόν.
Αλλά η άγνοια για κάτι δεν το κάνει να έχει λιγότερη επιρροή˙ απλώς δημιουργεί δυνητικές παρανοήσεις. Ο ίδιος ο Omar εμφανώς παρανόησε τις Ηνωμένες Πολιτείες, πιστεύοντας ότι μια στρατιωτική απάντηση στην 11η Σεπτεμβρίου ήταν μεν δυνατή αλλά απίθανη. Αυτός ο λάθος υπολογισμός έφερε υψηλό κόστος. Ίσως παράλληλα, τα χρόνια που μόνο αόριστα κατανοούσαν τον Omar και την ηγεσία των Ταλιμπάν μπορεί να έχουν στοιχίσει στην αποστολή των ΗΠΑ, επίσης. Τα αρνητικά επίθετα που χρησιμοποιούντο από τους αναλυτές για να περιγράψουν των Omar συμπεριλαμβανομένων των «επαρχιώτη», «πρωτόγονο» και «αδαή», υποστήριξαν την τάση της Ουάσιγκτον να επικεντρωθεί αντ’ αυτού στην αλ Κάιντα, δεδομένου ότι η αλ Κάιντα ήταν «δικτυωμένη», «στρατηγική» και «διεθνική» -συνολικά, ένας πιο τρομερός και φαινομενικά σοφιστικέ εχθρός. Υπενθυμίζεται ότι, στην απογοήτευσή του, ο Λίντον Τζόνσον επίσης χαρακτήριζε το Βιετνάμ ως «καταραμένη μικρή ασημαντότητα» και «μικρή φτωχή τεταρτο-κλασάτη χώρα». Οι αντάρτες, όπως φαίνεται, έχουν τους δικούς τους ορισμούς της επιτήδευσης.
Ο στρατηγικός ρόλος του Ομάρ στην εξέγερση των Ταλιμπάν μετά το 2001 παραμένει ασαφής. Οι περισσότεροι αναλυτές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι υπηρέτησε ως σημαντική προσωπικότητα, αλλά είχε μικρή επιρροή στις τακτικές. Για παράδειγμα, η Bette Dam, μια βιογράφος για τον Omar, ισχυρίζεται ότι ο Ομάρ «δεν ασκούσε μεγάλη πολιτική ή στρατιωτική επιρροή .... Πιστεύω ότι εμείς στην Δύση υπερβάλαμε πραγματικά την θέση του ως ηγέτη του εχθρού». Ορισμένοι Αμερικανοί αξιωματούχοι σίγουρα συμφώνησαν με την άποψη αυτή, δεδομένης της σχετικά μικρής προσπάθειας που κατεβλήθη για την σύλληψη του Omar σε σύγκριση με εκείνη για τον Οσάμα μπιν Λάντεν. Όμως, σύμφωνα με τον δημοσιογράφο Steve Coll, ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, ο οποίος ήταν ειδικός απεσταλμένος των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, ολόψυχα πίστευε ότι ο Ομάρ ήταν κρίσιμη προσωπικότητα. Ο Χόλμπρουκ σημείωσε ότι θα έπρεπε να έχει βάλει ως προτεραιότητα την σύλληψη του Ομάρ πριν από τον μπιν Λάντεν. Ο Vali Nasr, βοηθός του Χόλμπρουκ, επίσης αναφέρει τον Ομάρ ως τον «Ho Chi Minh του πολέμου» -δηλαδή, ζωτικής σημασίας για την οργάνωση- μια πιασάρικη αλλά ατελής σύγκριση. Είναι τουλάχιστον σαφές ότι, παρόμοια με τον Χο Τσι Μινχ, ο Ομάρ πέθανε στη μέση του αγώνα του εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά η εξέγερση της οποίας ηγείτο επέμεινε.
Δεν υπάρχει καμία διαφωνία ότι ο Ομάρ υπηρέτησε ως ένας ενοποιητικός θρύλος και ως πηγή νομιμοποίησης –όχι και μικρό κατόρθωμα για μια ομάδα που είναι γνωστή ως μια συμμαχία παρατάξεων. Όπως σχολίασε ο James Dobbins, ειδικός εκπρόσωπος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για το Αφγανιστάν και το Πακιστάν, δεν είχε τόσο σημασία αν ο Ομάρ ήταν «ζωντανός ή όχι, οι Ταλιμπάν λειτουργούσαν με έναν συνεκτικό, ενιαίο τρόπο στο όνομά του». Η φίρμα και ο θρύλος του Ομάρ ήταν στρατηγικής σημασίας. Ο ίδιος βασιζόταν σε σύμβολα για να κυβερνά, περιλαμβανομένων δημόσιων λιθοβολισμών και εκτελέσεων, της απαίτησης οι άνδρες να έχουν γένια και οι γυναίκες να φορούν burka, και επιτρέποντας την καταστροφή των αγαλμάτων του Βούδα στο Bamiyan. Στην εξορία, μετά το 2002, έγινε αυτός ο ίδιος ένα ισχυρό σύμβολο των Ταλιμπάν.
Με την διατήρηση της ιδιότητας του μύθου, ο Ομάρ προσπάθησε να παραμείνει κρυμμένος και ανέγγιχτος, διοικητής των δικαίων. Καθώς οι Ταλιμπάν άρχισαν να χρησιμοποιούν ως στρατηγικό όπλο τις βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας εναντίον αμάχων, ο Ομάρ (ή όποιος υπέγραφε με το όνομά του) εξέδιδε τακτικά δηλώσεις συμβουλεύοντας ενάντια σε κάθε βία που ενέπλεκε αμάχους, και κατηγορούσε την Καμπούλ και την Ουάσινγκτον για την αιματοχυσία. Αν και οι μεσαίου επιπέδου διοικητές των Ταλιμπάν λέρωναν τα χέρια τους στην τακτική βία, ο Ομάρ στόχευε σταθερά στο να διατηρείται ως φωνή της ευσέβειας και της αυτοσυγκράτησης.
ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Στα τέλη Ιουλίου, οι Ταλιμπάν ανακοίνωσαν ότι ο αντικαταστάτης του Ομάρ θα είναι (και κατά πάσα πιθανότητα ήταν για κάποιο χρονικό διάστημα) ο μουλάς Μοχάμεντ Μανσούρ. Ο Mansour έχει ταχθεί υπέρ της αλληλεγγύης μεταξύ των μαχητών Ταλιμπάν. «Ο εχθρός δεν μπορεί να μας νικήσει», είπε στο πρώτο δημόσιο μήνυμά του ως διοικητής, «αν δείξουμε ενότητα». Οι εκκλήσεις του ήταν κάτι λιγότερο από πειστικές, όμως, ιδιαίτερα μεταξύ εκείνων οι οποίοι αμφισβητούν την διαδικασία της διαδοχής.
Παρότι ο Mansour αναμένεται να διατηρήσει τον έλεγχο πάνω στα μεγαλύτερα τμήματα της οργάνωσης των Ταλιμπάν, οι διάφοροι αξιωματούχοι των Ταλιμπάν που έχουν επιρροή εκφράζουν την δυσαρέσκειά τους δημόσια, συμπεριλαμβανομένου του γιου του Ομάρ, Γιακούμπ, του αδελφού του, μουλά Αμπντούλ Μανάν Χοτάκ, και του στρατιωτικού διοικητή και αντίπαλου του Mansour, μουλά Adbul Qayoum Zakir. Οι Πακιστανοί Ταλιμπάν (TTP), μια ομάδα που είναι εχθρική προς την Ισλαμαμπάντ, φέρονται να είναι δυσαρεστημένοι που δεν ζητήθηκε η γνώμη τους σχετικά με την αντικατάσταση του Ομάρ, και ο Ταγιέμπ Αγάς, ο βασικός αξιωματούχος των Ταλιμπάν στο Κατάρ ο οποίος μεσολάβησε για την ανταλλαγή κρατουμένων που έληξε με την απελευθέρωση του Αμερικανού λοχία Bowe Bergdahl, έχει πλέον παραιτηθεί, επικαλούμενος υπερβολική χειραγώγηση στην διαδικασία της διαδοχής από την πακιστανική δομή ασφαλείας.
Ένας κατακερματισμένος εχθρός θα έπρεπε να είναι πιο εύκολο να κατακτηθεί. Η Ουάσινγκτον και οι σύμμαχοί της στην Καμπούλ θα μπορούσαν να προσπαθήσουν ένα «διαίρει και βασίλευε», ίσως προσελκύοντας ορισμένες μετριοπαθείς φατρίες στην διαδικασία. Αλλά αυτό είναι απίθανο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι στο δρόμο της εξόδου, και η αμερικανική κοινή γνώμη έχει εκφράσει ελάχιστο ενδιαφέρον για την επέκταση των στρατιωτικών επεμβάσεων σε εχθρικά εδάφη. Δυστυχώς, μετά την καθιέρωση μιας καλά βασισμένης φήμης για διαφθορά και αναποτελεσματικότητα, το καθεστώς στην Καμπούλ είναι ακόμη λιγότερο πιθανό να είναι σε θέση να επωφεληθεί από μια πτώση των Ταλιμπάν το 2015 από όσο ήταν [πιθανό] να ανατρέψει τους ηττημένους Ταλιμπάν την περίοδο 2002-05. Πιο πιθανό είναι ότι τα ένοπλα τμήματα θα αρχίσουν να πολεμούν μεταξύ τους και πάλι. Η εικόνα θα είναι συνήθης για τους Αφγανούς, οι οποίοι στην δεκαετία του 1990, είδαν τέτοιες μάχες να δίνουν ώθηση στους Ταλιμπάν. Πολλά τμήματα του πληθυσμού του Αφγανιστάν ήταν πρόθυμα να ανεχθούν την σκληρή κατοχή των Ταλιμπάν προκειμένου να τερματιστεί το βίαιο χάος μεταξύ των ομάδων των μουτζαχεντίν. Οι Ταλιμπάν του Ομάρ γρήγορα παγίωσαν τον έλεγχο χρησιμοποιώντας ένα βάναυσο στίγμα της σαρία και αναπτύσσοντας μια φήμη για την αντίθεσή τους στον συμβιβασμό και την διαφθορά.
Όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, υπάρχουν λίγα πιθανά αποτελέσματα που μπορεί να προκύψουν από μια διάσπαση των Ταλιμπάν. Το πρώτο είναι ότι μια υποστηριζόμενη από το Πακιστάν σκληροπυρηνική ομάδα θα προκύψει για να επιβάλει την τάξη. Αυτή η εξέγερση θα μπορούσε να καθοδηγείται από ένα υπάρχον στοιχείο των Ταλιμπάν (ίσως τον Mansour), που είναι σε θέση να ενώσει διασπασμένες βασικές θυγατρικές, ενώ θα πολεμήσει και θα απομονώσει άλλες. Εναλλακτικά, εάν ο θάνατος του Ομάρ και οι διαιρέσεις που ακολουθούν, αποδομήσουν επαρκώς το σήμα Ταλιμπάν κάνοντας τον τίτλο «Ταλιμπάν» να γίνει ένας γενικός όρος για στρατιωτική αντίσταση, σε αντίθεση με την οργανωτική συνάφεια (παρόμοιος ίσως με τον τίτλο «μουτζαχεντίν» μετά την απόσυρση των Σοβιετικών), το Αφγανιστάν θα μπορούσε να βιώσει την άνοδο μιας νέας φίρμας ανταρτών δημιουργημένης από διάφορες ένοπλες φυλετικές και πολιτικές οργανώσεις οι οποίες ασκούν τοπική διοίκηση. Ακριβώς όπως το Ισλαμικό Κράτος (ονομάζεται επίσης ISIS) γεννήθηκε από τον κατακερματισμό της αλ Κάιντα στο Ιράκ, αποσχισθέντα ανταρτικά στοιχεία μπορούν να αναβαπτιστούν με στόχο την ενίσχυση της νομιμοποίησής τους και την διάκρισή τους από τα παλιά στοιχεία. Τέλος, μια ιδιαίτερα προβληματική εξέλιξη θα ήταν αν μια οντότητα ευθυγραμμισμένη με μια ξένη ομάδα εξτρεμιστών, όπως το ISIS, εχθρική προς το Ισλαμαμπάντ καθώς και προς την Ουάσιγκτον και την Καμπούλ, προέκυπτε για να καλύψει το κενό.
Μια ομάδα εχθρική προς την Ισλαμαμπάντ θα ήταν πιο απειλητική από μια που επηρεάζεται από Πακιστανούς, δεδομένου ότι μια τέτοια ομάδα θα μπορούσε να απειλήσει τη σταθερότητα του Αφγανιστάν και του Πακιστάν. Και προς μεγάλη φρίκη των αξιωματούχων των ΗΠΑ, το ISIS έχει προσπαθήσει να κάνει επιδρομές στο Αφγανιστάν, αν και με περιορισμένη επιτυχία μέχρι στιγμής. Το ISIS έχει πολεμήσει ομάδες Ταλιμπάν, ενώ, επίσης, μερικές φορές έχει επιτυχώς επιλέξει νεότερους μαχητές των Ταλιμπάν, κάτι που συνέβαλε επίσης στην πρόσφατη διάσπαση των Ταλιμπάν. Η Καμπούλ θα μπορούσε να ελπίζει ότι οι συγκρούσεις μεταξύ του ISIS και των Ταλιμπάν θα εμπνεύσουν έναν αξιόλογο αριθμό ηγετών των Ταλιμπάν να μείνουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, αντί να τερματίσουν τις ειρηνευτικές συνομιλίες, κάτι που πολλοί φοβούνται ότι θα μπορούσε να είναι το δαπανηρό αποτέλεσμα της αναγγελίας του θανάτου του Ομάρ.
Με τον διοικητή τους νεκρό και την αντικατάστασή του να προκαλεί αντιπαραθέσεις, οι Ταλιμπάν διαλύονται. Αυτό θα δημιουργήσει μια ευκαιρία για μια ουσιαστική μετατόπιση συμμαχιών, μια σπάνια εξέλιξη σε έναν υπερ-δεκαετή ανταρτικό πόλεμο. Αλλά οι κατακερματισμένοι Ταλιμπάν είναι χρήσιμοι στην Ουάσιγκτον μόνο αν μια ομάδα ευθυγραμμισμένη με τους Αμερικανούς μπορεί να επωφεληθεί από την σύγχυση και να αποκτήσει νομιμοποίηση με την επιβολή της τάξης. Δυστυχώς, αυτό το σενάριο φαίνεται απίθανο δεδομένης της δυσλειτουργίας στην Καμπούλ και της πιθανής συνέχισης της υποστήριξης της Ισλαμαμπάντ από φιλικές προς το Πακιστάν αποσχιστικές ομάδες στο Αφγανιστάν που θα μπορούσαν να υπονομεύσουν τις προσπάθειες της Καμπούλ. Δυστυχώς, τόσο οι Ταλιμπάν όσο και το ISIS έχουν αποδεδειγμένο ιστορικό στο να εκμεταλλεύονται την φαγωμάρα και την αδύναμη διακυβέρνηση για να εδραιώνουν τον έλεγχό τους. Με άλλα λόγια, οι Ταλιμπάν μπορεί να διχάζονται, αλλά επίσης μπορεί να αναδυθούν για να κυριαρχήσουν.
* Η BARBARA ELIAS είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Bowdoin College.
Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/afghanistan/2015-09-01/legend-mu...
