Νοσταλγία για αυτοκρατορίες
Ποιος τις έκανε καλύτερα και γιατί αυτό έχει σημασία
Nick Danforth
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Σε βιβλιοπωλεία σε όλο τον κόσμο, υπάρχουν αναμφίβολα Μαρξιστές καθηγητές πρόθυμοι να μιλήσουν εκτενώς για τα κακά του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Αλλά μόνο στην Τουρκία, όπως φαίνεται, είναι τόσο πρόθυμοι να αναδείξουν τον οθωμανικό ιμπεριαλισμό ως την πιο φωτισμένη εναλλακτική λύση:
Οι αμερικανικές και βρετανικές αυτοκρατορίες κυριάρχησαν στην Μέση Ανατολή μέσω στρατιωτικής δύναμης, εξηγούν οι διαλέξεις, καθαρά για να εκμεταλλεύονται τους πόρους της. Οι Οθωμανοί, αντιθέτως, εξασφάλισαν την συναίνεση των κυβερνωμένων, παρέχοντάς τους σταθερότητα, δικαιοσύνη και ευημερία. Πραγματικά, υπό το πρίσμα των συμμετοχικών πολιτικών πρακτικών της Οθωμανικής κυβέρνησης, δύσκολα θα μπορούσε κανείς να την ονομάσει εξαρχής μια αυτοκρατορία.
Ένας Αμερικανός που θα αισθανόταν πιο σίγουρος για να μεταφράσει την φράση «οπλοστάσιο της δημοκρατίας» (arsenal of democracy) θα μπορούσε να αντιτείνει ότι ήταν πραγματικά οι Ηνωμένες Πολιτείες που έκαναν την αυτοκρατορία τόσο μεγάλη, ώστε δεν ήταν πραγματικά καθόλου μια αυτοκρατορία. Αν μη τι άλλο, η αμερικανική αυτοκρατορία ήταν μια αυτοκρατορία της ελευθερίας [1], μια αυτοκρατορία από πρόσκληση [2], ίσως, καλοδεχούμενη σε όλο τον κόσμο γιατί αντικατέστησε το χάος και ήταν επιθυμητή με την τάξη και τον πλούτο της.
Ο οθωμανικός στρατός προελαύνοντας στην πόλη της Τύνιδας το 1569.
Υπάρχει μια μακρά ιστορία [3] ατόμων που υπερασπίζονται τον ιμπεριαλισμό ως την πιο πολιτισμένη εναλλακτική λύση στη βίαιη αστάθεια -και μια εξίσου μακρά παράδοση παζαριών για το ποιά αυτοκρατορία ήταν καλύτερη. Πολλά από αυτά τα επιχειρήματα, όπως αυτά που αναφέρονται παραπάνω, εξαρτώνται από την επιλεκτική ανάγνωση της ιστορίας που υποβαθμίζει ή αγνοεί τον ρόλο του βίαιου εξαναγκασμού στην αυτοκρατορική εξουσία. Επαρκώς ρομαντικοποιημένο, αυτό το είδος της αυτοκρατορικής νοσταλγίας μπορεί ακόμη να ορθώνεται προς υποστήριξη προτάσεων κατεξοχήν φιλελεύθερων για την καθιέρωση της διεθνούς τάξης και της ειρήνης, όπως ο ΟΗΕ ή η ΕΕ. Δείτε [4] την καριέρα του Otto von Habsburg: Γεννηθείς ως ο διάδοχος του θρόνου της Αυστρο-Ουγγρικής Αυτοκρατορίας, ο Ότο στην συνέχεια έγινε ένας ειλικρινής υποστηρικτής της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, επικαλούμενος την υποτιθέμενη επιτυχία της διακυβέρνησης των Αψβούργων ενώ υπηρετούσε ως πρόεδρος της Διεθνούς Πανευρωπαϊκής Ένωσης και ως ηγετικό στέλεχος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της ΕΕ.
Αλλά απέναντι στην παγκόσμια αστάθεια, άλλοι έχουν συνταχθεί σε μια διαφορετική, περισσότερο ρεαλιστική έκδοση της αυτοκρατορικής νοσταλγίας [5], μια νοσταλγία η οποία αγκαλιάζει την εξάρτηση του ιμπεριαλισμού στην βία, προκειμένου να υποστηρίξει ότι μόνο η ισχύς μπορεί να φέρει την τόσο αναγκαία τάξη σε έναν επικίνδυνο κόσμο. Δεν ισχύει, φυσικά, ότι ο καθένας επιχειρηματολογεί υπέρ μιας σύγχρονης ανακατάληψης του μη-Δυτικού κόσμου. Αλλά πολλοί άνθρωποι αντλούν από το αυτοκρατορικό παρελθόν για να δικαιολογήσουν την πίστη τους στο ότι η αμερικανική στρατιωτική δύναμη μπορεί να ασχοληθεί αξιόπιστα με τα απείθαρχα κράτη του Τρίτου Κόσμου. Σε αντίθεση με την λιγότερο βίαιη εναλλακτική, αυτή η έκδοση της αυτοκρατορικής νοσταλγίας επιδιώκει να προκαταλάβει την φιλελεύθερη κριτική για την φρίκη της αυτοκρατορίας με μια έκκληση προς την ατσάλινη realpolitik.
Όχι λιγότερο από όσο η ρόδινη αυτοκρατορική νοσταλγία, όμως, η εμμονή με την βία αγνοεί το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους ιμπεριαλιστές τα κατάφεραν χρησιμοποιώντας ένα μείγμα από συναίνεση και εξαναγκασμό, προσεκτικά σταθμισμένο ανάλογα με τις συνθήκες που αντιμετώπιζαν. Πιο σημαντικό, ο Δυτικός ιμπεριαλισμός άνθισε για κάποια περίοδο, με το να διατηρεί μια σαφή διάκριση μεταξύ των σφαιρών του εξαναγκασμού και εκείνων της συναίνεσης -δηλαδή, μια διάκριση μεταξύ πολύ ασθενέστερων περιοχών του Τρίτου Κόσμου που θα μπορούσαν να ελέγχονται με τη βία και των πιο ισχυρών αυτοκρατορικών αντιπάλων όπου απαιτείτο προσεκτική διπλωματία και καλά συντονισμένη συνεργασία.
Το πρόβλημα για τους νεο-ιμπεριαλιστές σήμερα είναι ότι δεν είναι καθόλου σαφές αν θα πρέπει να διατηρηθεί αυτή η γραμμή. Για παράδειγμα, η απειλή της στρατιωτικής ισχύος των ΗΠΑ μπορεί να βοήθησε στον τερματισμό του πυρηνικού προγράμματος της Λιβύης, αλλά παραμένει σε μεγάλο βαθμό άνευ σημασίας για την αντιμετώπιση του πολύ μεγαλύτερου κινδύνου που προέρχεται από ένα πυρηνικό Πακιστάν. Η συνεχιζόμενη συζήτηση για τον καλύτερο τρόπο για να ασχοληθεί με τις ιρανικές πυρηνικές φιλοδοξίες αντανακλά εν μέρει τις άκρως αποκλίνουσες αντιλήψεις που υπάρχουν για το πώς η αποτελεσματική βία θα μπορούσε να είναι στην περίπτωση του Ιράν.
Χάρτης της βρετανικής αυτοκρατορίας. Εικόνα παρμένη από την The India & Colonial Exhibition, Λονδίνο, 1886.
Η ιμπεριαλιστική νοσταλγία φυσικά τείνει να επικεντρωθεί στις αυτοκρατορίες που επικράτησαν. Αλλά, όπως αποκαλύπτει η ιδιαίτερα αιματηρή ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια αυτοκρατορία σε λάθος τόπο και να κυβερνηθεί από λάθος ανθρώπους δια της βίας μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Γι αυτό, απογυμνωμένη από κάθε νοσταλγία, η ιστορία του ιμπεριαλισμού, πλήρης με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του, προσφέρει ένα εκπληκτικά ρεαλιστικό επιχείρημα για μια πιο πολυμερή, λιγότερο αυτοκρατορική, εξωτερική πολιτική σήμερα.
ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ
Η χρυσή εποχή του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού ήταν, με τα χαμηλά πρότυπα που έθεσαν οι Ευρωπαίοι για τον εαυτό τους, επίσης μια χρυσή εποχή της ευρωπαϊκής συνεργασίας. Όπως έχει συχνά αναφερθεί, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία έχτισαν τις αυτοκρατορίες τους κατά την διάρκεια ενός αιώνα, όταν η πολυ-επαινεμένη «ευρωπαϊκή συμφωνία» [στμ: Ουσιαστική η ισορροπία δυνάμεων] εμπόδισε την ανοιχτή σύγκρουση στην ήπειρο. Για κάποιο διάστημα, πριν καταρρεύσει η ειρήνη, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις διατήρησαν την παγκόσμια κυριαρχία τους φέρνοντας τάξη στις αποικίες υπό την απειλή των όπλων και διατηρώντας την μεταξύ τους μέσω επιτήδειας διπλωματίας.
Με την Ρωσία, για παράδειγμα, την αυτοκρατορική αντίπαλο της Αγγλίας για το μεγαλύτερο μέρος του αιώνα, ξέσπασε μόνο μια φορά ανοικτή σύγκρουση, και πολύ σύντομα, κατά την διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου. Και ακόμα κι αν, όπως πολλοί υποστηρίζουν, ο Παγκόσμιος Πόλεμος ξέσπασε είτε επειδή η Γερμανία ήθελε ένα μεγαλύτερο κομμάτι της ιμπεριαλιστικής πίτας είτε επειδή η πολεμική προσέγγιση που ήταν τόσο κεντρική για την αυτοκρατορική εξουσία «ρούφηξε» όλους τους εμπλεκόμενους, δεν αναιρεί πλήρως το ρόλο της αυτοκρατορικής συνεργασίας. Το Ηνωμένο Βασίλειο κέρδισε τον πόλεμο, εν μέρει επειδή ήταν αρκετά πρόθυμο κατά τον τελευταίο αιώνα να μοιραστεί τα λάφυρα της αυτοκρατορικής τάξης του με τις Ηνωμένες Πολιτείες, δίνοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα έννομο συμφέρον για να προστρέξουν σε βοήθεια.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες, με την σειρά τους, έχτισαν και διατήρησαν την παγκόσμια εξουσία τους διαχειριζόμενες με λεπτό τρόπο την διάκριση μεταξύ των τόπων όπου στηρίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό στον ισχυρό εξαναγκασμό και εκείνων όπου προχώρησαν με μια πιο συνεργατική προσέγγιση. Ο Teddy Roosevelt [6], για παράδειγμα, ήταν ένας αφοσιωμένος διεθνιστής που ταυτόχρονα βοήθησε να οικοδομηθεί μια αυτοκρατορία των ΗΠΑ στην Λατινική Αμερική. Μια ανάλογη διάκριση επικράτησε κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου: Στην δυτική Ευρώπη, η αμερικανική επιρροή πήρε την μορφή του ΝΑΤΟ. Ενώ οι Σοβιετικοί προσπάθησαν και απέτυχαν να κυβερνήσουν την αυτοκρατορία τους στην Ανατολική Ευρώπη με την βία, η Ουάσιγκτον χρησιμοποίησε την βορειοατλαντική συμμαχία για να δημιουργήσει μια πραγματική «αυτοκρατορία μετά από πρόσκληση» (empire by invitation) και την διατήρησε στο ίδιο πνεύμα. Όταν η Γαλλία αποσύρθηκε από την δομή διοίκησης του ΝΑΤΟ το 1966, για να αναφέρω το πιο διάσημο παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έστειλαν τανκς στο Παρίσι με τον τρόπο που οι Σοβιετικοί το έκαναν στην Βουδαπέστη και την Πράγα.
Στον Τρίτο Κόσμο, ωστόσο, η Ουάσιγκτον, παρ’ όλη την αντι-ιμπεριαλιστική ρητορική της, διατήρησε κάτι πολύ πιο κοντά σε μια παραδοσιακή αυτοκρατορική τάξη, στηριζόμενη σε πραξικοπήματα, δολοφονίες και μερικές φορές με ξεκάθαρη εισβολή για να διατηρήσει την ισχύ των ΗΠΑ. Κανείς δεν ήταν πιο πικρά δεκτικός στην υποκρισία του αμερικανικού αντι-ιμπεριαλισμού από όσο οι Βρετανοί αποικιακοί αξιωματούχοι, πολλοί από τους οποίους πέρασαν τις αρχές του Ψυχρού Πολέμου γράφοντας μίζερα υπομνήματα [7] για να παραπονεθούν καθώς η Ουάσιγκτον έκλεβε την αυτοκρατορία μέσα από τα χέρια τους. Μερικοί μάλιστα φαίνεται να υποδηλώνουν ότι παρουσιάζοντας τον εαυτό τους ως μια αντι-ιμπεριαλιστική δύναμη στον κόσμο, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν ήταν καλύτερες από την αυτοκρατορική Ιαπωνία, η οποία είχε πλαισιώσει τις δικές της αυτοκρατορικές φιλοδοξίες με την αντι-ιμπεριαλιστική ρητορική [8] της ευρύτερης Σφαίρας Συν-ανάπτυξης της Ανατολικής Ασίας. [9]
Ρώσοι στρατιώτες στην Μαντζουρία, στα τέλη του 19ου αιώνα. UNIVERSITY OF SOUTHERN CALIFORNIA
Το ζήτημα εδώ, όμως, δεν είναι για την αμερικανική υποκρισία. Αντίθετα, μόλις αφαιρέσει κανείς την ρητορική, γίνεται σαφές πως ό, τι και να έλεγαν, οι Αμερικανοί πολιτικοί έχουν διατηρήσει μια αρκετά σαφή αίσθηση για το πού θα μπορούσαν να βασιστούν στον εξαναγκασμό και που θα ήταν καλύτερα να λάβουν μια πιο συνεργατική προσέγγιση. Οι νεο-ιμπεριαλιστές που κινητροδοτούνται δήθεν από την realpolitik σήμερα θα πρέπει επίσης να είναι σε θέση να προχωρήσουν σε τέτοια διάκριση. Στο κάτω-κάτω, η Βρετανική Αυτοκρατορία δεν είχε μεταμορφωθεί σε μια κοινοπολιτεία επειδή οι ηγέτες της προχωρούσαν ταλαντευόμενοι, όπως και ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν δεν έχτισε μια μετα-σοβιετική Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών επειδή νοιάζεται για την κοινή τους ευμάρεια. Αντίθετα, αυτοί οι μετασχηματισμοί συνέβησαν επειδή εξαφανίστηκε η μεγάλη διαφορά στην ισχύ που κατέστησε δυνατό στην αυτοκρατορική εξουσία να κυβερνήσει μεγάλα τμήματα του κόσμου δια της βίας, και αυτές οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις έπρεπε να καταλήξουν σε ένα νέο σχέδιο.
ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΕΣ
Οι ρεαλιστές θαυμαστές του ιμπεριαλισμού δεν χρειάζεται να κοιτάξουν μακρύτερα από την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια για να βρουν ένα παράδειγμα για τους κινδύνους της ασάφειας σχετικά με το ποιος είναι [δυνητικά] αποικιοκρατούμενος και ποιος δεν είναι. Εκτός από το ότι συνδέονται με τις χειρότερες υπερβολές του σύγχρονου εθνικισμού, οι περιοχές αυτές υπέστησαν βίαιες μορφές της Οθωμανικής, της Αυστρο-Ουγγρικής, της Γερμανικής και της σοβιετικής εξουσίας κατά την διάρκεια του εικοστού αιώνα. Κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και μετά από αυτόν, η ώθηση του προέδρου των ΗΠΑ Γούντροου Ουίλσον για μια αντι-ιμπεριαλιστική εθνική αυτοδιάθεση επικεντρώθηκε στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η γερμανική προπαγάνδα [10] φυσικά επικεντρώθηκε στις βρετανικές και τις γαλλικές υπερπόντιες αποικίες, η προπαγάνδα των ΗΠΑ υπογράμμισε τις «υποκείμενες εθνικότητες της γερμανικής Συμμαχίας» [11]. Η νίκη των συμμάχων στον πόλεμο, σε συνδυασμό με τις ανισότητες στην ισχύ και τον αναδυόμενο Δυτικό ρατσισμό, βοήθησαν να παγιωθεί η πεποίθηση, για λίγο τουλάχιστον, ότι η αυτοκρατορική εξουσία ήταν κατάλληλη για την Αφρική και την Ασία, αλλά όχι για αυτό που θεωρείτο ως το πιο οπισθοδρομικό κομμάτι της ευρωπαϊκής ηπείρου. Η Κοινωνία των Εθνών αγωνίστηκε [12] απέναντι σε αυτή την ένταση [13] ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό και τον διεθνισμό από την αρχή, αλλά τα πραγματικά προβλήματα ήρθαν όταν η ναζιστική Γερμανία αρνήθηκε να δεχθεί τη νέα συναίνεση στην Ευρώπη για το ποιος θα μπορούσε να αποικηθεί. Όπως αναφέρει λεπτομερώς ο καθηγητής από το Πανεπιστήμιο Columbia, Mark Mazower, στο βιβλίο του «Η αυτοκρατορία του Χίτλερ» [14], οι Γερμανοί, οπλισμένοι με την δική τους ανασκευασμένη μορφή ρατσισμού, επιδίωξαν να επιβάλουν βίαια την δική τους αυτοκρατορική διακυβέρνηση στην Ανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια, και στην συνέχεια, τελικά σε όλη την Ευρώπη.
Η γερμανική κατοχή στα Βαλκάνια ήταν τόσο μια ηθική καταστροφή όσο και εξαιρετικά βραχύβια. Επιπλέον, η αναταραχή που προκλήθηκε από την αποτυχία της οδήγησε άμεσα στην δημιουργία μιας σοβιετικής αυτοκρατορίας στην περιοχή και στον Ψυχρό Πόλεμο. Η Μόσχα ήταν σε θέση να διατηρήσει κάποια εξουσία με την απειλή των όπλων, αλλά η αυτοκρατορία της κράτησε μόλις μισό αιώνα απέναντι στην λαϊκή αντίσταση. Συγκριτικά, οι ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες στον Τρίτο Κόσμο διήρκεσαν πάνω από έναν αιώνα σε ορισμένες περιπτώσεις, πριν οι Ευρωπαίοι χάσουν την υπερπληθώρα ισχύος που απαιτείτο για να τις συντηρήσουν. Στην Ευρώπη, οι Γερμανοί και οι Ρώσοι ποτέ δεν πέτυχαν, και οι αυτοκρατορίες τους, ανίκανες να επιβληθούν με συναίνεση ή με εξαναγκασμό, βρήκαν πολύ πιο γρήγορα το τέλος τους.
Η Αυστρο-ουγγρική Αυτοκρατορία δεν ήταν μια έκδοση της ΕΕ του 19ου αιώνα, ούτε ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία το πρότυπο της φιλελεύθερης ανοχής που οι θαυμαστές της μερικές φορές φαντάζονται. Αλλά, επίσης, δεν ήταν ο βάναυσος, αιμοδιψής δεσποτισμός, που υπενθυμίζεται σε θυμωμένες βαλκανικές ιστορίες ή σε ισλαμοφοβικές αφηγήσεις. Αυτές οι αυτοκρατορίες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες σήμερα, εξασφάλισαν ένα μέτρο σταθερότητας και περιφερειακής ολοκλήρωσης μέσω ενός συνδυασμού καταναγκασμού και συναίνεσης. Το να αποκλειστεί η βία έξω από την ιστορία της κάθε αυτοκρατορίας δεν είναι λιγότερο παράλογο από την υιοθέτηση της βίας ως το μονοπάτι για την μετα-εθνική σταθερότητα υπό το πρόσχημα του ρεαλισμού. Η πρόκληση της διασφάλισης της δικαιοσύνης και της τάξης σε ένα χαοτικό κόσμο είναι αρκετά δύσκολη χωρίς τον περισπασμό κάθε μιας από αυτές τις αυταπάτες.
Πιο σημαντικό είναι το εξής: Το μέρος του πλανήτη που μπορεί να κυριαρχηθεί μόνο με την βία έχει συρρικνωθεί κατά τον τελευταίο αιώνα. Είναι ένα μάθημα που οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετωπίζουν στο Ιράκ και την Λιβύη -και ένα [μάθημα] που η τουρκική κυβέρνηση, της οποίας η αυτοκρατορική νοσταλγία έχει βρει ένα πρωτόγνωρο ενδιαφέρον για την βία, κινδυνεύει να μάθει στην Συρία. Εκείνοι που επιδιώκουν να διατηρήσουν την υπό την ηγεσία των ΗΠΑ παγκόσμια τάξη, καλά θα κάνουν να κοιτάξουν προς τις στρατηγικές που την διατήρησαν σε περιοχές όπου οι Αμερικανοί πολιτικοί συνειδητοποιούσαν πάντα ότι ο καταναγκασμός δεν θα αρκούσε.
* Ο NICK DANFORTH είναι υποψήφιος διδάκτορας Τουρκικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Georgetown.
Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-08-19/imperial-nostalgia
Σύνδεσμοι:
[1] http://www.amazon.com/Empire-Liberty-History-Republic-1789-1815/dp/01998...
[2] http://jpr.sagepub.com/content/23/3/263
[3] http://www.amazon.com/1848-Revolution-Intellectuals-Raleigh-Lectures/dp/...
[4] http://foreignpolicy.com/2014/05/27/the-house-of-habsburg-revisited/
[5] http://foreignpolicy.com/2015/05/25/ruins-of-empire-in-the-middle-east-s...
[6] http://www.amazon.com/Theodore-Roosevelt-Strenuous-Kathleen-Dalton/dp/06...
[7] http://www.amazon.com/Imperialism-Bay-Decolonization-British-1941-1945/d...
[8] https://history.mit.edu/sites/default/files/images/World%20War%20II%20in...
[9] https://ericrossacademic.files.wordpress.com/2015/02/45-roosevelt-church...
[10] http://i.imgur.com/0Atfa3y.jpg
[11] https://farm8.staticflickr.com/7478/16070960157_473235765e_o.png
[12] http://www.amazon.com/Wilsonian-Moment-Self-Determination-International-...
[13] http://press.princeton.edu/titles/8974.html
[14] http://www.amazon.com/Hitlers-Empire-Nazis-Ruled-Europe/dp/014311610X
