Ο δεύτερος γύρος της αραβικής εξέγερσης
Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου
Ενώ η δίδυμη κρίση χρέους της Ευρωζώνης και της Αμερικής μονοπωλεί το ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης στη Δύση, η εξεγερμένη Ανατολή συγκλονίζεται από νέο γύρο συγκρούσεων, που θα επηρεάσουν τη γεωπολιτική εικόνα του κόσμου.
Εξι μήνες μετά την ανατροπή του καθεστώτος Μπεν Αλι στην Τυνησία, που σήμανε την αρχή της Αραβικής Ανοιξης, τίποτα δεν προμηνύει γρήγορη σταθεροποίηση: Στην Αίγυπτο, διαδηλωτές έχουν επανακαταλάβει την πλατεία Ταχρίρ από τις 8 Ιουλίου, απαιτώντας τη διάλυση μισητών υπηρεσιών καταστολής του παλιού καθεστώτος και την αποχώρηση του κυβερνώντος στρατιωτικού συμβουλίου από την εξουσία.
Διπλή διάψευση
Μέσα σε μισό χρόνο, διαψεύστηκαν δύο φορές οι εκτιμήσεις της πλειονότητας κυβερνήσεων και αναλυτών της Δύσης για τον αραβικό κόσμο. Σε πρώτο χρόνο, υποτίμησαν τραγικά τη δυναμική των εξεγέρσεων, θεωρώντας ότι πρόκειται για συνήθεις «ταραχές για το ψωμί», ότι οι αραβικές μάζες δεν είναι ικανές να διεκδικήσουν δημοκρατία και ελευθερία και ότι, ακόμη κι αν επαναστατήσουν, απλώς θα αντικαταστήσουν έναν κοσμικό δικτάτορα με ακόμη χειρότερους, ισλαμιστές τυράννους. Από εδώ και η αρχική υποστήριξη Αμερικής και Γαλλίας στα καθεστώτα Μουμπάρακ και Μπεν Αλι. Στη συνέχεια, όταν αναγκάστηκαν υπό την πίεση των γεγονότων να αλλάξουν τροπάριο, βιάστηκαν να μιλήσουν για «αραβικό 1989», ένα γρήγορο φαινόμενο ντόμινο, που θα παρέσυρε, το ένα μετά το άλλο, τα απολυταρχικά καθεστώτα, φέρνοντας στη θέση τους δημοκρατίες δυτικού τύπου.
Όπως όλες οι γνήσιες, λαϊκές εξεγέρσεις, η Αραβική Ανοιξη εξελίσσεται όχι σαν μονόπρακτο έργο με εγγυημένο χάπι εντ, αλλά ως μακρόχρονη, βασανιστική διαδικασία, άνιση από χώρα σε χώρα, γεμάτη εκπλήξεις, ανοιχτή σε διαφορετικά σενάρια. Το ντόμινο που αρκετοί προσδοκούσαν δεν ήρθε, αλλά δύο δικτάτορες απομακρύνθηκαν κι άλλοι τρεις πιθανό να ακολουθήσουν. Το ωστικό κύμα της εξέγερσης προκαλεί κραδασμούς σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο, από το Μαρόκο και την Ιορδανία, οι βασιλιάδες των οποίων εξαγγέλλουν μεταρρυθμίσεις για να αποφύγουν τα χειρότερα, μέχρι το Μπαχρέιν, όπου η βασιλική οικογένεια διασώθηκε χάρη στα τανκς της Σαουδικής Αραβίας και την αμερικανική ανοχή.
Δύο από τους βασικούς παράγοντες που εξηγούν την πολύ διαφορετική, από χώρα σε χώρα, εξέλιξη των πραγμάτων εντοπίζονται στο ρόλο του στρατού και στο βάθος των φυλετικών ρηγμάτων. Στην Αίγυπτο και την Τυνησία, δύο χώρες με ισχυρή εθνική συνοχή, ο στρατός επέλεξε να ξεφορτωθεί τον πρόεδρο για να σώσει, έστω με οριακές αλλαγές, το καθεστώς και τα δικά του προνόμια μέσα σ' αυτό. Αντίθετα, στη Λιβύη και την Υεμένη, οι φυλετικές, τοπικιστικές και κοινωνικές αντιθέσεις μεταφέρθηκαν μέσα στον ίδιο τον στρατό, προκαλώντας ανοιχτό ή έρποντα εμφύλιο πόλεμο. Στη Συρία, η συντριπτική υπεροχή των Αλαουιτών στο σώμα των ανώτερων αξιωματικών εξασφαλίζει, μέχρι στιγμής, τη νομιμοφροσύνη του εθνικού στρατού, αλλά δεν πρέπει να είναι μακριά η μέρα που οι ανταρσίες μονάδων θα αρχίσουν να πολλαπλασιάζονται, ιδίως αν η αντιπολίτευση (ισλαμιστές, φιλελεύθεροι, εσωτερική αντιπολίτευση του Μπάαθ) καταφέρει να συγκροτήσει ενιαίο μέτωπο.
Όσο για τον κίνδυνο υπερίσχυσης των φανατικών ισλαμιστών, σε στυλ Ιράν, αποδεικνύεται μέχρι στιγμής υπερβολικός. Στην Αίγυπτο και την Τυνησία, οι οποίες οδεύουν -πλην απροόπτου- για τις πρώτες ελεύθερες εκλογές το φθινόπωρο, τα μετριοπαθή ισλαμικά κόμματα, Αδελφοί Μουσουλμάνοι και Ενάχντα αντίστοιχα, πιθανότατα να αναδειχθούν πρώτη δύναμη, με ποσοστά 20% έως 25%, αλλά τίποτα δεν δείχνει ότι θα ηγεμονεύσουν. Μάλιστα, η υπόρρητη συνδιαλλαγή με τους στρατιωτικούς έχει ως αποτέλεσμα να αποξενώνονται από το πιο ριζοσπαστικό κομμάτι του κινήματος και ιδίως από την πιο φιλελεύθερη νεολαία. Ενδιαφέρουσα είναι και η τάση επανόδου της Αριστεράς στο προσκήνιο. Στην Αίγυπτο, σχηματίστηκε το Μέτωπο των Σοσιαλιστικών δυνάμεων, με τη συμμετοχή του πάλαι ποτέ ισχυρού Κ.Κ. και του Σοσιαλιστικού Κόμματος, ενώ ανάλογες εξελίξεις σημειώνονται στην Τυνησία.
Οδηγός η Αίγυπτος
Σε ένα τόσο αντιφατικό τοπίο, οποιεσδήποτε προβλέψεις θα ήταν παρακινδυνευμένες. Το βέβαιο είναι ότι η γενική πορεία των πραγμάτων θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τη χώρα - οδηγό του αραβικού κόσμου, την Αίγυπτο, η οποία εδώ και δύο εβδομάδες έχει εισέλθει σε τροχιά εντεινόμενης πόλωσης. Ενας από τους οργανωτές των διαδηλώσεων στην πλατεία Ταχρίρ δήλωσε χαρακτηριστικά στον Economist: «Το 1952 είχαμε ένα πραξικόπημα (του Νάσερ, εναντίον της μοναρχίας) που εξελίχθηκε σε επανάσταση. Σήμερα, έχουμε μια επανάσταση που κινδυνεύει να εξελιχθεί σε πραξικόπημα». Πραγματικά, το Ανώτατο Συμβούλιο Ενόπλων Δυνάμεων (SCAF), που διαχειρίζεται τις τύχες της χώρας μετά την πτώση του Μουμπάρακ, επιδιώκει να επιβάλει, προ των εκλογών, μια «διακήρυξη βασικών συνταγματικών αρχών», με την οποία θα θωρακίζει τον ρόλο του πολιτικού επιδιαιτητή και τα τεράστια οικονομικά του προγεφυρώματα, στο πρότυπο της Τουρκίας μετά το πραξικόπημα του Εβρέν, όπου ο στρατός εμφανιζόταν ως υπερασπιστής του κοσμικού κράτους και της εθνικής ενότητας.
Η απειλή απαγωγής της εξέγερσης από τον στρατό προκαλεί μεγάλες αντιδράσεις, των οποίων ηγείται μέτωπο 28 κοινωνικών και πολιτικών οργανώσεων (νεολαία, φιλελεύθεροι, αριστεροί, συνδικάτα), οι οποίοι θέτουν θέμα κατάργησης του SCAF και των εκτάκτων στρατοδικείων. Ηδη, οι απεργίες και διαδηλώσεις σε Κάιρο, Σουέζ και Αλεξάνδρεια ανάγκασαν το στρατιωτικό συμβούλιο να καθαιρέσει εκατοντάδες αξιωματικούς και να προχωρήσει σε ευρύτατο ανασχηματισμό. Το νέο κυβερνητικό σχήμα αυτοπαρουσιάζεται μάλιστα ως «επαναστατική κυβέρνηση» προς κατευνασμό των διαδηλωτών, κάτι που ωστόσο δεν φαίνεται και τόσο εύκολο.
