Η Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη
Μια μαρτυρία για τους μύθους και τις αλήθειες που συνοδεύουν την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ από τον Ανδρέα Παπανδρέου
Του Κώστα Χρ. Ανδρουτσόπουλου
(Πηγή : http://news.kathimerini.gr)
Χρόνια τώρα έχει «κατασκευαστεί» η βεβαιότητα ότι η ίδρυση νέου κόμματος μετά τη μεταπολίτευση ήταν αναγκαία και αναπόφευκτη και ότι χάρη στη δημιουργία του ΠΑΣΟΚ ενώθηκε εν συνεχεία η «Δημοκρατική Παράταξη» και το 1981 ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας για να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα που είχε διαμορφωθεί τις μέρες της μεταπολίτευσης.
Η 3η του Σεπτέμβρη του 1974 δεν προέκυψε όμως από παρθενογένεση. Προϋπήρξαν γεγονότα, πολλές φορές φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους, που οδήγησαν στη δημιουργία κατά τη μεταπολίτευση νέου κόμματος (Κινήματος για να είμαι σύμφωνος με την επαναστατική ορολογία της εποχής εκείνης).
Στην προδικτατορική Ενωση Κέντρου, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε αναδειχθεί αδιαμφισβήτητος ηγέτης της αριστερής πτέρυγας του κόμματος. Είχε μια δική του οπτική γωνία, υπό την οποία έβλεπε τα πράγματα και ένα δικό του ξεχωριστό τρόπο με τον οποίο προσέγγιζε τα προβλήματα. Γοήτευε τις μάζες και γοητευόταν από αυτές. Οι απόψεις του, ορισμένες φορές, έρχονταν σε ευθεία αντίθεση με τις απόψεις της ηγεσίας του κόμματος και προκαλούσαν ομαδοποιήσεις όχι μόνο σε επίπεδο βουλευτών, αλλά και οργανώσεων και βάσης. Ολα αυτά προκαλούσαν βέβαια προβλήματα στην εικόνα του κόμματος. Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε χαρακτηρίσει την όλη κατάσταση, με το χιούμορ που είχε, με τις τέσσερις πράξεις της αριθμητικής: «Ο Ανδρέας προσθέτει λίγους, αφαιρεί πολλούς, πολλαπλασιάζει τα προβλήματα και διαιρεί το κόμμα». Ωστόσο, η Ενωση Κέντρου δεν βίωνε κατάσταση διάσπασης. Ισως η στενή συγγενική σχέση μεταξύ Γεωργίου και Ανδρέα Παπανδρέου άμβλυνε τις κακές εντυπώσεις.
Τον Γενάρη του 1968, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε μόλις αποφυλακιστεί από τις φυλακές Αβέρωφ, στις οποίες εκρατείτο από τη χούντα για την υπόθεση Ασπίδα, κατόπιν της αμνηστίας του πανίσχυρου τότε δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλου. Φίλοι του στο εξωτερικό, κυρίως από την ακαδημαϊκή κοινότητα των ΗΠΑ, ενόσω βρισκόταν φυλακισμένος είχαν επεξεργαστεί και προωθήσει την ιδέα της αναχωρήσεώς του από την Ελλάδα μετά την αποφυλάκισή του. Η χούντα, κάνοντας τους δικούς της υπολογισμούς, δεν φαινόταν να έχει αντίρρηση σε αυτό. Και ο Ανδρέας Παπανδρέου μάζευε τις γνώμες των φίλων του για το τι πρέπει να κάνει. Να μείνει ή να φύγει; Την εποχή εκείνη, μια παρέα από εμάς, που είχαμε πρόσφατα αποφυλακιστεί από τις φυλακές Αίγινας, όπου εκτίαμε πολυετείς καταδίκες που μας επεβλήθησαν από τα έκτακτα στρατοδικεία, παραγγείλαμε στον Ανδρέα Παπανδρέου, μέσω του αείμνηστου πλέον Λευτέρη Βερυβάκη, ότι γνώμη μας είναι να παραμείνει στην Ελλάδα και να συμμεριστεί την τύχη του ελληνικού λαού, γιατί η φυγή του στο εξωτερικό θα τον απέκοπτε από την ελληνική πραγματικότητα. Ο Βερυβάκης επεσκέφθη τον Ανδρέα Παπανδρέου στο σπίτι στο Ψυχικό, όπου τότε διέμενε και του μεταβίβασε την άποψη αυτή, που ήταν άποψη και δική μου και του Παναγιώτη Κρητικού και άλλων. Επεκράτησαν όμως τελικώς οι αντίθετες απόψεις και ο Ανδρέας Παπανδρέου παρέλαβε μια μέρα το διαβατήριό του από τα χέρια του κλόουν της χούντας, Πατακού, σε μια επίδειξη δήθεν μεγαλοψυχίας. Το πόσο τον απέκοψε από την ελληνική πραγματικότητα η μετακόμισή του στο εξωτερικό θα φανεί λίγο αργότερα.
Η ίδρυση του ΠΑΚ στο εξωτερικό και η Ενωση Κέντρου
Δεν άργησε ο Ανδρέας Παπανδρέου στο εξωτερικό να ιδρύσει δική του αντιστασιακή οργάνωση με την ονομασία ΠΑΚ. Αυτό προκάλεσε την άμεση αντίδραση της ηγεσίας της Ενώσεως Κέντρου, που ανακοίνωσε ότι «ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν μπορεί να ομιλεί πλέον διά λογαριασμόν της Ε.Κ., αφού ίδρυσε δική του αντιστασιακή οργάνωση». Οι σχέσεις του Ανδρέα Παπανδρέου με τις πολυπληθείς οργανώσεις της Ενώσεως Κέντρου στο εξωτερικό, που ήσαν πολύ στενές, άρχισαν να ατονούν και εν συνεχεία κατέληξαν να είναι εχθρικές. Ο Ανδρέας Παπανδρέου αναζήτησε νέες φιλίες και σνόμπαρε τους παλιούς αγωνιστές. Είχε π.χ. υποσχεθεί στον Αλέξανδρο Παναγούλη βοήθεια, όπλα και χρήμα, για το σοβαρότατο εγχείρημα που προετοίμαζε τότε, αλλά αθέτησε την υπόσχεσή του αυτή. Αυτό δημιούργησε εχθρότητα στις σχέσεις των δυο ανδρών που διήρκεσε μέχρι τον θάνατο του Αλέξανδρου Παναγούλη. Κόστισε δε ποινή φυλάκισης πέντε χρόνια στον αείμνηστο Τζάνο Βαλασέλη και ισόβια κάθειρξη στον αείμνηστο Λευτέρη Βερυβάκη. Η αναφορά όμως στα θέματα αυτά θα οδηγούσε σε ανεπίτρεπτη παρέκβαση.
Παρά την ίδρυση της νέας οργάνωσης, η μάζα της Ενώσεως Κέντρου στο εσωτερικό (λαός και βουλευτές) δεν θεώρησε ποτέ ότι ο Ανδρέας έχει απομακρυνθεί οριστικώς από το κόμμα. Είναι όμως φυσικό, αλλιώς τα βλέπει ο άνθρωπος τα πράγματα όταν βιώνει το πρόβλημα στο εσωτερικό και αλλιώς να τα βλέπει όταν το ζει από το εξωτερικό. Ο Ανδρέας Παπανδρέου θεώρησε ότι ο αγώνας του ΠΑΚ ήταν εθνικο-απελευθερωτικός και ότι επομένως δεν μπορούσε παρά να διεξαχθεί ενόπλως. Στην Ελλάδα, όμως, καθόλη τη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας, δεν είδαμε πουθενά να μάχονται ένοπλες ομάδες. Δεν είναι βέβαια ένοπλη ομάδα λίγες βόμβες που γενναίοι άνθρωποι έριξαν σε συγκεκριμένους στόχους, ούτε οι πυροβολισμοί στο ψαχνό από την πλευρά της χούντας. Διερωτάτο λοιπόν ο κόσμος στην Ελλάδα περί ποίου ενόπλου αγώνα μιλάμε. Το πρόβλημα της χώρας ήταν πρόβλημα αποκατάστασης της Δημοκρατίας και ορθής λειτουργίας του πολιτεύματος. Αυτό απεδείχθη, πέραν πάσης αμφιβολίας, όταν κατέρρευσε, τον Ιούλιο του 1974, η χούντα και αποκαταστάθηκε η Δημοκρατία. Από τη στιγμή εκείνη και αφού λειτούργησε το πολίτευμα έπαψε οποιαδήποτε αντιστασιακή κίνηση. Και μόνον το ΠΑΚ, ενώ ο κόσμος ξέφρενα πανηγύριζε στην Ελλάδα, συσκεπτόταν στην Ελβετία αν θα συνεχίσει ή όχι τον ένοπλο αγώνα. Τέτοια ήταν η αποκοπή από την ελληνική πραγματικότητα.
Οι δισταγμοί αυτοί είχαν ως αποτέλεσμα να μην συμμετάσχει στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας ο Ανδρέας Παπανδρέου και να επανέλθει στη χώρα είκοσι περίπου ημέρες αργότερα. Η συμμετοχή από μέρους της Ενώσεως Κέντρου του Γεωργίου Μαύρου δεν μπορούσε να αμβλύνει τις εντυπώσεις, αφού ο Μαύρος, τοποθετηθείς υπουργός των Εξωτερικών από τον Καραμανλή, δεν είχε καθόλου χρόνο να ασχοληθεί με τα εσωτερικά προβλήματα. Ετσι, πιστώθηκε εξ ολοκλήρου το έργο της αποκατάστασης της Δημοκρατίας στον Καραμανλή και η τιμή για τη λήψη μεγάλων αποφάσεων τότε - της νομιμοποιήσεως του ΚΚΕ, της προκήρυξης εκλογών και κυρίως της προκήρυξης δημοψηφίσματος που θα έλυνε με οριστικό τρόπο το πολιτειακό ζήτημα, το οποίο επί δεκαετίες εταλάνιζε τη χώρα.
Ανεδαφικό το πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ
Λίγες ημέρες μετά την επάνοδο στην Αθήνα, ο Ανδρέας Παπανδρέου έκανε ένα τρισάγιο στον τάφο του Γεωργίου Παπανδρέου στο Α’ Νεκροταφείο. Παρέστησαν όλοι οι βουλευτές της Ενώσεως Κέντρου και μεγάλα πλήθη λαού. Ενα σύνθημα κυριολεκτικά δονούσε την ατμόσφαιρα, «Μετά τον Γέρο ο Ανδρέας». Αυτή ήταν η λαϊκή θέληση. Αυτό ήθελαν εκείνοι οι οποίοι είχαν διεξαγάγει τους δύο ανένδοτους αγώνες και είχαν υποστεί στο πετσί τους τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Αυτό ζητούσαν από τον Ανδρέα, τον οποίον ποτέ δεν θεώρησαν απομακρυνθέντα από την Ενωση Κέντρου. Δεν θυμάμαι να υπήρξε ούτε ένας από τους πρώην βουλευτές της Ενώσεως Κέντρου που να αμφισβήτησε την ηγετική του πρωτοκαθεδρία. Σε μια άλλη γωνία του νεκροταφείου, μια μικρή ομάδα, προφανώς συντρόφων του από το εξωτερικό, φώναζε το σύνθημα «Στις 18 Σοσιαλισμό». Είχαν προκηρυχθεί οι εκλογές για τις 17 Νοεμβρίου 1974. Ο Ανδρέας συνετάχθη με την δεύτερη άποψη. Αρνήθηκε να πορευθεί διά της Ενώσεως Κέντρου και ίδρυσε νέο κόμμα, το ΠΑΣΟΚ, στις 3 του Σεπτέμβρη 1974.
Η κίνηση αυτή είχε ορισμένες συνέπειες. Θα έλεγα ότι κυριολεκτικά διαμόρφωσε το μεταπολιτευτικό πολιτικό σκηνικό. Το Κέντρο κατέβηκε διασπασμένο: την παλιά Ενωση Κέντρου μαζί με νέες δυνάμεις και το ΠΑΣΟΚ. Ετσι στρώθηκε το χαλί στον Καραμανλή να έρθει ως παντοδύναμος πρώτος μεταπολιτευτικός πρωθυπουργός. Δεν ξέρω τι θα γινόταν αν η δημοκρατική παράταξη κατέβαινε ενωμένη, ενιαία και υπό τη στιβαρή ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου. Και δεν ξέρω, εάν αυτό θα ήταν καλύτερο για τον τόπο, έτσι όμως εξελίχθησαν τα πράγματα. Πάντως, το πολιτικό σκηνικό θα ήταν διαφορετικό. Η ενέργεια του Ανδρέα Παπανδρέου να ιδρύσει καινούργιο κόμμα ευλογήθηκε μόνον από το 13,5% του ελληνικού λαού. Η Ενωση Κέντρου, υπό τον Γεώργιο Μαύρο έπιασε το 20,4%. Και οι δύο μαζί δεν ξέρω πού θα έφθαναν.
Το πρόγραμμα που απέκτησε την 3η του Σεπτέμβρη το νέο κόμμα, κατ’ ουσίαν ήταν το πρόγραμμα του ΠΑΚ. Πρόγραμμα ανεδαφικό και αποκομμένο από την ελληνική πραγματικότητα, που συνεχώς θα έθετε σε δοκιμασία την αξιοπιστία του ΠΑΣΟΚ, αφού ήταν ανεφάρμοστο και χρειαζόταν κάθε φορά οι ικανότητες και η δεξιοτεχνία του Ανδρέα Παπανδρέου για να καλύπτουν τις αναπόφευκτες στροφές. Αλλά το οριστικό σκηνικό στο οποίο πορεύθηκε η μεταπολίτευση δεν είχε διαμορφωθεί ακόμη. Οπως πολλοί ισχυρίζονται, στην πρώτη μεταπολιτευτική Βουλή, ο Καραμανλής, με το κύρος που του προσέδιδε η εκλογή του με 54% «αβαντάριζε» στη Βουλή την πρωτοκαθεδρία στον Ανδρέα Παπανδρέου και σνόμπαρε τον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης, Γεώργιο Μαύρο. Αν γινόταν αυτό κατόπιν κάποιας συμφωνίας, όπως λέει η συνωμοσιολογική άποψη, ως ανταπόδοση προς τον Ανδρέα Παπανδρέου, για την άρνησή του να ηγηθεί της Ενώσεως Κέντρου ή είχε προβλεφθεί ως το αναγκαίο αποτέλεσμα των πολιτικών θέσεων που υπεστήριζαν οι πολιτικές δυνάμεις που δρούσαν τότε στο πολιτικό σκηνικό της Ελλάδας, ή απλώς έτσι προέκυψε, όπως εγώ πιστεύω, δεν γνωρίζω.
Μετά τις εκλογές του ’77, η μικρή πλέον Ενωση Κέντρου αποδεκατίστηκε και ο μεν Κ. Καραμανλής πήρε όσους βουλευτές του χρειάζονταν για να γίνει Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου τους υπόλοιπους (και βέβαια σχεδόν ολόκληρη τη βάση της Ενώσεως Κέντρου, η οποία ουδέποτε έπαψε να τον θεωρεί σάρκα εκ της σαρκός της). Δημιουργήθηκε έτσι η αίσθηση της ενότητας, με την οποία κερδήθηκαν οι εκλογές του ’81. Με το σκηνικό αυτό, όπως διαμορφώθηκε οριστικά μετά το 1980, πορεύθηκε η Ελλάδα έως το 2012.
* Ο κ. Κώστας Χρ. Ανδρουτσόπουλος υπήρξε υψηλόβαθμο στέλεχος των προδικτατορικών νεολαιών της Ενώσεως Κέντρου, αντιστασιακός και φυλακισμένος επί δικτατορίας, μέλος της πρώτης Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ και ex officio συνιδρυτής του Κινήματος.
