Τι αφήνει πίσω του ο Κενάν Εβρέν
Ιωάννης Γρηγοριάδης
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr/)
Ο θάνατος το βράδυ του Σαββάτου του Τούρκου αποστράτου στρατηγού και αρχηγού του πραξικοπήματος της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 Κενάν Εβρέν αποτελεί ορόσημο. Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι ο Εβρέν επηρέασε όσο ελάχιστοι τη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Ταυτόχρονα συγκέντρωσε το μένος μεγάλου τμήματος της τουρκικής κοινωνίας. Τούτο δικαιολογείται και από το ότι δεν τιμωρήθηκε ποτέ για τις πράξεις του, παρά την πρόσφατη παραπομπή του σε δίκη. Ποια η πολιτική κληρονομιά του εκλιπόντος;
Το καθεστώς Εβρέν συνδέεται με τη σημαντικότερη τροποποίηση της σύγχρονης τουρκικής εθνικής ιδεολογίας. Κατά την κλασική κεμαλιστική αντίληψη, το σουνιτικό Ισλάμ αποτελούσε στοιχείο οπισθοδρομήσεως και τροχοπέδη στην πρόοδο του τουρκικού έθνους. Ο πολιτικός και κοινωνικός του ρόλος έπρεπε, επομένως, να ελαχιστοποιηθεί.
Ο Εβρέν ανέκρουσε πρύμναν σε αυτό το κορυφαίας σημασίας πολιτικό ζήτημα. Θεωρώντας ότι η διάδοση του κομμουνισμού αλλά και του κουρδικού εθνικισμού απειλούσαν τη συνοχή του τουρκικού έθνους, ανακάλυψε τη συσπειρωτική δράση της θρησκείας. Η επανεισαγωγή της υποχρεωτικής διδασκαλίας των θρησκευτικών ήταν μόλις το πρώτο βήμα για την αποκατάσταση του σουνιτικού Ισλάμ στην τουρκική δημόσια σφαίρα.
Η επιβολή του ιδεολογικού σχήματος που ονομάστηκε «τουρκοϊσλαμική σύνθεση» αποσκοπούσε και στην ευκολότερη χειραγώγηση της τουρκικής κοινωνίας από τον στρατό. Ωστόσο, η –αναπόφευκτη μετά αυτές τις εξελίξεις– άνοδος του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ αποδείχθηκε ανεξέλεγκτη.
Θεμελιώδη παρακαταθήκη του εκλιπόντος αποτελεί και το τουρκικό σύνταγμα του 1982. Γραμμένο με σαφείς προτεραιότητες την προστασία του κρατικού συμφέροντος εις βάρος των ατομικών δικαιωμάτων και την πάταξη κάθε είδους πλουραλισμού, το σύνταγμα αυτό παραμένει εμπόδιο στον εκδημοκρατισμό της Τουρκίας παρά τις επανειλημμένες αναθεωρήσεις του. Η εγκατάλειψη των σχεδίων εισαγωγής νέου συντάγματος από τις κυβερνήσεις του ΑΚΡ και η σύμπλευση με τις κατευθυντήριες αρχές του αποτέλεσαν ίσως το ασφαλέστερο τεκμήριο της στροφής του κόμματος προς τον αυταρχισμό. Στο πλαίσιο αυτής της κληρονομιάς εντάσσεται και το εκλογικό όριο 10% για την είσοδο των τουρκικών κομμάτων στο Κοινοβούλιο, το οποίο και εξακολουθεί να ταλανίζει το τουρκικό πολιτικό σύστημα.
Aπό την άλλη πλευρά, ο εκλιπών συνδέεται και με την επιτυχή εφαρμογή του προγράμματος οικονομικών μεταρρυθμίσεων που εισηγήθηκε ο Τουργκούτ Οζάλ κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Τούτο συνέβαλε στη μετατροπή του χαρακτήρα της τουρκικής οικονομίας από εσωστρεφή κρατικιστική σε εξωστρεφή ιδιωτική. Θα ήταν πολύ αμφίβολη η πολιτική βιωσιμότητα των μεταρρυθμίσεων Οζάλ χωρίς την αυταρχική συνδρομή του καθεστώτος Εβρέν.
Το πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 υπήρξε καταλυτικό για την τύχη της τουρκικής αριστεράς, αλλά και την πορεία της τουρκικής δημοκρατίας. Ο απηνής διωγμός του καθεστώτος Εβρέν εναντίον της τουρκικής αριστεράς πέτυχε να περιορίσει την επιρροή της σε πλατιά στρώματα της τουρκικής κοινωνίας. Τα τουρκικά συνδικάτα, το φοιτητικό κίνημα, αλλά και η αριστερή πνευματική ηγεσία δεν ξεπέρασαν ποτέ τα πλήγματα που δέχθηκαν την περίοδο 1980-1983.
Υποσχόμενος το τέλος των αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ αριστερών και δεξιών οργανώσεων που χαρακτήρισαν το τέλος της δεκαετίας του 1970 στην Τουρκία, ο Εβρέν έβαλε την τουρκική δημοκρατία στον γύψο, ακριβώς τη στιγμή που άλλες χώρες της νοτίου Ευρώπης, όπως η Ελλάς, η Ισπανία και η Πoρτογαλία έκαναν αποφασιστικά βήματα προς τον εκδημοκρατισμό και την ένταξη στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Οι δρόμοι της Τουρκίας και της Ευρώπης χωρίστηκαν και η σύγκλιση αποτελεί έκτοτε ζητούμενο. Αποτελεί τραγική ειρωνεία ότι ο άνθρωπος που έπληξε όσο κανείς την ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας απεβίωσε ανήμερα την «Ημέρα της Ευρώπης».
* Ο κ. Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης είναι επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Μπίλκεντ και επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ.
