Κόμματα ισλαμικών αρχών στην Ευρώπη
Οι κίνδυνοι από το πολιτικό Ισλάμ για την Δύση
By Ιωάννης Κωτούλας
(Πηγή : http://foreignaffairs.gr)
Το πολιτικό τοπίο στην Ευρώπη δεν χαρακτηρίζεται απλώς από την άνοδο ταυτοτικών πολιτικών σχηματισμών κατά της διευρυνόμενης παρουσίας του Ισλάμ, αλλά και από την σταδιακή ανάδυση νέων πολιτικών δυνάμεων εδραζομένων στην ενισχυόμενη ισλαμική θρησκεία.
Ο ισλαμικός πληθυσμός της Ευρώπης διευρύνεται, με συνέπεια την αυξανόμενη ορατότητά του στην δημόσια σφαίρα και την ενισχυμένη συμμετοχή του -ενίοτε ως αυτόνομου παράγοντα- στις εκλογικές διαδικασίες των Δυτικών δημοκρατιών.
Το σχετικό ποσοστό του ισλαμικού πληθυσμού έχει αυξηθεί σε ορισμένα κράτη της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης (Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Βέλγιο, Ολλανδία, Δανία, Γερμανία, Αυστρία, Σουηδία), ενώ εκτιμάται ότι το ποσοστό αυτό θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο τις προσεχείς δεκαετίες λόγω της διαφορικής υπέρτερης γονιμότητας του ισλαμικού στοιχείου. Βάσει των δημογραφικών προβολών και τηρουμένων άλλων μεταβλητών, εκτιμάται ότι το ποσοστό του ισλαμικών αναφορών πληθυσμού θα καταγράψει ιδιαίτερη άνοδο στις ανωτέρω χώρες. Από μακροϊστορικής άποψης η επέκταση του Ισλάμ στην Ευρώπη συνιστά ριζική μεταβολή των μακραίωνων πολιτισμικών αναφορών των κατοίκων του ευρωπαϊκού χώρου.
Στην Ευρώπη τα τελευταία έτη έχει διαμορφωθεί ένα δίκτυο κομμάτων ισλαμικών αρχών. Ορισμένα, μάλιστα, εξ αυτών των κομμάτων αναπτύσσουν την πολιτική τους δραστηριότητα με την στήριξη του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) του Τούρκου προέδρου Tayyip Erdogan. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Τουρκία παρουσιάζεται ως κράτος το οποίο συντονίζει τους ισλαμικούς πληθυσμούς της Ευρώπης, ασχέτως της προέλευσής τους, εν είδει στρατηγικών μειονοτήτων σε επίπεδο εκλογικής τακτικής και πολιτικής στάσης.
Στο παρόν κείμενο εξετάζονται τα κόμματα ισλαμικών αρχών, τα οποία έχουν προκύψει σε μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο επίπεδο ως συνέπεια των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών από την ισλαμική περιφέρεια του dar-al-Islam προς την δυτική και κεντρική Ευρώπη. Κατά συνέπεια δεν εξετάζονται τα συναφούς θεματολογίας κόμματα στην Ελλάδα και την Βουλγαρία, όπου υπάρχουν ιστορικοί ισλαμικοί πληθυσμοί ως συνέπεια της οθωμανικής κατάκτησης της Βαλκανικής Χερσονήσου. Τα κόμματα, άλλωστε, τα οποία δρουν στην Ελλάδα και την Βουλγαρία δεν ανήκουν από τυπολογικής απόψεως στα κόμματα ισλαμικών αρχών, αλλά κατά κανόνα σε κόμματα με τουρκικές εθνικιστικές αρχές.
ΚΟΜΜΑΤΑ ΙΣΛΑΜΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΣΤΗΝ ΔΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ
Η Γαλλία διαθέτει το υψηλότερο ποσοστό ισλαμικού πληθυσμού στον ευρωπαϊκό χώρο. Παρά την απουσία επισήμων στατιστικών δεδομένων εκτιμάται ότι το ποσοστό του ισλαμικού πληθυσμού της Γαλλίας υπερβαίνει πλέον το 10%. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην Γαλλία υπάρχουν ήδη τρεις ενεργοί πολιτικοί σχηματισμοί ισλαμικών αξιών. Η δημόσια παρουσία των ισλαμικών κομμάτων της Γαλλίας καθίσταται σταδιακά εντονότερη. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, το ιδιότυπο εκλογικό σύστημα της Γαλλίας, το οποίο απέτρεψε την επικράτηση του Εθνικού Μετώπου στον δεύτερο γύρο, διασφαλίζει την αντίστοιχη αδυναμία ευόδωσης εκλογικών σκοπών εκ μέρους των ισλαμιστικών κύκλων της χώρας.
Θεμελιώδες αίτημα των κομμάτων ισλαμικών αρχών της Γαλλίας αποτελεί η αναίρεση του εκκοσμικευμένου και αντικληρικαλιστικού θεσμικού πλαισίου, το οποίο καθιερώθηκε το 1905. Το αίτημα αυτό των γαλλικών κομμάτων ισλαμικών αρχών αντιστρατεύεται την λογική του γαλλικού κράτους: Επιζητεί την κατάργηση του νόμου εκκοσμίκευσης του 1905, βάσει του οποίου επιβλήθηκε ο διαχωρισμός Εκκλησίας και Κράτους και η απομάκρυνση των θρησκευτικών αναφορών και συμβολισμών από την δημόσια σφαίρα. Ο νόμος του 1905 αποσκοπούσε στην μείωση της επιρροής της Καθολικής Εκκλησίας. Η μεταβολή των δημογραφικών δεδομένων και η ενίσχυση των ισλαμικών κοινοτήτων διαμόρφωσε ένα νέο πλαίσιο, στο οποίο ένα ισλαμικό –και όχι ένα χριστιανικό- πολιτικό κόμμα διεκδικεί την αναίρεση του εκκοσμικευμένου πλαισίου της γαλλικής κοινωνίας. Η μετάβαση από ένα μεταχριστιανικό πολιτισμικό πλαίσιο του Διαφωτισμού σε ένα αναδυόμενο ισλαμικό πλαίσιο καταδεικνύεται από το ότι το αίτημα για την αναίρεση της εκκοσμικευμένης διάστασης της γαλλικής κοινωνίας δεν πραγματοποιείται προς όφελος της ιστορικής θρησκείας της Γαλλίας –του Χριστιανισμού-, αλλά μιας επείσακτης θρησκείας χωρίς εγνωσμένους ιστορικούς δεσμούς με την κυρίως Γαλλία, του Ισλάμ.
Μια πρωταρχική εκδήλωση ισλαμικής πολιτικής κινητοποίησης υπήρξε το Κόμμα των Γάλλων Μουσουλμάνων (PMF, Parti des Musulmans Français), το οποίο ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1997 στο Στρασβούργο από τον αλγερινής καταγωγής ιμάμη Mohammed Ennacer Latrèche (γεν. 1954). Το Στρασβούργο ως αστικό κέντρο διαθέτει υψηλό αναλογικά ισλαμικό μεταναστευτικό πληθυσμό, με έντονη την παρουσία του τουρκικού στοιχείου. Σύμφωνα με το καταστατικό του, η ίδρυση του Κόμματος των Γάλλων Μουσουλμάνων αποσκοπούσε στην «πολιτική ένωση των Μουσουλμάνων της Γαλλίας βάσει των αξιών και των αρχών οι οποίες συνδέουν την ισλαμική κοινότητα». Σε επίπεδο εκλογικής τακτικής ο Latrèche στράφηκε αρχικά κατά του Σοσιαλιστικού Κόμματος λόγω της υψηλής προτίμησης των Μουσουλμάνων μεταναστών προς τον πολιτικό αυτό σχηματισμό. Σε μεταγενέστερη περίοδο το Κόμμα των Γάλλων Μουσουλμάνων αποπειράθηκε να διευρύνει την επιρροή του αναδεικνύοντας τις εντάσεις μεταξύ της Δύσης και του ισλαμικού κόσμου ή εκμεταλλευόμενο την ισραηλινο-παλαιστινιακή αντιπαράθεση στην Μέση Ανατολή. Στο πλαίσιο αυτό το κόμμα αποπειράθηκε να αξιοποιήσει το κύμα αντιαμερικανισμού, το οποίο ενέσκηψε στην Ευρώπη μετά την εισβολή στο Ιράκ το 2003, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία λόγω του εξτρεμιστικού του λόγου. Το κόμμα απέσπασε το 0,92% των ψήφων στις εθνικές εκλογές του 2007.
Η ορολογία του κόμματος παραπέμπει στις έκδηλες ισλαμιστικές ιδεολογικές του απαρχές. Επιτιθέμενο σε θεσμικές οργανώσεις Μουσουλμάνων, τις οποίες κατηγόρησε ως «υποχείρια του διεθνούς σιωνισμού», το Κόμμα των Γάλλων Μουσουλμάνων αποξένωσε τα πιο μετριοπαθή στοιχεία της ισλαμική κοινότητας και ενέτεινε την καχυποψία των γαλλικών Αρχών για τις προθέσεις του. Το Κόμμα των Γάλλων Μουσουλμάνων διατηρεί σχέσεις με την τουρκική ισλαμιστική οργάνωση Millî Görüş, καθώς και με την σιιτική Hezbollah του Λιβάνου. Οι έκδηλες σχέσεις του κόμματος με ισλαμιστικούς κύκλους και η στήριξη τρομοκρατικών δραστηριοτήτων των τζιχαντιστών επέφεραν δικαστικές διώξεις εκ μέρους των γαλλικών Αρχών και τον έλεγχο επί των τραπεζικών καταθέσεών του, το 2014.
Το Δημοκρατικό Ισλαμικό Κόμμα (PDM, Parti Democrate Musulman) ιδρύθηκε στην πόλη Μπεζιέ το 2009 από Μουσουλμάνους μαροκινής και αλγερινής καταγωγής [1]. Το κόμμα δεν παρουσίασε ουσιώδη πολιτική δραστηριότητα μετά το 2012 αναστέλλοντας σε πρακτικό επίπεδο την περιορισμένη παρουσία του. Η Νέα Γαλλική Ένωση (NUFR, Nouvelle Union Française), είναι ένα άλλο κόμμα ισλαμικών αρχών, το οποίο ιδρύθηκε το 2010 με πρόεδρο τον Adam Ouadah. Η Νέα Γαλλική Ένωση συμμετέσχε στις εθνικές εκλογές του 2012 με τρεις υποψηφίους αποσπώντας ποσοστά μεταξύ 0,07 και 0,13%. Έκτοτε το κόμμα δεν διαθέτει αξιοσημείωτη πολιτική παρουσία και έχει κατ’ ουσίαν αναστείλει την πολιτική του δραστηριότητα [2].
Η Ένωση Δημοκρατών Μουσουλμάνων Γάλλων (UDMF, Union des Democrats Musulmans Francais) ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 2012 από τον Nagib Azergui και τον Emir Megherbi [3]. Επισήμως υποστηρίζεται ότι πρότυπο του κόμματος υπήρξε το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα (PCD, Parti chrétien-démocrate) της γαλλικής πολιτικής σκηνής. Ενώ, όμως, το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα δεν αμφισβητεί το εκκοσμικευμένο πολιτισμικό πλαίσιο της γαλλικής κοινωνίας επιδιώκοντας μόνο την προστασία της χριστιανικής πολιτισμικής παράδοσης, η Ένωση Δημοκρατών Μουσουλμάνων Γάλλων είναι ένα κόμμα με μακροπρόθεσμη στόχευση αντίστοιχη των ισλαμιστικών κύκλων [4]. Η Ένωση απέσπασε 12.528 ψήφους στις περιφερειακές εκλογές του 2015 στην εκλογική περιφέρεια της Ile-de-France, με υψηλότερο ποσοστό 5,9% στον δήμο Mantes-la-Jolie, αποσπώντας ψήφους κυρίως από την γαλλική Αριστερά και ιδίως τους Οικολόγους.
Το Κόμμα Ισότητας και Δικαιοσύνης (PEJ, Parti Egalité Justice) ιδρύθηκε το 2015 στο Στρασβούργο από μέλη της τουρκικής κοινότητας της πόλης. Η πλειονότητα των στελεχών του κόμματος είναι τουρκικής καταγωγής, ενώ συμμετέχουν επίσης αλγερινής και μαροκινής καταγωγής Γάλλοι, καθώς και ορισμένοι γηγενείς Γάλλοι. Η ονομασία του κόμματος αποτελεί έμμεση αναφορά στο τουρκικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ευημερίας (AKP) του Erdogan. Το κόμμα διατηρεί στενούς δεσμούς με την διεθνή ΜΚΟ «Συμβούλιο για Δικαιοσύνη, Ισότητα και Ειρήνη» (Cojep), η οποία ιδρύθηκε επίσης στο Στρασβούργο από Τούρκους της Γαλλίας. Πολλά στελέχη του PEJ ανήκουν ταυτοχρόνως στην οργάνωση Cojep, καταδεικνύοντας την αλληλεπικάλυψη ισλαμιστικών οργανώσεων και των καινοφανών πολιτικών κομμάτων [5]. Η Cojep προωθεί συστηματικά την επιχειρηματολογία του AKP, του οποίου είναι άτυπος εκπρόσωπος στην Γαλλία και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η οργάνωση διαμαρτυρήθηκε για την αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων από το γαλλικό Κοινοβούλιο εκδίδοντας σχετικές καταδικαστικές ανακοινώσεις κατά των γαλλικών φορέων και πολιτικών κομμάτων, που είχαν αναγνωρίσει την γενοκτονία. Οι οργανικοί δεσμοί του γαλλικού PEJ με την κυβέρνηση Ερντογάν αναδείχθηκαν τον Μάιο του 2017 από την Mine Gunbay, υπεύθυνη για τα δικαιώματα των γυναικών στο δημοτικό συμβούλιο του Στρασβούργου. Κατά την Gunbay, η πολιτική δραστηριότητα του PEJ και ευρύτερα της τουρκικής ισλαμικής κοινότητας έχουν μετατρέψει την γαλλική πόλη του Στρασβούργου σε «πολιτικό εργαστήριο του κόμματος του Ερντογάν» [6].
Οι προγραμματικές θέσεις του PEJ αναδεικνύουν το ισλαμιστικό πολιτικό θεωρητικό υπόβαθρο του κόμματος, καθώς το κόμμα επαναλαμβάνει το σύνηθες πλαίσιο θεσμικών διεκδικήσεων των ισλαμιστικών κύκλων στην δημόσια σφαίρα: Αδεια χρήσης των ανισωτικών ισλαμικών ενδυμασιών (χιτζάμπ) στο γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα, παροχή φαγητού χαλάλ σε όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, αναγνώριση συλλογικών ταυτοτήτων με διαφοροποιημένα δικαιώματα. Το κόμμα αποδίδει έμφαση στα συλλογικά δικαιώματα της κοινότητας και όχι στα ατομικά δικαιώματα [7]. Ο πρόεδρος του κόμματος Sakir Colak ανέφερε σε δηλώσεις του στο τουρκικό ειδησεογραφικό πρακτορείο Anadolu ότι μεταξύ των πολιτικών στόχων του κόμματος ήταν η καταπολέμηση της ανισότητας και της έλλειψης δικαιοσύνης, ιδίως για τον ισλαμικό πληθυσμό της Γαλλίας. Το PEJ συμμετέσχε για πρώτη φορά στις εκλογικές διαδικασίες του γαλλικού κράτους στον πρώτο γύρο των διαμερισματικών εκλογών τον Μάρτιο του 2015 με εκπροσώπους σε δέκα καντόνια και τέσσερις δήμους. Παρά την πρόσφατη ίδρυσή του, το κόμμα απέσπασε ικανοποιητικά ποσοστά κυμαινόμενα μεταξύ 2-6% σε τοπικό επίπεδο. Στις πρόσφατες εθνικές εκλογές του Ιουνίου 2017, το PEJ συμμετέσχε με 68 υποψηφίους επιτυγχάνοντας την συμμετοχή του σε περιοχές με υψηλή αναλογικά αντιπροσώπευση Μουσουλμάνων της Γαλλίας και επιτυγχάνοντας αντίστοιχη επίδοση με αυτήν των εκλογών του 2015 [8].
Τέλος, το κόμμα Γάλλοι και Μουσουλμάνοι (Français et Musulmans) ιδρύθηκε το 2016. Οι ιδεολογικές θέσεις του κόμματος Γάλλοι και Μουσουλμάνοι παρουσιάζονται από τους εκπροσώπους του κόμματος ως εδραζόμενες στην «ισλαμική ηθική σε τέλεια συμφωνία με τις ρεπουμπλικανικές αξίες» [9]. Πολλά στελέχη του κόμματος προέρχονται από την Ένωση Δημοκρατών Μουσουλμάνων Γάλλων, από την οποία αποσχίσθηκαν. Το κόμμα συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την Ένωση Ισλαμικών Οργανώσεων της Γαλλίας (UOIF), έναν θεσμικό φορέα εκατοντάδων οργανώσεων των Μουσουλμάνων της Γαλλίας. Από ιδεολογικής άποψης το κόμμα Γάλλοι και Μουσουλμάνοι αποτελεί εκπρόσωπο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Γαλλία, της κυριότερης ιστορικής ισλαμιστικής οργάνωσης και μήτρας των σημαντικότερων κλάδων της σύγχρονης ισλαμικής τρομοκρατίας [10].
Η σταδιακή ανάδειξη του τουρκικού παράγοντα μεταξύ των ισλαμικών κοινοτήτων της Γαλλίας αποτυπώνεται στην υποψηφιότητα του Ahmet Ogras, επικεφαλής των τουρκικών κοινοτήτων της Γαλλίας, ως πιθανού νέου προέδρου του Γαλλικού Συμβουλίου Ισλαμικής Λατρείας (CFCM, Conseil français du culte musulman), του επισήμως αναγνωρισμένου από τις γαλλικές Αρχές φορέα εκπροσώπησης του ισλαμικού στοιχείου. Ο Ogras διατηρεί στενούς δεσμούς με το ισλαμιστικό κόμμα AKP του Ερντογάν. Η μακρόχρονη επικράτηση των μαροκινής ή αλγερινής καταγωγής στελεχών τείνει να αναιρείται από την εσωτερικώς συνεκτική τουρκική ισλαμική κοινότητα.
Στην Ολλανδία σημειώθηκε η σημαντικότερη έως τώρα επιτυχία ισλαμικού πολιτικού κόμματος. Το κόμμα Denk (Σκέψου) υπήρξε το πρώτο κόμμα μειονοτικής κοινότητας, το οποίο απέσπασε 3 κοινοβουλευτικές έδρες στην δυτική και την κεντρική Ευρώπη. Το Denk ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 2015 από τους τουρκικής καταγωγής Ολλανδούς Tunahan Kuzu και Selçuk Öztürk [11]. Τα δύο στελέχη είχαν διατελέσει στο παρελθόν μέλη του σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (PvdA), από το οποίο αποχώρησαν λόγω διαφωνιών για την πολιτική ενσωμάτωσης των μεταναστευτικών πληθυσμών στην ολλανδική κοινωνία. Στο κόμμα συμμετέχουν επίσης γηγενείς Ολλανδοί διεθνιστικών αντιλήψεων, σκοπός των οποίων είναι -κατά τις δηλώσεις τους- η καταπολέμηση των διακρίσεων σε βάρος των μεταναστών και συγκεκριμένα των Μουσουλμάνων της Ολλανδίας και της ξενοφοβίας. Μετά την είσοδο του Denk στο ολλανδικό κοινοβούλιο, ο επικεφαλής του κόμματος Tunahan Kuzu δήλωσε στα ολλανδικά ΜΜΕ ότι πρόκειται για την έναρξη ενός νέου κεφαλαίου στην ιστορία της Ολλανδίας. Η ίδρυση του Denk -κατά τα στελέχη του- αποσκοπεί να αντιμετωπίσει την αντιισλαμική ιδεολογική μετατόπιση του ολλανδικού πολιτικού φάσματος τα τελευταία έτη. Υιοθετώντας τις επίσημες θέσεις της Τουρκίας, το ολλανδικό κόμμα Denk απορρίπτει ως γεγονός την Γενοκτονία των Αρμενίων και την σχετική ορολογία, και τάσσεται υπέρ «μιας ανεξάρτητης διεθνούς έρευνας» [12].
Στο Βέλγιο, το κόμμα με το ακρωνύμιο ISLAM (Intégrité-Solidarité-Liberté-Authenticité-Moralité) ιδρύθηκε το 2012 από μέλη της ισλαμικής κοινότητας των Βρυξελλών. Στις τάξεις του κόμματος συμμετέχουν τόσο Σουνίτες όσο και Σιίτες [13]. Το κόμμα αξιοποίησε την προγενέστερη δομή ενός πρωτογενούς πολιτικού ισλαμικού δικτύου ισλαμιστικών αρχών, του Noor. Το κόμμα ISLAM συμμετέσχε στις δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου 2012 με υποψηφίους κυρίως στις Βρυξέλλες, το Άντερλεχτ και το Μόλενμπεκ. Το κόμμα έλαβε συνολικά 5150 ψήφους, επιτυγχάνοντας να εκλέξει δύο δημοτικούς συμβούλους, αφενός στο Άντερλεχτ με ποσοστό 4,13% αφετέρου στο Μόλενμπεκ με ποσοστό 4,12%, ενώ στις Βρυξέλλες έλαβε 2,89% [14]. Το κόμμα ISLAM συμμετέσχε επίσης στις ομοσπονδιακές και τις περιφερειακές εκλογές του 2014 αποσπώντας 13.719 ψήφους και ποσοστό 0,2%.
Το βελγικό κόμμα ISLAM διακηρύσσει ανοικτά ότι επιδιώκει σε βάθος χρόνου την μετατροπή του Βελγίου σε ισλαμικό κράτος βάσει της σαρία, του ισλαμικού νόμου. Οι προγραμματικές θέσεις του κόμματος περιλαμβάνουν την καθιέρωση φαγητού χαλάλ στην δημόσια σφαίρα, την χρήση των ισλαμικών ενδυμασιών και την άδεια σύναψης γάμου σε ηλικία σύμφωνη με τις αρχές του Ισλάμ, δηλαδή σε περίοδο ανηλικότητας. Η ερευνήτρια Corrine Torrekens θεωρεί ότι η επιτυχία του κόμματος ISLAM οφείλεται στα λάθη τακτικής των παραδοσιακών κομμάτων, αλλά και «στην σχιζοφρενική στάση του συνόλου των κομμάτων όσον αφορά το ζήτημα της πολιτισμικής διαφοράς και όλων των ζητημάτων που συνδέονται με το Ισλάμ» [15]. Η εκλογική βάση του κόμματος συνίστατο κυρίως στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή των Βρυξελλών, όπου το ποσοστό του ισλαμικού πληθυσμού προσεγγίζει πλέον το 30% [16].
Στην Ισπανία, πολιτικά κόμματα εδρασμένα στον ισλαμικό πληθυσμό λειτουργούν έως τώρα στις πόλεις Θέουτα και Μελίλα, τους θυλάκους της Ισπανίας επί της βορειο-αφρικανικής ακτής, όπου υπάρχει υψηλό ποσοστό Μουσουλμάνων διαμενόντων. Η Συμμαχία για τη Μελίλα (CpM, Coalición por Melilla) είναι η δεύτερη σε εκλογική επιρροή πολιτική δύναμη της πόλης, έχοντας επιτύχει να εκλέξει 7 μέλη στο αποτελούμενο από 25 εκπροσώπους δημοτικό συμβούλιο. Στη Θέουτα η Συμμαχία Καμπάλας (CC, Coalición Caballas) ιδρύθηκε το 2011 με την συνεργασία τοπικών στελεχών σοσιαλιστικών κύκλων. Τα δύο αυτά κόμματα περιορίζουν την δράση τους σε τοπικό επίπεδο και δεν έχουν ακόμη διαμορφώσει δίκτυα συνεργασίας με την κυρίως Ισπανία. Τα αιτήματα των ισπανικών αυτών κομμάτων δεν συνίστανται σε ένα ισλαμιστικό πλαίσιο αρχών, αποτελούν όμως τους θεσμικούς φορείς του διευρυνόμενου ισλαμικού πληθυσμού των εν λόγω αστικών κέντρων [17].
Στην Αυστρία, τουρκικής καταγωγής πολίτες ίδρυσαν το 2017 το Νέο Κίνημα για το Μέλλον (NBZ, Neue Bewegung für die Zukunft) με εκπεφρασμένο πολιτικό σκοπό την εκπροσώπηση των Μουσουλμάνων της χώρας και την αντιμετώπιση της νέας ιδεολογικής ατμόσφαιρας και των νέων πολιτικών ισορροπιών στην χώρα [18]. Ο επικεφαλής του κόμματος Adnan Dincer απέδωσε την δημιουργία του εν λόγω πολιτικού φορέα στην διευρυνόμενη επιρροή των αντι-ισλαμικών θέσεων στο εσωτερικό της αυστριακής κοινωνίας. Κατά την διάρκεια των εσωτερικών διώξεων στην Τουρκία και της αντιπαράθεσης της κυβέρνησης Ερντογάν με το κίνημα Γκιουλέν μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου του 2016, το NBZ εξέφρασε την στήριξή του στις ενέργειες του καθεστώτος Ερντογάν. Στην εσωτερική πολιτική σκηνή, τα στελέχη του κόμματος αναφέρονται στις δημογραφικές προβολές, βάσει των οποίων εκτιμάται σημαντική ενίσχυση των ισλαμικών θρησκευτικών αναφορών στην Αυστρία. Σε προπαγανδιστικό επίπεδο το NBZ επιδιώκει να εμφανιστεί ως εκπρόσωπος των συμφερόντων όλων των μειονοτικών ομάδων και απορρίπτει την αποκλειστική ταύτιση με το Ισλάμ ή την Τουρκία.
Ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, απομακρύνεται αφότου τον καλωσόρισε η καγκελάριο της Γερμανίας, Άνγκελα Μέρκελ, πριν από την σύνοδο κορυφής του G20 στο Αμβούργο, στις 7 Ιουλίου 2017. Οι σχέσεις των δύο έχουν χειροτερέψει έκτοτε. REUTERS/Wolfgang Rattay
Στην Γερμανία, υφίστανται δύο κόμματα ισλαμικών αναφορών. Η Συμμαχία Γερμανών Δημοκρατών (ADD, Allianz Deutscher Demokraten) ιδρύθηκε το 2016 από τον τουρκικής καταγωγής Remzi Aru [19]. Η ίδρυση του κόμματος υπήρξε αντίδραση στην αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων από το γερμανικό Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο. Η Συμμαχία Γερμανών Δημοκρατών τηρεί ευμενή στάση έναντι του καθεστώτος Ερντογάν. Η επιρροή του κόμματος παραμένει περιορισμένη, καθώς συγκέντρωσε με δυσκολία το απαιτούμενο όριο των 1.000 υπογραφών, ώστε να συμμετάσχει στις εκλογές του κρατιδίου του Βορείου Ρήνου-Βεστφαλίας. Η επίδοση του κόμματος ήταν ισχνή, καθώς απέσπασε μόλις το 0,15% των ψήφων στο εν λόγω κρατίδιο παρά το υψηλό ποσοστό Μουσουλμάνων και δη Τούρκων κατοίκων. Στις ομοσπονδιακές εκλογές του Σεπτεμβρίου 2017, η Συμμαχία Γερμανών Δημοκρατών απέσπασε 41.178 ψήφους, ποσοστό 0,1%. Η Ένωση για την Ανανέωση και την Δικαιοσύνη (BIG, Bündnis für Innovation und Gerechtigkeit) ιδρύθηκε το 2010, η πολιτική επιρροή του κόμματος όμως παραμένει ελάχιστη, ενώ το κόμμα δεν συμμετέσχε στις ομοσπονδιακές εκλογές του 2017. Η δράση των ισλαμικών κομμάτων στην Γερμανία περιορίζεται από την απαγόρευση χρηματοδότησης των γερμανικών πολιτικών σχηματισμών από το εξωτερικό. Η πρόβλεψη αυτή αναιρεί την δυνατότητα χρηματοδότησης από την Τουρκία ή τις ισλαμικές χώρες του Κόλπου.
Στην Σουηδία, το ποσοστό του ισλαμικού πληθυσμού ανερχόταν σε 5% το 2010, ενώ λόγω της συνεχιζόμενης μαζικής μεταναστευτικής και προσφυγικής εισροής και της πολιτικής χορήγησης αδειών διαμονής ή ασύλου, το ποσοστό πλέον εκτιμάται ότι έχει αυξηθεί [20]. Το πρώτο κόμμα ισλαμικών αρχών ονόματι Jasin, ιδρύθηκε τον Σεπτέμβριο του 2017 από μέλη της ισλαμικής κοινότητας της Σουηδίας με έδρα στο Μάλμο και το Λουντ [21]. Επικεφαλής του κόμματος είναι ο Σιίτης κληρικός Mehdi Hosseini, ο οποίος ασκεί χρεή γραμματέα του κόμματος. Επικεφαλής του κόμματος θεωρείται ο Ιρανός ιμάμης σείχης Zoheir-Eslami Gheraati, ο οποίος διαβιεί στην Τεχεράνη [22]. Το Jasin απευθύνεται στους Μουσουλμάνους και γενικότερα τον μεταναστευτικής προέλευσης πληθυσμό της Σουηδίας. Το κόμμα εκφράζει την προσήλωσή του στις θεολογικές αρχές του Κορανίου, του ισλαμικού νόμου και επιδιώκει την επέκταση των ισλαμικών αξιών στο εσωτερικό της εκκοσμικευμένης σουηδικής κοινωνίας. Το Jasin, όπως είναι εύλογο, τάσσεται υπέρ της παράτασης της χαλαρής πολιτικής ασύλου της Σουηδίας, επιδιώκοντας να διευρύνει περαιτέρω την εκλογική του βάση και την πολιτική του επιρροή σε μεσοπρόθεσμο επίπεδο [23].
ΟΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΙΣΛΑΜ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Τα κόμματα ισλαμικών αρχών, τα οποία δρουν στον ευρωπαϊκό χώρο, καταγράφονται σε κράτη με σημαντικό ποσοστό ισλαμικού πληθυσμού μεταξύ των πολιτών τους. Η παρουσία σημαντικού μεγέθους ισλαμικών κοινοτήτων σε αστικά κέντρα της επικράτειας ορισμένων κρατών της Ευρώπης επιτρέπει την ύπαρξη εκλογικής βάσης και δικτύου πολιτικής κινητοποίησης. Η αύξηση του σχετικού ποσοστού του ισλαμικού πληθυσμού σε κράτη, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Σουηδία, η Δανία και η Γερμανία, εκτιμάται ότι θα συμβάλει στην αυξημένη ορατότητα των ισλαμικών πολιτικών κομμάτων σε μεσοπρόθεσμο επίπεδο. Η ισχύς των ισλαμικών πολιτικών κομμάτων εξαρτάται ανά κράτος από τις θεσμικές προβλέψεις της εκλογικής διαδικασίας και από την χωρική κατανομή των ισλαμικών πληθυσμών ανά εκλογική περιφέρεια. Τα κόμματα ισλαμικών αρχών αξιοποιούν την ύπαρξη κρίσιμης μάζας σε ορισμένα αστικά κέντρα, όπως το Παρίσι και οι Βρυξέλλες, και συγκεκριμένες περιφέρειες των εξεταζομένων κρατών.
Παρά την υφισταμένη εθνοτική ετερογένεια και την δογματική απόκλιση (Σουνίτες και Σιίτες) των ισλαμικών κοινοτήτων της Ευρώπης, είναι χαρακτηριστικό ότι τα κόμματα ισλαμικών αρχών περιλαμβάνουν στις τάξεις τους τόσο Σουνίτες όσο και Σιίτες. Στην Ευρώπη, επομένως, οι ισλαμικοί πληθυσμοί αυτοπροσδιορίζονται και ενεργούν ως Μουσουλμάνοι γενικώς, υπερβαίνοντας τις εσωτερικές δογματικές διαφορές, καθώς δρουν σε ένα εκκοσμικευμένο μεταχριστιανικό περιβάλλον. Στον ευρωπαϊκό χώρο, το Ισλάμ λειτουργεί ως υπερεθνοτική ενοποιητική αναφορά και ως αντιστικτικός ταυτοτικός αυτοπροσδιορισμός σε σχέση με τους εκκοσμικευμένους και μεταχριστιανικούς γηγενείς Ευρωπαίους κατοίκους. Σε βάθος χρόνου, οι ισλαμικοί πληθυσμοί των ευρωπαϊκών κρατών θα επιτείνουν την ταύτισή τους με την ισλαμική ταυτότητα σε βάρος των εθνοτικών γενεαλογιών.
Η χαρακτηριστική πρωτοκαθεδρία των τουρκικών κοινοτήτων ανά κράτος οφείλεται στα λειτουργικά εθνοτικά δίκτυα κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων, τα οποία είχαν αναπτυχθεί τις προηγούμενες δεκαετίες ανά κράτος. Η διαπλοκή των τουρκικών κοινοτήτων με την ισλαμοκεντρική κυβέρνηση Ερντογάν είναι πιο έκδηλη σε κράτη τα οποία παρουσιάζουν διπλωματική ένταση με την Τουρκία, όπως η Γερμανία και η Αυστρία και, δευτερευόντως, η Γαλλία.
Σε επίπεδο θεωρητικών αρχών η προπαγάνδα των ισλαμικών κομμάτων δεν διαφέρει κατ’ ουσίαν από την επιχειρηματολογία των ιδεολογημάτων της πολυπολιτισμικότητας. Τα ισλαμικά κόμματα διακηρύσσουν την αναγκαιότητα προβολής της ιδιαίτερης κουλτούρας των πολιτογραφημένων μεταναστών και κατ’ επέκταση της άκριτης αποδοχής της από την εκκοσμικευμένη πλειονότητα. Στο σημείο αυτό η εργαλειοποίηση εννοιών όπως η ισλαμοφοβία, χρησιμεύει για την αναπαραγωγή ενός έντεχνου ρητορικού λόγου θυματοποίησης και συλλογικών δικαιωμάτων. Ο πολιτικός αυτός λόγος, ωστόσο, προβάλλει όχι ένα δημοκρατικό πρότυπο αξιών του ατόμου, αλλά ένα προνεωτερικό πλαίσιο συλλογικών αναφορών ασύμβατων με το ευρωπαϊκό εκκοσμικευμένο ιδεολογικό πλαίσιο των τελευταίων τεσσάρων αιώνων.
Ο Αλγερινός συγγραφέας Kamel Daoud, σε άρθρο γνώμης δημοσιευμένο στην εφημερίδα Le Point αναφέρεται στην προοπτική παγίωσης ενός κόμματος ισλαμικών αρχών στην Γαλλία, ιδεολογικό κέντρο του νεωτερικού εκκοσμικευμένου κράτους: «Ένα ισλαμικό κόμμα στην Γαλλία; Τι συναρπαστικό πολιτικό αντικείμενο: Δεν είναι δυνατόν να αρνηθείς την πραγματικότητα, αλλά είναι αδύνατον να αποδεχθείς την ύπαρξη ενός ισλαμικού κόμματος. Η κατάσταση αποδίδεται ως μια γαλλική παγίδα […] Εάν η Γαλλία πει ναι και αποδεχθεί την ύπαρξη ισλαμικού κόμματος, θα υποταχθεί σε μακροπρόθεσμο επίπεδο. Ένα ισλαμικό κόμμα είναι φύσει και εξ ορισμού ένα ισλαμιστικό κόμμα. Σκοπός ενός ισλαμικού κόμματος είναι η κατάκτηση του κόσμου, όχι απλώς μια πολιτική εντολή. […] Όπου οι ισλαμιστές κατέλαβαν την εξουσία στο όνομα της δημοκρατίας, αμέσως κατέλυσαν την δημοκρατία εξασκώντας την ισχύ τους. Και αυτή είναι η καλύτερη περίπτωση. Στην χειρότερη περίπτωση, οι ισλαμιστές επέλεξαν την τακτική του κάβουρα που κρατά τις δαγκάνες του πίσω από την πλάτη του: Απουσία άμεσων πολιτικών φιλοδοξιών, αλλά ύπαρξη μιας χιλιαστικής φιλοδοξίας: Η μετατροπή των ενδυμάτων, του σώματος, των κοινωνικών δεσμών, των τεχνών, των νηπιαγωγείων και των σχολείων, των τραγουδιών και της κουλτούρας. Αργότερα θα ακολουθήσει η πτώση της κοινωνίας στο Ισλάμ […] Ένα ισλαμιστικό κόμμα είναι μια ανοιχτή παγίδα: Δεν είναι δυνατόν να επιτρέψεις την ύπαρξή του. Εάν αρνηθείς την ύπαρξή του, η χώρα σου μετατρέπεται σε δικτατορία, εάν όμως την αποδεχθείς, αντιμετωπίζεις τον κίνδυνο της υποταγής. [..] Μόλις εμφανιστεί στην πολιτική σκηνή ένα ισλαμικό κόμμα, καταγράφονται οι ίδιες συνέπειες, όπως συνέβη στην Αλγερία, την Αίγυπτο, το Πακιστάν, το Σαχέλ ή την Τυνησία: Η χώρα διαχωρίζεται ανάμεσα στους Εξαλειφτές (αυτούς που θέλουν να εξαλείψουν τους ισλαμιστές), τους Συμβιβαστές (όσους τάσσονται υπέρ του διαλόγου με τον ισλαμιστικό μονόλογο) και τους Μοιρολάτρες (όσους περιμένουν να συμβεί κάτι καλό)» [24].
Το πλέον ανησυχητικό σημείο είναι ότι η πολιτική στόχευση των κομμάτων ισλαμικών αξιών δεν διαφέρει ως προς την τελική της αποτύπωση από τους σκοπούς της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. Κοινός στόχος των κομμάτων ισλαμικών αρχών και των ισλαμιστικών τρομοκρατικών οργανώσεων είναι η επέκταση της χωρικής επικρατείας του ισλαμικού Οίκου της Ειρήνης (dar-al-Islam) σε βάρος του εκκοσμικευμένου ή προσλαμβανομένου από τους Μουσουλμάνους ως χριστιανικού Οίκου του Πολέμου (dar-al-harb). Στο εσωτερικό των εκκοσμικευμένων ευρωπαϊκών κοινωνιών, τα κόμματα ισλαμικών αρχών διατυπώνουν ένα επιχείρημα υπέρ της βαθμιαίας απόσχισης από την κοινωνική και πολιτισμική εμπειρία των κρατών υποδοχής των μεταναστευτικών ροών. Κατά τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν στο προσεχές μέλλον να διαμορφωθούν αυτόνομοι θύλακοι ισλαμικών αναφορών στην δυτική και την κεντρική Ευρώπη. Πρόκειται για μια διαδικασία, η οποία διακρίνεται σε στάδια εντός του κοινωνικού συνόλου (κατοχύρωση συλλογικών δικαιωμάτων θρησκευτικής ομάδας, διακριτές θεσμικές και νομικές προβλέψεις, χωρική περιχαράκωση εντός του αστικού ιστού, αποδοχή των ανισωτικών ισλαμικών ενδυμασιών, αποδοχή διατάξεων της σαρία) με τελικό σκοπό τον πολιτισμικό μετασχηματισμό της Ευρώπης [25].
Μια σαστισμένη Ιρακινή αγκαλιάζει την κόρη της καθώς εκατοντάδες μετανάστες σχηματίζουν ουρά για την διανομή τροφίμων στα σύνορα Ελλάδας – πΓΔΜ, κοντά στο ελληνικό χωριό Ιδομένη, τον Νοέμβριο του 2015. Yannis Behrakis/REUTERS
Η διαφαινόμενη σταδιακή μετάβαση ορισμένων τμημάτων της ευρωπαϊκής ηπείρου προς ένα διαφορετικό, μη Δυτικό και δη μη εκκοσμικευμένο πολιτισμικό πλαίσιο, ταυτίζεται με την μετάβαση σε ένα ισλαμικό πολιτισμικό πλαίσιο, ταυτόσημο με αυτό το οποίο ισχύει στα κράτη ισλαμικών αναφορών. Στην Ευρώπη, το Ισλάμ αποτελεί σε εντεινόμενο βαθμό μια υπερεθνοτική ενοποιητική αρχή, η οποία χρησιμεύει στην θεμελίωση μιας αντιλήψεως ταυτότητος μεταξύ του μεταναστευτικού πληθυσμού, ιδίως μεταξύ των μελών της δεύτερης και της τρίτης γενεάς των μεταναστών [26]. Η απουσία ιδεολογικού περιεχομένου μεταξύ του εκκοσμικευμένου ευρωπαϊκού πληθυσμού και η διάβρωση των παραδεδομένων ιστορικών πολιτισμικών αναφορών (με κύρια εξ αυτών τον Χριστιανισμό) συμβάλλει στην κάλυψη του κενού από την ισλαμική θρησκεία και τον ισλαμικό πολιτισμό.
Η ποσοτική διεύρυνση της παρουσίας Μουσουλμάνων στο εσωτερικό ενός κράτους δεν αποτελεί αφ’ εαυτής παράγοντα πολιτισμικής μεταβολής μιας χωρικής αναφοράς. Η ουσιώδης παράμετρος είναι η μη εξελιξιμότητα της ισλαμικής θρησκείας και ο μη πραγματοποιηθείς συγχρονισμός των παραδοχών της με τις αρχές του εκκοσμικευμένου πλαισίου και με τις θεμελιώδεις για τις Δυτικές κοινωνίες παραμέτρους της δημοκρατικής πολιτειακής αναφοράς και της κυριαρχίας του νόμου. Η νομική υπόσταση της ισλαμικής θρησκείας, η αξίωση εισαγωγής στοιχείων της ισλαμικής νομικής παραδόσεως, της σαρία, η αποδοχή του χαλιφάτου ως μόνης αποδεκτής πολιτειακής μορφής, είναι σε τελική ανάλυση ασύμβατη με την ίδια την δημοκρατία, την εκκοσμικευμένη κοινωνία και κυρίως με το ιστορικό πολιτισμικό πλαίσιο των Δυτικών κοινωνιών.
* Ο Δρ. ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. ΚΩΤΟΥΛΑΣ είναι ιστορικός, συγγραφέας του βιβλίου Μετανάστευση και κυρίαρχη εθνική κουλτούρα: Θρησκεία-πολιτική-πολυπολιτισμικότητα (Παπαζήσης 2011).
(Στην 1η φωτογραφία: Γυναικεία ενδύματα προς πώληση κατά την 34η ετήσια συνάντηση των Γάλλων Μουσουλμάνων, την πολιτιστική και εορταστική εκδήλωση που διοργάνωσε η Ένωση των Ισλαμικών Οργανώσεων της Γαλλίας (Union of Islamic Organizations of France, UOIF) στο Le Bourget, κοντά στο Παρίσι, στις 14 Απριλίου 2017. REUTERS / Philippe Wojazer)
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: http://partidemocratemusulmanfrance.e-monsite.com/
[2] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: http://www.nu-fr.org/ (ανενεργή).
[3] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: udmf.fr.
[4] Emmanuel Galiero, ‘La création du parti musulman agite la classe politique’, Le Figaro, 12/2/2015, http://www.lefigaro.fr/politique/2015/02/12/01002-20150212ARTFIG00436-la....
[5] Alexandre Sulzer, ‘Égalité et Justice: le parti islamo-turc qui se lance aux départementales’, L’Express, 6/3/2015, http://www.lexpress.fr/actualite/politique/egalite-et-justice-le-parti-c....
[6] Martine Gozlan, ‘La main d’Erdogan dans les urnes de France: 68 candidats de PEJ aux législatives’, Marianne, 19/5/2017, https://www.marianne.net/politique/la-main-d-erdogan-dans-les-urnes-de-f....
[7] Για την τακτική των ισλαμιστικών κύκλων βλ. Ι.Ε. Κωτούλας, Μετανάστευση και κυρίαρχη εθνική κουλτούρα: Θρησκεία, πολιτική, πολυπολιτισμικότητα, Παπαζήσης, Αθήνα 2011, 234-8, 252-3.
[8] Loris Boichot, ‘Législatives : La Turquie d’Erdogan s’invite-t-elle dans les urnes ?’, Le Figaro, 8/6/2017, http://www.lefigaro.fr/elections/legislatives/2017/06/07/38001-20170607A....
[9] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: http://www.francais-et-musulmans.fr/
[10] Για την παρουσία και τις ιδεολογικές αρχές της Μουσουλμανικής Αδελφότητας βλ. Ι.Ε. Κωτούλας, «Η ταυτότητα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας», Foreign Affairs Hellenic Edition τ. 19 (10/2013), 77-93.
[11] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: https://www.bewegingdenk.nl/.
[12] Denkend aan Nederland: Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021, https://www.bewegingdenk.nl/wp-content/uploads/2016/11/Verkiezingsprogra....
[13] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: https://www.islam2012.be/.
[14] ‘Deux candidats du parti Islam élus a Anderlecht et Molenbeek’, RTBF, 28/10/2012, https://www.rtbf.be/auvio/detail_deux-candidats-du-parti-islam-elus-a-an....
[15] Le parti "Islam" espère que la Belgique deviendra un jour un état islamique, RTBF, 29/10/2012, https://www.rtbf.be/info/belgique/detail_le-parti-islam-espere-que-la-be....
[16] Felice Dassetto, L’Iris et le croissant: Bruxelles et l’Islam au défi de la co-inclusion, Presses Universitaires de Louvain, Louvain-la-neuve 2011.
[17] Tony Ramos, ‘Coalición por Melilla, un partido de mayoría musulmana y moderado en sus reivindicaciones’, https://elpais.com/diario/1999/07/06/espana/931212009_850215.html.
[18] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: http://nbz-partei.at/.
[19] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: https://ad-demokraten.de.
[20] Pew Research Center (ed.), The Future of the Global Muslim Population, Region: Europe, 27/1/2011, http://www.pewforum.org/2011/01/27/future-of-the-global-muslim-populatio....
[21] Επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος: http://jasingroup.page.tl/
[22] ‘Jasin – Sveriges första islamiska parti vill göra Sverige muslimskt’, Nya Tider, 11/9/2017, https://www.nyatider.nu/jasin-sveriges-forsta-islamiska-parti-vill-gora-...
[23] ‘Breaking Barriers: Sweden’s First Muslim Party Hopes to Make Way into Parliament’, SPUTNIK, 14/9/2017, https://sputniknews.com/europe/201709141057387197-sweden-muslim-party-ja...
[24] Kamel Daoud, ‘Le bug d’un parti musulman’, Le Point, 2/3/2015, http://www.lepoint.fr/editos-du-point/sebastien-le-fol/kamel-daoud-le-bu....
[25] Ιωάννης Ε. Κωτούλας, Τυπολογία μη εκκοσμικευμένων πολιτισμικών θυλάκων, Πανεπιστήμιο Αιγαίου/Τμήμα Γεωγραφίας, Εργαστήριο Ανάλυσης και Οπτικοποίησης Χωροχρονικών Δεδομένων, Κείμενα Εργασίας αρ. 15, 6/2017.
[26] Βλ. D. Coleman, ‘Europe’s Demographic Future: Determinants, Dimensions, and Challenges’, Population and Development Review 32: The Political Economy of Global Population Change, 1950-2050 (2006), 84-6.
Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
