Ο Κοπέρνικος και η πολιτική
Πάσχος Μανδραβέλης
(Πηγή : http://www.kathimerini.gr/)
Αν σκεφθούμε με όρους απλής παρατήρησης, το γεωκεντρικό σύστημα της αρχαιότητας κάνει περισσότερο νόημα από το ηλιοκεντρικό του Κοπέρνικου.
Αν δεν υπήρχε αυτή η έμφυτη περιέργεια των ανθρώπων, που οδήγησε σε καλύτερα εργαλεία παρατήρησης, όλα θα ήταν «τακτοποιημένα» μια χαρά. Τα άστρα –συμπεριλαμβανομένου του Ηλιου– θα διέτρεχαν συγκεκριμένες πορείες στον ουρανό ενώ η Γη θα ήταν ακίνητη στο κέντρο. Η μεσαιωνική θεωρία για τη φύση υπήρξε ένα εξαίσιο δημιούργημα του ανθρώπινου νου. Η πτολεμαϊκή απεικόνιση του σύμπαντος δεν ήταν ανοησία. Δούλευε κι εξηγούσε τα φαινόμενα μια χαρά. Ηταν μια δομημένη και ολοκληρωμένη θεωρία που έδινε απαντήσεις σχεδόν για τα πάντα. Υπήρξε ένα περίτεχνο αριστούργημα με ουράνιους θόλους. Παράλληλα, ο Αριστοτέλης και οι επίγονοί του είχαν τακτοποιήσει θαυμάσια τα της ύλης. Εφτιαξαν μια θαυμάσια θεωρία τεσσάρων (συν ένα) στοιχείων, που βασιζόταν στην εμπειρία. Υπήρχαν η γη, το ύδωρ, ο αέρας και η φωτιά (με αυτήν τη σειρά) ενώ στην κορυφή βρισκόταν η πεμπτουσία: ένα θεϊκό στοιχείο, υπεράνω των θόλων που ήταν κρεμασμένα τα άστρα.
Αν δεν υπήρχε αυτή η έμφυτη περιέργεια των ανθρώπων, που οδήγησε σε καλύτερα εργαλεία παρατήρησης, όλα θα ήταν «τακτοποιημένα» μια χαρά. Τα άστρα –συμπεριλαμβανομένου του Ηλιου– θα διέτρεχαν συγκεκριμένες πορείες στον ουρανό ενώ η Γη θα ήταν ακίνητη στο κέντρο. Η μεσαιωνική θεωρία για τη φύση υπήρξε ένα εξαίσιο δημιούργημα του ανθρώπινου νου. Η πτολεμαϊκή απεικόνιση του σύμπαντος δεν ήταν ανοησία. Δούλευε κι εξηγούσε τα φαινόμενα μια χαρά. Ηταν μια δομημένη και ολοκληρωμένη θεωρία που έδινε απαντήσεις σχεδόν για τα πάντα. Υπήρξε ένα περίτεχνο αριστούργημα με ουράνιους θόλους. Παράλληλα, ο Αριστοτέλης και οι επίγονοί του είχαν τακτοποιήσει θαυμάσια τα της ύλης. Εφτιαξαν μια θαυμάσια θεωρία τεσσάρων (συν ένα) στοιχείων, που βασιζόταν στην εμπειρία. Υπήρχαν η γη, το ύδωρ, ο αέρας και η φωτιά (με αυτήν τη σειρά) ενώ στην κορυφή βρισκόταν η πεμπτουσία: ένα θεϊκό στοιχείο, υπεράνω των θόλων που ήταν κρεμασμένα τα άστρα.
Κατά έναν, όχι και τόσο περίεργο τρόπο, αυτή η «φυσική τάξη πραγμάτων» αντικατόπτριζε και τις κοινωνικές ιεραρχίες. Οπως η φύση ήταν δομημένη ιεραρχικά σε πέντε στοιχεία τα οποία έπαιρναν «με φυσικό τόπο» τη θέση τους (η γη έπεφτε κάτω, το ύδωρ ήταν πάντα πιο πάνω από τη γη, ο αέρας υψηλότερα και από το νερό, η φωτιά ανέβαινε στους ουρανούς και γινόταν άστρα) έτσι και στην κοινωνία ήταν φυσικό να υπάρχει η διαστρωμάτωση. Μετά τους ουρανούς υπήρχε ο «ελέω Θεού βασιλιάς», οι πρίγκιπες και οι επίσκοποι και κάτω-κάτω («φυσικά») οι δουλοπάροικοι.
Ολα για τη «σταθερότητα»
Δεν γνωρίζουμε αν η ανάγνωση της δομής του φυσικού κόσμου έφτιαξε την κοινωνική διαστρωμάτωση (αφού υπάρχει Θεός, ο οποίος μάλιστα ιεραρχεί τα πάντα, πρέπει να υπάρχουν οι εντολοδόχοι της βούλησής του κι εκείνοι που υπακούν) ή αν ισχύει το μαρξιστικό θεώρημα του εποικοδομήματος, σύμφωνα με το οποίο οι κοινωνικές σχέσεις διαμορφώνουν τη φιλοσοφία του κόσμου. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η μία θεωρία ένιβε την άλλη και οι δύο μαζί τη «σταθερότητα» του συστήματος.
Οσο όμως πλήθαιναν οι παρατηρήσεις, τόσο εμφανίζονταν ανωμαλίες στην κίνηση, ειδικά των «πλανητών αστέρων». Να σημειώσουμε εδώ ότι οι πλανήτες έκαναν τέλειες κυκλικές τροχιές· ο Θεός δεν μπορούσε να κάνει τίποτε άλλο παρά την τελειότητα. Κάποια απ’ αυτά σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές έμοιαζαν να χοροπηδούν αντί να ακολουθούν την προκαθορισμένη τροχιά των ουράνιων θόλων. Ετσι οι μελετητές –ειδικά τον Μεσαίωνα– ενέταξαν στην τροχιά των άστρων και τις υποτροχιές. Τα άστρα σύμφωνα με την αναθεωρημένη πτολεμαϊκή θεωρία συνέχιζαν να ακολουθούν τις τέλειες κυκλικές τροχιές, αλλά ταυτοχρόνως έκαναν και κάποιες βόλτες γύρω από την τροχιά τους οι οποίες επίσης ήταν απολύτως κυκλικές. Παράλληλα, προβλήματα εμφανίστηκαν και στη φυσική κίνηση των σωμάτων, που χονδρικά, αλλά με πολλή επάρκεια, εξηγούσε η αριστοτελική θεωρία.
Η επιστημονική επανάσταση που ξεκίνησε τον 15ο αιώνα, από κάποιους «κουζουλούς», ήταν δύσκολη και είχε και θύματα (στην πυρά). Το κυριότερο πρόβλημα όμως για τον Κοπέρνικο και τους επιγόνους υποστηρικτές της ηλιοκεντρικής θεωρίας δεν ήταν πώς να πείσουν τον λαό να μην... πιστεύει στα μάτια του· όλος ο κόσμος έβλεπε τον Ηλιο να κινείται από την Ανατολή προς τη Δύση ενώ η γη παρέμενε σταθερή κάτω από τα πόδια τους. Το πρόβλημα ήταν οι επιστήμονες της εποχής, λόγιοι και ιερείς. Αυτοί δεν έχαναν απλώς την «κεκτημένη γνώση»· να σημειώσουμε ότι είχαν επενδύσει μια ζωή να σχολιάζουν τον Αριστοτέλη. Εχαναν και κάτι περισσότερο. Τη θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία. Αφήστε δε το γεγονός ότι οι Ιερές Γραφές, (η Παλαιά Διαθήκη συγκεκριμένα) ήταν σαφέστατες: Ο Ιησούς του Ναυή (όταν κέρδιζε τη μάχη και χρειαζόταν λίγες ώρες ημέρας ακόμη να αποτελειώσει τους εχθρούς του) διέταξε τον Ηλιο και όχι τη Γη να σταματήσει. Συνεπώς υπήρχε το θεϊκό τεκμήριο ότι ο Ηλιος κινείτο και όχι η Γη, όπως ισχυρίζονταν κάποιοι θρασύτατοι νεοεισερχόμενοι στο σύστημα της λογιοσύνης.
Ολοι γνωρίζουμε βέβαια μέσα από πόσες συντηρητικές συμπληγάδες και πόσες αντιρρήσεις πέρασε η νεογέννητη επιστημονική επανάσταση για να γίνει κυρίαρχο (κατά Τόμας Κουν) «παράδειγμα». Κάηκαν άνθρωποι (πραγματικά όχι μεταφορικά, όπως ο Τζορντάνο Μπρούνο), άλλοι δικάστηκαν κι αναγκάστηκαν να σιωπήσουν (όπως ο Γαλιλαίος). Κανείς δεν ξέρει όμως αν η μετάβαση ήταν θέλημα της Ιστορίας. Θα μπορούσε πιθανόν η ηλιοκεντρική θεωρία να θαφτεί άλλα 1.300 χρόνια, όπως είχε θαφτεί η ηλιοκεντρική θεωρία του Αρίσταρχου του Σάμιου (310-230 π.Χ.).
Γράφαμε παλιότερα ότι και η Ελλάδα είναι σε φάση μετάβασης «αλλαγής Παραδείγματος» («Η δομή των ιδεολογικών επαναστάσεων», 29.1.2009). Αυτό που ζούμε δεν είναι η κατάρρευση μόνο της οικονομίας. Είναι το τέλος ενός ολόκληρου μοντέλου που ήθελε το κράτος στο κέντρο και όλους τους θεσμούς «πλανήτες αστέρες» γύρω από αυτό. Η χώρα βρίσκεται σε αυτό που ο Τόμας Κουν ονόμαζε περίοδο της «ιδιόρρυθμης επιστήμης», όπου το παλιό δεν επαρκεί και το νέο μοιάζει εξωφρενικό. Ζούμε μια κατάσταση σαν εκείνη που και καλών προθέσεων άνθρωποι πρέπει να χωνέψουν ότι η Γη κινείται και όχι ο Ηλιος.
Το πρόβλημα όμως της χώρας σήμερα είναι πως οτιδήποτε νέο πάει να παρουσιαστεί ρίχνεται χωρίς δεύτερη κουβέντα στην πυρά· ευτυχώς συμβολικά. Ας θυμηθούμε τις αντιδράσεις στους νέους θεσμούς (Συμμετοχική Δημοκρατία, opengov κ.λπ.) που προσπάθησε να εισαγάγει, έστω ατέχνως, ο κ. Γιώργος Παπανδρέου. Ας θυμηθούμε τα περί «κηπουρών» του κ. Γιώργου Φλωρίδη, που έγινε η καραμέλα ολόκληρου του παλαιού πολιτικού συστήματος και απαξίωσε μια ολόκληρη γενιά νέων στελεχών. (Φυσικά, όπως γίνεται σε κάθε γενιά, κάποιοι ήταν καλοί και κάποιοι όχι και τόσο. Εξάλλου από τους «κηπουρούς» του κ. Σημίτη προέκυψαν ο κ. Φλωρίδης και η κ. Μιλένα Αποστολάκη.) Τέλος, ας σκεφτούμε την απαξία για το εγχείρημα του «Ποταμιού»· «τηλεοπτική εκπομπή που θέλει να γίνει κόμμα» το αποκάλεσε ένας σύγχρονος Σιμπλίσιος.
Το καζάνι βράζει
Αυτή τη στιγμή το καζάνι βράζει επειδή το πολιτικό σύστημα στο σύνολό του βρίσκεται σε πλήρη αναντιστοιχία με τις ανάγκες του τόπου. Η κυβέρνηση συνεχίζει παλαιοκομματικά και η αντιπολίτευση υπόσχεται περισσότερο «γεωκεντρικό σύστημα». Γι’ αυτό και ο ΣΥΡΙΖΑ (παρά τα σκληρά και πολλές φορές άδικα μέτρα) δεν μπορεί να απογειωθεί εκλογικά και γι’ αυτό και υπάρχει ο οργασμός νέων πολιτικών κινήσεων με μεγαλύτερο «Το Ποτάμι». Οπως όταν καταρρέει το κυρίαρχο Παράδειγμα στην επιστήμη, έτσι και στην ελληνική πολιτική σκηνή δοκιμάζονται πολλά. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποιο εγχείρημα από όσα δοκιμάζονται και θα δοκιμαστούν θα επιβιώσει της βασάνου της ελληνικής κοινωνικής πραγματικότητας. Από την άλλη, δεν πρόκειται να μάθουμε ποτέ αν δεν δοκιμάσουμε. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι το πολιτικό μας σύστημα βρίσκεται επί μακρόν σε τέλμα. Και ως γνωστόν, στα τέλματα φύονται κάθε είδους μπουμπούκια ενώ ενδημούν τα κουνούπια. Αυτό το έλος πρέπει να αποστραγγιστεί. Φυσικά δεν αποστραγγίζεται όταν απλώς καθόμαστε στην όχθη και κρώζουμε «ω, πόσα μοβόρα κουνούπια έχει αυτό το τέλμα!» ή ευχόμενοι ότι τα κουνούπια θα αποκτήσουν ηθική υπόσταση. Χρειάζεται να δοκιμάσουμε καινούργιες διαδικασίες, έστω κι αν υπάρχει ο κίνδυνος της αποτυχίας.
Πολλές φορές η κριτική εστιάζεται στα παραπατήματα που κάνει κάθε νέο εγχείρημα μόλις σταματήσει να μπουσουλάει και κάνει τα πρώτα του βήματα. Ή για το γεγονός ότι δεν έχει απάντηση σε όλα. Αλλά και η κοπερνίκεια θεωρία προέβλεπε τέλειες κυκλικές τροχιές των πλανητών, ενώ είναι ελλειπτικές. Το βασικό όμως είναι ότι –μετά από χίλια βάσανα– έσπασε τον κύκλο της παραδεδεγμένης «σοφίας», η οποία ομολογουμένως βόλευε πολλούς...
